23
терминдертілімізхдегі боямасын тауып, əдеби тілге енді. Мыс: педагог,
геолог.1957,1963 жылы шыққан орфографиялық сөздікте біраз түзетулер
енгізілді. Мыс: Қожахмет (Қожаахмет емес), Торайғыров (Торыайғыров емес).
Тілімізде қос дауысты қатар келмейтін заңдылық сақталды. Ал кейбір жағдайда
фонетикалық принцип сақталынбады. Мыс: Аягөз-«Аякөз», Ботагөз-«Ботакөз»,
Тоғжан-«Тоқжан» болып кетті.
Қазақ фамилияларын жазу үлкен мəселе болып қалды. Тек бүгінде бұл
мəселеде бір жақты болса да, шешілді. Орфографиялық норманың қисындығы
біріккен немесе бөлінген сөздерді жазудан көрінеді. Күнібүгінге бұл мəселеде
бірізділік жоқ. 1988 жылы орфографиялық сөздікте бұндай жағдай көп.
Əдеби тілдін белгісі орфографиялық нормалану, өйткені əдеби тіл – жазба
тіл.
4.
Грамматикалық норма.
Қазақ тілінде сөзді құрап, сөйлемді құрастыру грамматикалық норма деп
аталады. Қазақ тілінде сөз құрау, сөз тудыру, сөйлем құру бір қалыпқа түсіп
нормаланған. Тіл белгілі бір грамматикалық құрылымды құрайды. Міне , осы
қалыпты грамматикалық норма дейді. Бұл нормалар, тілдік заңдар, ережелерге
байланысты. Грамматикалық норма сөзге жалғау, жұрнақтың дұрыс
жалғануын, сөйлемді дұрыс құрау . Мыс:
« Ар-намысыңды қашырман,
Аяғыма бас ұрман
Бұлтқа жетпей қырт сынбан» м.Өтемісұлы
«май»-«маймын» формасының қысқарған түрі. Бұл сол 19 ғасырда
грамматикалық норма. Ал бүгінде диалектілік жəне əдеби əдісті ерекшелік.
Грамматикалық нормадан ауытқу тілде жиі жүретін процесс. Сондықтан,
көбіне, жөнімен ауытқу болады.
Мыс:
Кел балалар, оқылық!
Оқығанды көңілге,
Ықыласпен тоқылық.
Əдеби Əдеби емес
өлімсіреп өлеусіреп
жұмысшы жұмыскер
жазалаушы жазагер
Кейбір өнімсіз көне формалар əдеби тілге, қоғамдық өзгеріске байланысты
оралып, кейін активтенеді. Мыс: «ым», «ім» формасы жазылым, көрсетілім,
қойылым, тыңдалым, оқылым, айтылым.
Грамматикалық норма форманың грамматикалық мағынасына, сөздің
лексикалық мағынасына байланысты. Мыс: «су» өзі көптік. Ендеше көптік
жалғау, көптік мəнді ілімдерге жалғанбайды. Мыс:
«Қобда, Нева суларын сүйіп өскен» мұнда «өзен» сөзімен алмасқасын
«лер» жалғауы жалғанып тұр. «Барлықтарын» (ауызша тіл) сөзі жай айтылады.
Грамматикалық нормаға сай емес. Сондай-ақ «бəрілеріңіз», «мен ойлаймын»,
«күшімізбен».
Дəріс № 3
15-17 ғасырлардағы қазақ əдебиетінің сипаты.
24
1. 15-17 ғасырлардағы қазақтың ауызша дамыған төл əдебиеті нұсқаулары.
2. 15-17 ғасырлардағы ауызша əдеби тілдің лексикалық сипаты.
3. 15-17 ғасырлардағы əдеби тіл лексикасындағы көне сөздер.
4. 15-17 ғасырлардағы ауызша əдеби тілдің грамматикалық сипаты.
5. 15-17 ғасырлардағы қазақ поэзиясының ерекшеліктері.
1. 15-17 ғасырда ауызша сақталып, тараған авторлы əдебиет қазақтың
ауызша əдеби тілінің үлгісі болып саналады. М.Мағауин, Х.Сүйіншалиев,
Б.Кенжебаев, Қ.Өміралиев сияқты ғалымдар осы поэзияны зерттей келе мұның
бастауы 17 ғасырдан басталатынын көрсетеді. Бұл əдебиет нұсқалары иелері:
15 ғасыр Асан Қайғы, Қазтуған, 16 ғасыр Шалкиіз, Доспамбет, 17 ғасыр
Жиембет, Марғасқа. Ə.Марғұлан ибн Батудың Ұлы жыршысы деп отырғаны
Сыпыра жырау болар деп талқылайды. Бұл нұсқалар жігі қазіргі қазақ тіліндей
болғанымен көптеген жеке элементтер олардың көне ауыз əдебиетке
жататындығын дəлелдейді.
Профессор Р.Сыздықова былай дейді: «Ертедегі əдеби үлгілердің тілі
жағынан өзгеріске ұшырауының, біздіңше, бірнеше себептері бар. Ең алдымен,
ол мұраның ауызша сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша кетуі өзгерістің
обьективтік-субьективтік мативтерін туғызады: əдеби мұраны жеткізуші мен
қабылдаушы өз бастарының ақындық дарындары мен көркемдігіне қарай,
кейбір тұлға-тəсілдерді өзінше жаңғыртып, тексті ішінара «редакциялау»
правасына ие болады. Бұл əдеби тілдегі қатып қалған тіркестер өзгеріп келеді.
Мыс: Шалкез жырау (15-17ғ. ) «Еділден шыққан сызашық. Біз көргенде,
тебінгіге жетер-жетпес су еді» деп басталатын толғау араларына 3 ғасыр салып
14 ғасырлардағы Махамбеттен бір-ақ шығады.Сондықтан бұл біртұтас процесс,
бір əдеби процес». Қ.Өмірəлиев Ш.Уалихановтың пікірін қостап, «Қазтуған
туралы сөз», «Оспамбет сөзі», «Əділ сұлтан жыры» т.б. жырлар. Еділ-Жайық
бойында туды. Осы себепті қазақ, ноғай, қарақалпақ т.б. ғалымдардың ортақ
еншілігі бар мұра ретінде қарау керек дейді. Р.Сыздықовада 15-16 ғасыр
авторлы əдебиетін қазақ пен ноғайға ортақ деп толық дұрыс болар деп түйеді.
Бұл поэзия мəн ерекшелік, əрине, оның əдемілігін танытып тұрғанда, өзге реңде
жеткен. Оның себептері бар. 1 фактор-Халық қастерлеп сақтаса, жыршылар
ақындардың көптігі, тіпті арнайы жыраулар мектебі. 2 фактор-Өлең батыс
өлкеге түсінікті болғандықтан кейбір лексика-грамматикалық көне сөздер
өзгермей кеткен. 3 фактор- Ол авторлы əдебиеттің фольклер дүниесімен қатар
өмір сүріп келген фактісі. Фольклермен салыстырғанда ойдан тез құбылту
авторлы əдебиетте жоқ. Яғни, еркіндік кемдеу.
Ал, қатып қалған тіркестер барлық оқылымдарда ортақ сондықтан
Қ.Өмірəлиев бұларды мақал-мəтелдер қатарына алып, ортақ мұра ретінде қарау
керек дейді.
2. 15-17 ғ. Ауызша əдеби тілдің лексикалық сипат.
Бұл ғасырларда ақындар үш жанрда тараған: 1 дидактикалық толғау. Ақыл-
насихат айту
2
Біреуге оқиға, ой толғап айтылған сөз. Тақырыбы: қоғам, оны қорғау.
Портрет өлеңдер Ақыл насихат иелері- Асан мен Шалкиіз. М.Мағауин
Шалкиізді барлық жыраулардың атасы деп атайды. Жыраулар образды дəл беру
үшін эпитеттерді жиі келтіреді. Сондықтан табиғат кең орын алған. Əсіресе,
