Еркін өндірушілер мен ұсақ меншік иелерінің табын

Араб халифатының мемлекеттік құрылысы феодалды теократиялық монархия болды. Билік пен басқаруды ұйымдастыру, мемлекет функциялары және мемлекеттік билік органдарының құзыреті исламның талаптарына негізделе отырып жүзеге асырылды. Пайғамбардың өлімінен кейін мемлекет басына халиф тұрды. Алғашқы халифтер мұсылман қауымымен сайланатын болды. Алайда кейін халиф болашақ мұрагерді өзі атап отырды. Тек Мұхаммед пайғамбардың руынан тарайтын және ешқандай айтарлықтай денсаулық кемшіліктері жоқ адам ғана үміткер бола алды. Халиф Құранға сәйкес өмір сүруге және басқаруға міндетті болды. Халифтің қолында жоғарғы рухани билік – имамат және жоғарғы зайырлы билік – эмират шоғырланды. Халиф тек бас имам және жоғарғы әмір болып қана ғоймай, сонымен барлық жердің жоғарғы иесі және әскердің жоғарғы қолбасшысы болды. Оған қосы, халиф жоғарғы судья болды. Халифтің дін саласындағы беделі даусыз болды. Ол Құдайдың жердегі көлеңкесі және пайғамбардың орынбасары ретінде саналды. Халифтің билігі тек Омеядтардың билік етуінің соңында және Аббасидтердің билігінің басында шексіз сипатқа ие болды. Бұл кезде провинциялардағы наместниктер мен әскербасылар халифке бағынды.

1. 
   Диуан аль-джунд (әскери ведомтсво). Әскери істердің диуаны әскерді құру және қамтамасыз ету мәселелерін шешті. Оның бастауымен жасақ мүшелері мен жалдамалылардың тізімдерін жасайтын шенеуліктер және қызмет үшін төленетін ақы мен жер көлемін анықтайтын шенеуліктер жұмыс жасады. Араб қоғамында әскердің маңызы өте зор болды. Әскери жорықта алынған табыстың 4/5 әскерге берілді. Әскербасылар осында жорықтардан зор айда тауып отырды. Әскерде жалдамалылардың саны да көп болды.
   
2. 
   Диуан-аль харадж (қаржы ведомствосы): есеп жүргізді және салық пен басқа да төлемдердің қазынаға жиналымдарын бақылады. Салық төлемейтіндер түрмеге қамалды, масқаралау ағашының түбінде тұрғызылды. Алайда көп жағдайда пара беру арқылы салықтар төленбей отырды.
   
3. 
   Диуан-аль варид (пошталық ведомство): пошталық қызметті ұйымдастырды, жолдар салу мен құдықтарды қазуды басқарды. Сонымен бірге бұл диуан құпия полиция қызметін атқарып отырды.
   
4. 
   Қоғамдық жұмыстар диуаны ирригациялық жүйелер мен суландыру құрылғыларының салынуын қадағалады.
   
5. 
   Діни және имандылық талаптарды орындауды қадағалау диуаны. Әрбір қалаларда бұл органның функцияларын хисба – есеп палатасы, ал базарлар мен көшелерде мухтасибтар – «ұяттылықтың сақшыларылары» жүзеге асырды. Мухтасибтер адамдардың мешітке баруын, оразаны ұстауын және әйелдердің көшеде ашық киіммен жүрмеуін қадағалады.
   

Сот билігі әкімшілік биліктен бөлінген болды. Халиф жоғарғы судья болды. Сот төрелігін атқару діни шонжалардың айырықша уәкілеттігі болды. Тәжірибе жүзінде беделді діни білгірлердің алқасы сот төрелігін халиф атынан жүзеге асырды. Халифтің бұйрығымен олар судьялар - кадилерді тағайындады. Қадилердің өте кең уәкілеттіктерге ие болды: олар қайта-қаралмайтын шешімдер қабылдады, заңға түсіндірме берді, өсиеттердің орындалуын қадағалады, қорғаншылықты орнатты, мүлікті бөлуд бақылады, қоғамдық жолдар мен ғимараттардың жағдайын тексеріп отырды.

Мұсылман құқығы – шариғаттың қайнар-көздері:

1. 
   Құран – діни-имандылық нормалардан тұратын мұсылмандардың қасиетті кітабы. Бұл кітапта Мұхаммед пайғамбардың өсиеттері жазылған. Ол 114 сүреден (тарау) және 6211 аяттан тұрады. Жобалап алғанда аяттардың 500 заңи сипатқа ие.
   
2. 
   Сунна – хадистердің, яғни, пайғамбар өмірі мен іс-әрекеттері туралы өсиет-әңгімелердің жинағы. IX ғ. хадистердің жинағы жүйелендіріліп алты томға біріктірілді және кадилермен сот төрелігін жүзеге асыру барысында қолданыла бастады.
   
3. 
   Иджма – Құран мен Сунна реттемейтін мәселелер бойынша беделді діни заңгерлердің шешімдері. Бастапқыда бұл мұсылман қауымының ортақ келісімі ретінде қарастырылды. Себебі пайғамбардың айтуынша мұсылман қауымы қателесе алмайды.
   
4. 
   Фетва – қоғам өмірінің жеке мәселелері бойынша мемлекеттік органдар қабылдаған шешімдерге қатысты беделді діни заңгерлердің берген жазбаша түсіндірмелері.
   
5. 
   Халиф жарлықтарын заңдар (аль-канун) және әмірлер (фирман) құрады.
   
6. 
   Қияс – заңи істерді діни идеяға сәйкес ұқсастық бойынша шешу.
   

Омеядтардың билігінің аяғына дейін біртұтас нормалар жүйесі қалыптаспаған. Исламға дейінгі нормалар сақталды, ал жаулап алынған жерлерде түпкілікті халықтың әдет-ғұрыптары әрекет етті.Алайда біртіндеп византиялық, сасанидтік, иудейлік және шығыс-христиандық шіркеулік құқықтардың озық тұстарын бойына жинақтаған мұсылман құқығы –шариғат қалыптасты.

Заттай құқықтардың ерекше объектісі жер болды. Араб халифатында жер пайдаланудың бірнеше нысандары қалыптасты:

1. 
   Жерге қатысты жоғарғы меншік құқығын мемлекет иеленді. Хиджас – мемлекеттік қасиетті жер меншігі. Жер иеленудің бұл режиміне Мұхамед пайғамбар тұрған жерлер жатқызылды. Бұл желерде тұратын мұсылмандардан десятина салығы жиналды. Соған қоса мемлекеттік жерлерге ирригациялық құрылымдар, каналдар мен жолдар орналасқан аумақтар жатты.
   
2. 
   Мүлк – жеке меншіктегі жерлер. Ол жерлер араб шонжарлары мен халиф билігін мойындап жер иеліктерін сақтап қалған византия, иран, армян феодалдары иеленді.
   
3. 
   Савафи – тікелей халифтің меншігіндегі жерлер. Олардан түскен пайда қазынаға өтті.
   
4. 
   Ихта – жерді әскери қызмет үшін сонда тұратын халықтан салық жинау құқығымен бірге шартты ұстауға беру. Бастапқыда бұл жерлерде уақытша пайдалануға алу үшін шарт белгілі-бір салық төлеу болатын, ал кейін тек әскери қызмет болды.
   
5. 
   Қауымдық жер иелену – мұсылман қауымына иелікке берілетін жерлер. Шариғат бойынша жаңадан игерілген немесе жаулап алынған жерлер үлестірілмейді, оларды мұсылман қауымына иелікке береді.
   
6. 
   Вакф – мемлекетпен немесе жеке тұлғалармен мұсылмандық діни ұйымдарға сыйға берілген жерлер.
   

Келісім-шарт жасаудың кейбір ерекшеліктері болды: шошқа еті мен шарапты және күшпен тартып алынған заттарды сатып алуға және сатуға болмайды; Пайыз (риба) алынатын мәмілелерге тийымсалынды; мұсылмандарға пайызға қарыз беруге тиым салынғанмен, кәпірлерге, құлдарға және жанұя ішіндегі келісім-шарттарда пайызға қарыз беруге болады.

Шариғатқа сәйкес мұрагерліктің өсиет бойынша және заң бойынша түрлері танылды. Өсиет бойынша мүлік барлық мүліктің үштен бірінен аса алмады және заңды мұрагерлерге қатысты жасалмады.

Мұсылман құқығында қылмыстардың келесідей түрлері қалыптасты:

1. 
   Дінге, мемлекетке, мешікке және отбасыға қарсы қылмыстыр. Бұларды жасаған айыпты тұлға өзінің денесімен және өмірімен жауап берді. Бұл қылмыстар ең ауыр деп саналды, себебі олар «Алланың құқығы» мен басқару тәртібіне қол сұқты. Бұл қылмыстар кешірімді білмеді және олар үшін қатаң да қорқытушылық жазалар тағайындалды.
   
2. 
   Жеке тұлғаларға қарсы қылмыстыр айыппұл немесе төлемақы төлеумен жазаланды.
   
3. 
   Жаза судьяның қалауынша тағайындалатын қылмыстар мен жаман қылықтар (тезир).
   

Адамның мінез-құлқы шариғатқа сәйкес Құдайдың әмірімен болуы тиіс. Осыған сәйкес адамдардың мінез-құлқы мен іс-әрекеті Құран мен Суннаға сәйкес келесі түрлерге бқлінді:

1. 
   қатаң міндетті
   
2. 
   қаланатын
   
3. 
   рұқсат берілетін
   
4. 
   қаланбаса да жазаланбайтын
   
5. 
   тиым салынған
   
6. 
   жазаланатын
   

1. 
   Буржуазиялық революциялар. Буржуазиялық мемлекет пен құқықтың пайда болуы.
   
2. 
   Англиядағы буржуазиялық революция және буржуазиялық мемлекет пен құқықтың қалыптасуы.
   
3. 
   Конституциялық монархияның орнауы мен дамуы. Мемлекеттік құрылыстың өзгеруі.
   
4. 
   XIX-XX ғғ. Ұлыбританиядағы саяси жүйенің дамуы.
   
5. 
   Англияның буржуазиялық құқығы.
   

1. 
   История государства и права зарубежных старн. \ Под. Ред. Крашенинниковой Н.А. и Жидкова О.А. в 2 томах. М., 1999ж.
   
2. 
   Батыр К.И. Всеобщая история государства и права. М., 1999ж.
   
3. 
   Графический В.В. Всеобщая история государства и права. М., 1999г.
   
4. 
   Черниловский З.М. Всеобщая история государства и права. М., 1999г.
   
5. 
   Мухаев Р.Т. История государства и права зарубежных стран. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005
   
6. 
   Черниловский З.М. Хрестоматия по всеобщая истории государства и права. М.., 1988г.
   
7. 
   История государства и права зарубежных стран: Учебно-методическое пособие / Отв. редактор Н.А.Крашенинникова.- М.: Норма, 2006
   
8. 
   Кучер В.В. История государства и права зарубежных стран: Словарь-справочник.- Новосибирск: Сибирское соглашение, 2000
   
9. 
   Гутнова Е.В. Возникновение Английского парламента. М., 1960г.
   
10. 
    Ливанцев Е.К. История буржуазного государства и права. М., 1986г.
    
11. 
    Омельченко О.А. Всеобщая история государства и права. Т 1,2 М., 1998г.
    

Қоғамдық даму бір орында тұрмайтын өзгерістерге толы процесс. Экономикалық-әлеуметтік қатынастардың дамуымен бірге оларға негізделетін саяси-құқықтық қатынастар да өзгеріске ұшырайды. Феодалдық қатынастармен сипатталатын ортағасырлардың орнына қоғамның жаңа даму сатысы –буржуазиялық шаруашылыққа негізделген жаңа заман келді.

Абсолютті монархия орнаған Батыс Европа елдерінде феодалдық шаруашылықтың тозып, қоғамдық сұраныстар мен қажеттіліктерді қамтамасыз ету мүмкіндіктерінің сарқылғандығы байқылды. Феодалдық тәртіп қарқынмен дамып келе жатқан капиталистік шаруашылыққа тежеу болды. Бұл кезеңде халықтың басым көпшілігі жерсіз, жұмыссыз болғандықтан, қайыршылық күн кешті. Ал феодалдар жаңа жұмыс орындарын жасай алмағанымен, жердің басым бөлігін өз қолында ұстап отырды. Күшейе бастаған буржуазия мен қарапайым халықтың арасында феодалдарға қарсы наразылық етек алды.

Жаңа заман дәуірі қазіргі мемлекет пен құқық тарихының бастауы ретінде қарастырылады. Батыс Европада ол XVII ғасырдан XX ғасырдың басына дейінгі уақытты қамтиды және 1640 жылғы Ағылшын буржуазиялық революциясынан басталып, Бірінші дүниежүзілік соғыспен аяқталады. Шығыс мемлекеттерінде Жаңа заман тарихы айтарлықтай кешігіп басталды. Жапонияда – 1867 ж. Мэйдзи революциясынан, ал Қытайда – 1911 ж. Синьхай революциясынан. Бірақта Жаңа заман тарихының басты ерекшелігі Батыстың басқа әлеммен кездесуі және үстемдігінің орнауы болды.

Бұл дәуірдің негізгі мазмұнын натуралды шаруашылықты, сословиелі қоғам мен феодалды абсолютизмді ыдыратқан либералды-өнеркәсіптік өркениеттің экспансиясы болды. Өнеркәсіптік өркениет адамзат дамуына келесілерді ала келді:

1. 
   Кәсіпкерлік еркіндікке, жеке меншікке және бәсекелестікке негізделген нарықтық экономика.
   
2. 
   Еркін және теңқұқылы азаматтардың қауымы болып табылатын азаматтық қоғам.
   
3. 
   Халықтың жоғарғы билігіне, парламенттік құрылыс пен табиғи құқықтарға негізделген либералды демократия.
   
4. 
   Сословиелі, касталық мүдделерді емес, аумағында тұратын барлық азаматтардың жалпықоғамдық мүдделерін білдіретін биліктің саяси ұйымы болып табылатын мемлекет-ұлт.
   
5. 
   Мемлекеттің барлық аумағында жалпығаміндетті болып табылатын ұлттық құқықтық жүйелер.
   

1. 
   Бастапқы кезең – мемлекет-ұлттар мен ұлттық құқықтық жүйелердің қалыптасуы ( XVII ғ. ортасы – XVIII ғ. соңы).
   
2. 
   Буржуазиялық мемлекет пен құқықтың нығаю кезеңі. Бұл капитализмнің жеңісі мен отаршыл империялардың құрылуы нәтижесінде мүмкін болды. Алайда өнеркәсіптік төңкерістің нәтижесінде пролитариат пен буржуазияның арасындағы әлеуметтік қайшылықтар күшейе түсті.
   
3. 
   Буржуазиялық мемлекет пен құқықтың дағдарысы кезеңі. Бұл уақытта таптық қайшылықтардың артуы, ұлт-азаттық қозғалыстардың күшеюі және экономикалық дағдарыстардың нәтижесінде буржуазиялық мемлекеттерде саяси дағдарыстар орын алды. Олардан шығудың жолы ретінде Бірінші дүние жүзілік соғыс барысында ресурстарды қайта бөлу қарастырылды және бұл дәуірді мемлекет пен құқықтың баламалы нысаны – социалистік мемлекет пен құқық құрылды.
   

Англиядағы буржуазиялық мемлекет пен құқық XVII ғ. орын алған екі ағылшын буржуазиялық революцияларының нәтижесінде орнықты:

1. 
   1640-1649 жж. Ағылшын буржуазиялық революция. Оның нәтижесінде монархияны құлатып, республиканы орнатқан капитализм жеңіске жетті.
   
2. 
   Англияда конституциялы монархияның орнауын бекіткен 1688 ж. «Даңқты революция».
   

Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптегі капиталистік салттың дамуы қоғамдық құрылыстағы өзгерістерге алып келді. Артықшылықтары бар дворяндар сословиесі екіге ажырап кетті: діни сословиемен одақтастықта патшалық абсолютизмнің тірегі болған ескі жер аристократиясы және жаңа дворяндар – джентри. Джентрилер дворян бола тұра шаруашылықты капиталистік тәсілмен жүргізді және сауда мен өнеркәсіпті дамытты. Қалаларда қалыптасқан ағылшын буржуазиясы джентримен біріге отырып феодалды абсолютизмге, ортағасырлық шектеулер мен реттеушіліктерге қарсы шықты. Патшалар тауарлардың маңызды түрлерін шығарып сатуға қатысты монополистік құқықтарды таратты, осылайша ол бәсекелестікті шектеді, ал ауылдағы феодалды жер иеленушілік жерді еркін пайдалануға кедергі жасады. Стюарттардан шыққан алғашқы патшалар Яков I және Карл I ішкі және сыртқы саясаттары буржуазияны қанағаттандырмады және наразылығын туғызды. Яков I Англияның ежелгі бақталасы Испаниямен жақындасуы, діни саясатта негізінен буржуазиядан құралған протестанттарды Англияда және Шотландияда қуғындауы, сауда артықшылықтары мен лауазымдарды жаңа фавориттерге таратуы буржуазияның наразылығын туғызды. Яков I ұлы Карл I әкесінің саясатын жалғастырды. Оның деспоттық билікке деген ұмтылысы буржуазия мен джентрилердің біріккен қарсылығына тап болды.

Шын мәнінде экономикалық үстем тапқа айналған буржуазия мен әлі де мол ресурстарды иемденіп отырған феодалдардың арасындағы экономикалық қайшылық билік үшін саяси күреске айналды. Ол патша мен оппозиция (парламент) арасындағы конституциялық қайшылық нысанына ауысты. Патша Карл I өзін Құдайдың жердегі бірден-бір және заңды өкілі ретінде санады және парламенттің ешқандай құқықтарын танығысы келмеді. Ал оппозиция патшалық абсолютизмді шектеп, буржуа үшін билікке жол ашу үшін күресті.

Революцияның идеологиялық алғышарттары және ағымдары. Жалпы осы революция барысында оған қатысу әлеуметтік күштер барлығы дерлік абсолютизмге қарсы болғанымен, саяси мақсаттары мен идеологиясы айырықшаланатын бірнеше саяси ағымға бөлініп кетті. Буржуазия мен жаңа дворяндардың саяси мақсаттары өзінің идеологиялық көрінісін пуританизмде тапты. Пуританизм дегеніміз – шеркеуді түпкілікті қайтақұруға бағытталған, шіркеуді патшаның бағыныштылығынан алып, өз бақылауына бағытталған саяси қозғалыс. Жалпы пуританизм діни ағым ретінде революциядан әлдеқайда бұрын қалыптасты. Ағылшын шіркеуі рим папасының билігінен шыққанымен, патшаға бағындырылды. Нәтижесінде англикандық шіркеуге қарсы шығу монархқа қарсы шығушылық ретінде қарастырылды.

XVII ғ. 30 ж. пуританизм абсолютизмге қарсы оппозицияның идеологиялық негіздемесіне айналды. Алайда пуританизм әлеуметтік сипаты бойынша да діни сипаты бойынша да біртекті болмады. Оппозициялық күштердің қатарында қалыптасқан негізгі үш ағымды бөліп қарауға болады:

1. 
   
   жүктеу 1,46 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: