64
12 - кестенің жалғасы
1
2
3
4
S.ovifelis
қой
мысық
3,5-13,5
S.moulei
ешкі
ит, қасқыр, қарсақ
5,0-16,0
S.suicanis
шошқа
ит, мысық
2,6-14,0
S.eduicanis
жылқы
ит
4,4-11,0
S.gruneri
марал
ит, қасқыр
1,1-12,1
S.orientalis
сібір тауешкісі
ит, қасқыр, түлкі
3,5-18,5
Анықталған саркоцисталардың даму циклін анықтау тәжірибесін растау
үшін ықтимал түпкілікті иелерін – жыртқыш жануарларды, таңдау, әсіресе,
жабайы жануарлардың ішінен таңдау өте қиын. Зерттелініп отырған
саркоцисталардың ықтимал түпкілікті иелерін іріктеуде жоғарыда атап өткен
морфологиялық белгілердің түпкілікті иеге тәуелділік заңнамасы айтарлықтай
көмектесуі мүмкін. Бұл жыртқыш сүтқоректілердің немесе жыртқыш
құстардың арасынан ықтимал түпкілікті иелерді болжауға мүмкіндік береді.
2. Бұл жұмыста саршұнақ, үй тышқанының саркоцисталарын зерттеу
нәтижелері берілген. Аталмыш жануарлардың таралуы туралы және жабайы
кеміргіштердің саркоцисталардың табылуы туралы қысқаша мәліметтер беріп,
жиналған материалды талдаймыз.
М.И.Исмагиловтың зерттеуі бойынша Қазақстандағы саршұнақтың
ареалы кең ол Қызылорда, Шымкент, Жамбыл және онымен шекаралас Алматы
облысы аумағын қамтиды. Ол
Атырау
, Батыс Қазақстан және Ақтөбе
облыстарының оңтүстік бөлігінде, Қарағанды және
Ақмола
облысының батыс
аудандарында таралған Саршұнақ қауымдасып тіршілік етеді. Олар негізінен
сазды шөл далаларда және жартылай шөлді жерлерде, қатайған құмдарда
мекендейді.
С.М. Пактың еңбегінде бұл жануарлардан кокцидиялардың жеті түрі
анықталды: Eimeria
туысына
жататын 5 түр, Isospora туысына жататын 2 түрі,
таксоплазма және саркоцисталар [90].
Біз жасы мен жынысы әртүрлі небәрі 338 саршұнақты зерттедік. Нативті
препараттарды микроскопиялау арқылы 21 (6,2%) залалданған кеміргіш
анықталды. Алайда 2014 жылы саршұнақтардың жалпы залалдануы
айтарлықтай жоғары болды (8,8%). Бұл сол жылы ересек жануарлардың ғана
зерттелуіне байланысты болды. Жастарының арасынан залалданған бірді-екілі
ғана кездесті. 2014 жылы аталықтарға қарағанда аналықтарда (11,4%) көбірек
кездесті, ал 2015 жылы керісінше болды. Сондықтан аталықтар мен
аналықтардың залалдануында айырмашылығы жоқ.
Зерттелген саршұнақтардың жалпы санының 5,6%-ына ғана Sarcocystіs
citellivulpes, 0,5%-ына Sarcocystіs cittellibuteonis, ал екі түр бірмезгілде 0,4%-
ына жұққан екен.
Саркоцистамен залалданған 21 саршұнақтың 15-інде (31,2%-ына)
Sarcocystіs citellivulpes табылды, 2 кеміргіште (9,5%-ына) Sarcocystіs
65
cittellibuteonis анықталды, 4 (19,1%-ы) саршұнақта саркоцистаның екі түрі
бірмезгілде табылды. Саршұнақтар мекендейтін жерлерде саркоцисталардың
түпкілікті иелері түлкі мен қарсақтар жиі кездеседі.
Бір топ ғалымдар, атап айтсақ Z.Cerna, J.P.Dubeу, В.М.Федосеенко,
R.Enzeroth,
B.Chobotar,
E.Scholtyseck
R.Enzeroth,
B.Chobotar,
E.Scholtyseckлардың зерттеулері бойынша Sarcocystіs cittellibuteonis цисталары
ультрақұрылымдық сипаттамалары жағынан сүтқоректілерде, құстар мен
бауырымен жорғалаушыларда кеңінен таралған қабырғасы жұқа цисталарға
жатады. Олардың цисталық қабырғасының құрылымы, цистозоиттарының және
цитоплазмалық органеллаларының құрылымы үй тышқандарынан бөлініп
шыққан Sarcocystіs dispersa, ала тышқан бөліп шығарған Sarcocystіs sp.,
цисталар құмтышқан бөліп шығарған Sarcocystіs sp цисталарына ұқсас.
Қабырғасы жұқа цисталар жарық оптикалық деңгейде Sarcocystіs citellivulpes
цисталарынан цисталық қабырға морфологиясымен және цистозоиттарының
көлемінің кішілігімен ерекшеленеді. В.М.Федосеенконың мәліметтеріне сәйкес,
Sarcocystіs citellivulpes-тің цисталық қабырғасы қалың, яғни фибриллярлы
талшықтардан тұратын ұзын бездермен жабдықталған, ал біз зерттеген
цисталардың қабырғасы ұсақ тісті бездері бар жұқа, ұзын бездерді құрамайды
және құрамында фибриллярлы материал жоқ. Қабырғасы жұқа цисталардың
цистозоиттары ақсарының (Buteo buteo) ағзасынан бөлініп шығып
саршұнақтарды залалдандырған жағдайда қабырғасы жұқа микроцистаға дейін
дамуға әсер ететін спороцисталардың бөлетінін анықтадық. Сондықтан да
циста қабырғасының ультрақұрылымдық құрылысы саршұнақтардың жетілген
цисталарының түр тиістілігінің критерийі болуы мүмкін деген пікірді
қолдаймыз. В.М.Федосеенконың пікірінше Sarcocystіs түрлерінің цисталық
қабырға құрылымының айтарлықтай алуан түрлілігін паразиттің цисталық даму
фазасында әр түрдің өзіне тән цисталық қабырғасын қалыптастырудың тұқым
қуалау белгілерімен түсіндіруге болады. Ірі қара мал саркоцисталарының
цисталық
қабырғаларының
ерекшелігі
туралы
мәселе
М.Д.Новак,
В.М.Федосеенко, В.А.Оразалинова; қой саркоцисталары A.O.Heydorn, Mehihorn
еңбектерінде қарастырылады [91-96].
Sarcocystіs
cittellibuteonis
ултьтрақұрылымын
зерттеу
оның
саркоцисталардың жалпы құрылыс сұлбасына енетінін көрсетті. Бойлық
қималар жетілген цистадағы цистозоиттардың топографиялық бөлінуін
анықтады. Цисталардың орталық бөлігі жетілген мерозоиттардың мекеніне
толы, олардың ішінде бірді-екілі метроциттер және аралық жасушалар
кездеседі. Циста полюстерінде тек метроциттер ғана бар. Цистозоиттардың
цистада осылайша бөлінуі оның полюстерін өсудің айтарлықтай белсенді
нүктелері деп санауға негіз болады, бұл осы аймақта дегенерациялайтын
миофибриллалардың,
электронды
мөлдір
вакуольдардың,
протофибриллалардың,
рибосомалардың
қалың
қабатының
және
митохондрияға ұқсас домалақ денелердің көптігінің болуымен расталады.
Циста тар электронды ашық аймақпен қоршалған, онда бұлшықет
талшықтарының дегенерация өнімдері орналасады. Зерттеу кезінде эндо және
Достарыңызбен бөлісу: |
