21
хаким, узат (ізет), тараб (араб). Əдеби тілдің нормалануы оның дамуының
басты принцип».
Əдеби тілді нормалау дегеніміз-тілде барды сақтау, дамыту, өзгертіп
қалыптастыру, сөз тудырып, орынды қолдану. Тілдің тандамалы, қолайлы, ой-
пікірде дəл беруге жарамды,жалпыға ортақ жүйелерін əдеби тілдің нормасы
дейміз. М.Балақаев
Əдеби тілде нормадан ауытқу болады.
1. Жөнімен ауытқу
2. Жөнсіз ауытқу. Əдеби норманы белгілі мақсатпен өзгертіп қолдану-
жөнімен ауытқу. Əдеби норманы жөн-жосықсыз бұзып, қалай болса солай
қолдану-жөнсіз ауытқу.
Қазақ əдеби тілін нормалаудың үш түрлі жолы бар:
1.
Тілдің дамуында жүйе пайда болады. Онда тілдің фонетикалық,
лексикалық, грамматикалық қағидаларын анық байқауға болады.
2.
Сөйлеу тіліндегі қажетсіз сөздерді жою жүреді.
3.
Үкімет тарапынан қадағаланып, терминдер бекітіліп, қадағаланып
жүреді. Мыс: құрылыс, білім, ғылым, өндіріс, өнеркəсіп, кеңес, жағрафия т.б.
Сөзжасамдық тармақтар арқылы сөздік құрап жасалған, лексикалық норма
құрайтын сөздер көбеіді. Мыс: сурет-суретші, үгіт-үгітші.
3 Орфоэпиялық жəне орфографиялық норма.
Сөздердің жалпыға бірдей, қалыпты айтылу нормасын - орфоэпия дейміз.
Қазақ сөздерінде айтылу мен жазылуда көп айырмашылық жоқ. Сөздерді əдеби
тілдегі жалпыға бірдей ортақ нормада айту-адамның тіл мəдениетінің негізі
екендігін көрсетеді.
Құлаққа жағымды, көңілге қонымды айтылғанның бəрі норма. Түсініксіз,
көңілге қонымсыз, дөрекі нормаға жатпайды. Тілдік нормалар қоғам мүддесіне
қызмет етеді. Сол себепті олар бəріне қолайлы, тілге жатық, айтуға ыңғайлы
болуы тиіс.
1920-30 жылдары Кеңес өкіметі жаппай сауатсыздықпен күресті. Осы
кезде айтылу мен жазылу арасында алшақтық басталды.
Ахмет Байтұрсынұлы енгізген араб қарпіне негізделген алфавиттің орнына
латын, кириллица келді. Бұл алфовитке көшкен уақытта қазақ тілінің үндестік
заңының тамырына балта шабылды. Мыс: Қыйын сөзі Қиын деп жазылды;
Құлұн сөзі Құлын деп жазылды. Бұл екі норма осы кезде əдеби тілде қалыптаса
бастады. Жазуда фонетикалық принцип ескерілмеді. Орфоэпиялық нормаларды
белгілеу қиын жұмыс, ал орфографиялық норманы меңгерту мектеп
қабырғасынан басталады. Бірінші сыныптағы оқушының тіліндегі үндестік
заңы бұзылып, оқушы қатеге ұрынады.
Көптеген диктанттар осыны түзеу үшін орфографиялық норманы
оқушыларға қалыптастыру үшін жүргізіледі. Соның өзінде де орфографиялық
норманы белгілеуде əлі бірізділік жоқ. 1988 жылы шыққан орфографиялық
сөздікте тұрақты тіркңестер берілген. 2000 жылы жаңа орфографиялық сөздік
профессор Р.Сыздықованың авторлығымен шыққан. Көптеген сөздер дəстүрлі
принцип бойынша жазылып отыр. Көптеген дублет сөздер əдеби тілде
жарысып қолданылып жүр. Мыс: қазір, кəзір, хазір; қате, кате, кəте. Тілдегі
үнемдеу заңы үнемі актив жүреді. Соның əсерінен көптеген сөз құрамы
22
қысқартылып айтылғанымен, жазылуда толық жазылады. Мыс: отағанбыз-
отағамыз; қалыпты-қапты. Орыс тілінен енген сөздер үндестік заңымен
айтылады, жазылуы кірме күйінде.
2 Лексикалық норма
Қазақ əдеби тілінің сөз байлығы сөздер құрамы құрайды. Сөйлеу жəне
жазылу тілі қатар қолданғандықтан сөздік кұрамда сұрыпталу процесі жүріп
отырды. Лексикалық норма сөздерді мағынасына қарай əдеби тілге енгізу.
Əдеби тілдегі лексикалық нормадағы сөздерді талдау, айыру оңай емес. Кез
келген сөз жаңа мағына үстеу арқалы арқылы əдеби тіл нормасына ене алады.
Мыс: «шаруа» сөзі.
Ғасырымыздың басында көптеген сөздер актив позицияда болады, кейін
оның орнын термин басты. Мыс: психология- «жан жүйесі», философия-
«фəлсафа», геометрия-«пішіндеме».
Көптеген сөздер осы күнге екі-үш түрлі вариантта айтылып, жазылып жүр.
Мыс: машқара-масқара, тізе-дізе, диірмен-тиірмен, айқай-ойқай, палуан-балуан.
Бұл сөздерді дублет сөздер деп атайды.
Əдеби тілдегі сөздерге қиындық тудыратын диалект, говор сөздер. Мыс:
спичканың көптеген аты бар. Мыс: оттық, шырпы, кіреуке, іспішке, шақпақ,
шишақпақ, кеуірт.
Лексикалық норма дегеніміз- əдеби тілдің жалпыға ортақ сөз байлығының
қалыптасқан тұлғада, жалпыға ортақ мағынада жұмсалуы.
Əдеби тілдің лексикалық нормасына келмейтін сөздер мыналар:
1.
Диалектизм, говор.
Əдеби Диалектизм
жаңғақ шаттауық
жүгері
борми
ылғи шіли
көрпе шуыршақ
шейін шекейін
дөңгелек доңғалақ
рұқсат ұлықсат
2.
Кəсіби сөздер.
Жергілікті халықтардың кəсібіне байлынысты сөздер кəсіби сөздер деп
аталады. Бау-бақша, мақта, күріш, балық шаруашылығында қатысты сөздер.
Күріш-құлақсу, тұрап, ақмаржан, сечка т.т
Қауын атаулары: əңгелек, май қауын, тас қауын.
Балық, аң аулау шаруашылығындағы сөздер:үкі, итбалық, тастама, телевизор,
охон, сүзбе.
Балық атаулары, құс атаулары. Мыс: аққайран, ақбалық, қара балық, қызыл
балық.
Үйректер аты: шабыр, қанкөз, су тартар, сұлтан, бөдене, сүңгуір, сұқсыр.
3.
Жаргон, дөрекі сөздер. Бұл сөздер əдеби тілдің, тіл мəдениетінің
атануы. Бұл сөздер лексикалық нормаға жат.
Лексикалық нормада қиындық туғызатын сөздер терминдер. Қазақ тіліне
термин сөздер орыс тілі арқылы енді. 1930 жылдары профессор Қ.Жұбанов
болжамын
ментерминком
біраз
жұмыс
тындырды.
Көптеген
