Сборник научных материалов студентов и молодых ученых

128 
 
«Алаш айнасы» газеті аз ғана уақыт ішінде ақпарат кеңістікте өз оқырмандарын таба білді. 
Негізінен  республикалық  басылымдардың,  оның  ішінде  қоғамдық-саяси  бағыттағы  газет 
атауларының саны көпшілік екені де сөзсіз [4]. 
Ендігі  кезекте  аймақтық  газеттерге  тоқталсақ.  Шығыс  Қазақстан  облысында  кең 
тараған,  атқарушы  билік  қызметін,  облыстың  әлеуметтік-экономикалық  ахуалын,  мәдени-
спорт мәселелерін кеңінен жариялайтын қоғамдық-саяси газет - «Дидар» газеті. 1931 жылдан 
бері Алтайдың асыл мұрасына айналған «Дидар» газеті бүгінде 85 жасқа толып отыр. Қазақ 
елінің  ғасырға  жуық  өмірінде  қоғам  айнасы  болып  келген  басылым  адам  ғұмырымен  бірге 
өмір кешіп келеді.  
«Дидар»  газетінің  алғашқы  саны  «Жұмысшы»  деген  атпен  Риддер  қаласында  1931 
жылғы  24  қазанда  шыққан.  1939  жылдан  бері  Өскемен  қаласында  «Социалистік  Алтай», 
«Большевик Алтая», «Алтай большевигі», «Коммунизм туы» деген атаулармен шыққан. 1990 
жылғы  қарашадан  бері  «Дидар»  деген  атпен  шығып  келеді.  Өзінің  тарихи  жолында  газет 
өлкеміздің жылнамасын жазған басылым ғана емес, әрқашан ұлт мүддесі мен халқымыздың 
биік мақсатын көтере білген басылым ретінде сақталады. 
Сондай-ақ,  бүгінгі  қоғам  арасында  өзіндік  орны  бар,  мемлекетік  тіліміздің  дамуына 
үлесін  қосып  жүрген  басылымдардың  бірі  -  облыстық  «Алдаспан»  газеті  2010  жылдың  30 
желтоқсанынан бастап шығады. Мұнда облыс пен қала өміріндегі оқиғалар әрдайым көрініс 
табады.  «Алдаспан»  газетінде  аудан  және  қаладағы  тың  жаңалықтарды,  қоғамдағы  орын 
алып  жатқан  әлеуметтік  мәселелерді,  мәдени-ұлттық  салт-дәстүрлерді,  салауатты  өмір 
салтын  қалыптастыру  жайлы  және  т.б.  маңызды  ақпараттарды  ашып  көрсететін  
айдарлар бар. 
Газет-журналдар атауларын лексикалық тұрғыдан төмендегідей жіктеуге болады: 
1) Қоғамдық идеологияға байланысты атаулар:  «Егемен Қазақстан», «Социалды жол», 
«Социалды  еңбек»,  «Социалды  құрылыс»,  «Социалды  майдан»,  «Социалдық  еңбек», 
«Социализм  майданына  аттаналық»,  «Социалистік  Қазақстан»,    «Социалистік  қарқын»,  
«Социалистік  құрылыс»,    «Социалистік  майдан»,    «Социалистік  мал  шаруашылығы»,  
«Социалистік табыс»,  «Социалистік шаруа», «Ана тілі», «Айқын», «Қазақ әдебиеті». 
2)  Мерзімді  баспасөз  ұстанымын,  бағытын,  қызмет  сипатын  атауға  байланысты: 
«Алдаспан» - шындық, ақиқатты айту, «Ара» - қоғам өміріндегі кемшіліктерді, шаруашылық 
салаларындағы  қырсыздықтар  мен  жауапсыздықтарды,  адам  бойындағы  жағымсыз 
қылықтарды батыл әшкерелеу. 
3)  Кімге  арналғандығына  байланысты  атаулар:  «Балдырған»,  «Пионер»,  «Қазақстан 
мұғалімі»,  «Қазақстан  әйелдері»,  «Аңыз  адам»,  «Жұлдыздар  отбасы»,  «Айбын»,  «Ұстаз 
әлемі», «Жаңа әлем жастары». 
4) Орналасқан жеріне байланысты атаулар: «Қалбатау тынысы», «Ұлан таңы», «Семей 
таңы»,  «Менің  Өлкем»,  «Курчатов  көкжиегі»,  «Менің  өлкем  –  Риддер»,  «Бесқарағай 
тынысы». 
5)  Жалпы  тұрмыстық  атаулар:  «Рауан»,  «Дидар»,  «Достық»,  «Мөлдір  сана»,  «Серке», 
«Ақбұлақ», «Арай», «Жұлдыз». 
Қорыта  келгенде  жалпы  мерзімді  басылым  атаулары  қоғамның  өмірі  жайлы  сыр 
шертіп,  әлеуметтік  мәселелер  туралы  түсінік  қалыптастырады.  Газет  атаулары  өмір 
тіршілігімен астасып жатады. Кез келген басылым атауы  өзі зерттейтін, саралап, сараптама 
жасайтын  обьектінің  айналасында  қойылады.  Ал  оқырмандар  мерзімді  баспасөздің 
атауынан-ақ оның сипатын байқап, ой-пікір қалыптастыра алады.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1. Мәдиева Г., Иманбердиева С. Ономастика: зерттеу мәселелері. - Астана: - Астана: IC-Сервис, 2004. - 240 б.  
2. Гинатуллин М. К Исследованию мотивации лексических единиц. автореф. канд. фил. наук. - Алма-ата: 
1972. - 24 с. 
3. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөз тарихының очеркі (1860-1958). - Алматы: 1981. 
4.  Әбдіқалық  К.,  Қожекеева  Б.  Зәки  Ахметов  және  Қазіргі  әдебиеттану:  республикалық  студенттер, 
магистранттар  докторанттар  мен  жас  ғалымдардың  ғылыми-тәжірибелік  конференция  материалдарының 
жинағы. - Алматы: 2017. - 248 б. 

129 
 
ӘОЖ 811.512.122’37 
КЕСИКБАЕВА А.Б., ҚАЙЫРБАЕВА Ж.Қ.  
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Өскемен қ.  
 
ХАЛЫҚ ӨЛШЕМДЕРІН БІЛДІРЕТІН ТҰРАҚТЫ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ 
ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ 
 
Қазақ  тіліндегі  тұрақты  сөз  тіркестері  –  тіл  ішіндегі  өз  заңдылықтарына  сәйкес  өмір 
сүретін  айрықша  категория.  Олардың  әр  алуан  ірілі  –  ұсақты  ерекшеліктері  мен  айырым 
белгілерін саралай зерттейтін дербес пән – фразеология. Фразеология термині (грек. phrasis – 
сөйлемше  және  logos  –  сөз,  ілім  сөздерінен  шыққан)  қазіргі  тіл  білімінде  екі  мағынада 
қолданылады. Бірінші, тілдің фразеологиялық құрамын зерттейтін саласы, екінші, белгілі бір 
тілдегі фразеологизмдердің жиынтығы дегенді білдіреді [1]. 
Тұрақты сөз тіркестері – тіліміздің бөлінбес бір бөлшегі, құрамындағы сыңары тұрақты 
болып келетін, қолданысқа әрдайым дайын тұратын сөз тіркестері болып табылады. 
Фразеология тіл білімінің жеке бір саласы ретінде ХХ ғасырдың 40  – жылдары Кеңес 
тіл  білімінде  қалыптаса  бастаған.  Оның  теориялық  негіздері  ХІХ  ғасыр  мен  ХХ  ғасырдың 
басында  орыс  ғалымдары  А.А.Потебня,  И.И.Срезневский,  А.А.Шахматов,  Ф.Ф.Фортунатов 
т.б.  еңбектерінде  салынған.  Жалпы  тіл  білімінде  фразеологизмді  зерттеудің  ең  алғашқы 
теориясын  құраған  француз  ғалымы  Ш.Балли  (1905)  болып  табылады.  Фразеологизмдерді 
жеке  пән  ретінде  қарастыруды  ұсынған  орыс  лингвисті  Е.Д.Поливанов  (1931)  болса,  ХХ 
ғасырдың  40-50  жылдарында  В.В.Виноградов  еңбектерінде  орыс  тілі  фразеологизмдерін 
топтастырудың  қағидасын  ұсынған.  Оның  идеясын  Н.М.Шанский  ары  қарай  дамытты[1]. 
Ендігі  кезекте  тұрақты  тіркестердің  танымдық  сипатын  анықтау  үшін,  алдымен  «халық 
өлшемдері» ұғымына түсінік берейік. 
Халық  өлшемі  –  бір  нәрсенің  көлемін,  салмағын  анықтайтын  өлшеу  бірлігі.  «Халық 
айтса  қалып  айтпайды»  дегендей  халық  өлшемі  анық  өлшем  десек  қателеспейміз.  Өйткені 
оны  ата  –  бабаларымыз  сан  ғасырлар  бойы  қолданып  және  сол  арқылы  өлшем  негіздерін 
жасаған.  Енді  халық  өлшемдерінің  негізгі  түрлеріне  жеке  –  жеке  тоқталайық.  Мұны 
халықтың  өзі  белгіленгеніндей,  «салмақ  өлшемдері,  көлем  өлшемі  мен  мөлшері,  ұзындық 
өлшемі, қашықтық өлшемі, уақыт және мезгіл өлшемдері» деп бөлуге болады [2]. 
Халықтық өлшемдер тым ерте кездерден қолданыла бастаса да, күні бүгінге дейін тіл 
қолданысынан  шықпай  өлшем  мағынасындағы  ұғымды  бейнелеп,  баяндаудың  бір  тәсілі 
болып  саналады.  Халық  өлшемдеріне  байланысты  Ә.Қайдар,  Е.  Жанпейісов,  Ә.Болғанбаев, 
Ғ.Қалиев,  Б.Қиянатұлы,  Е.Аққошқаров  және  басқа  көптеген  ғалымдардың  танымдық 
мақсаттағы зерттеулері мен ғылыми мақалалары жарық көрді. 
Қазақ тіліндегі халықтық өлшем атауларын төмендегіше топтастыратын болсақ: 
1.  Салмақ өлшемі 
Салмақ өлшемдерін халық былайша жіктеген: мысқал (1 гр); қадақ (750 гр); келі (1 к); 
пұт (16 кг); батпан (100 кг). 
Мысқал – Шығыс елдерінде көп тараған салмақ белгісі. Бүкіл араб елдерінде, Индияда 
және  Шығыс  Африкада,  Орталық  Азия  мен  Қазақстанда  қазыналық  өлшем  ретінде 
пайдаланылған. 
Қадақ  –  кей  әдебиеттерде  200  грамға  тең  салмақ  өлшемі.  Мысалы:  Әйелдердің  жол  – 
жорасын  Ұлпан  оң  қолынан  үлестірді:  кілем,  текемет,  киіз,  бір-бір  қадақ  қашаннан  жатқан 
қағаз шай … - бәрібір таусылар емес. 
Батпан - әр елдің өлшемі әртүрлі. Бір батпанда 100 кг ауырлық болады.  Мысалы: Бұт 
болдым  деп  мақтанба,  онан  да  ауыр  батпан  бар.  Бүкіл  аяғым  тұтасып,  зіл  батпан  болып 
ауырлай түседі [3]. 
2.  Көлем  өлшемдері.  Қазақ  тіліндегі  көлемдік  өлшемдерді  білдіретін  тұрақты  сөз 
тіркестері  негізінен  бір  деген  сан  есімнің  көмегі  арқылы  жасалатындығын  аңғарамыз. 
Мұндағы  бір  сөзі  әрі  сандық,  әрі  мөлшерлік  ұғымды  екі  жақтап  бейнелейді.  Мысалы,  бір