Сборник научных материалов студентов и молодых ученых

224 
 
мидың нейромедиаторлы жүйесінің дисфункциясы  маңызды рөлге ие.  Нейромедиаторлар - 
синапстардағы жүйке импульстарының жүруін шарттайтын жүйке жүйесі бөліп шығаратын 
биологиялық  заттардың  жалпы  атауы.  Медиаторлар  –  бұл  жүйке  қозуын  химиялық 
жеткізушілер.  Тудырылатын  эффектілерге  байланысты  қозу  және  тежелу  медиаторларын 
бөліп  көрсетеді.  Негізгі  нейромедиаторлар  қатарына  дофармин,  норадреналин,  серотонинді 
жатқызады.  Жоғары  жүйке  жүйесінің  етре  органикалық  бұзылулары  және  генетикалық 
механизмдер 
мидың 
нейромедиаторлық 
жүйесінің 
дисфункциясын 
тудырады. 
Гипербелсенділік пен зейіннің жетіспеушілігі синдромында нейрохимикалық  кемшіліктерді 
алғашқы деп қарастыратын болжам ең алдымен бұл синдром кезінде терапевтік тиімділікке 
ие  орталық  жүйке  жүйесін  стимуляторлайтын  дәрілердің    нейрохимиялық  әсерін  талдауға 
негізделеді.  
Arousal жүйесінің дисфункциясы теориясы. Arousal – бұл сананың сергектік жағдайын 
күшейтуге  әкелетін  белсенділік  реакциясы  және  дем  алудың,  қан  тамырларының 
толтырылуында,  тері-гальваникалық  реакцияларда  (бағдарлану  рефлекстерінің  вегетативті 
компоненттеріне  жатады),  сонымен  бірге  альфа-ритмнің  депрессиясында,  мидың  бірқатар 
қуаттық  белсенділік  формаларында    көрінеді.  Синдромның  көрінуі  екі  қарама-қарсы 
позициямен- arousal әсерінің шамадан тыс көп болуымен немесе жетіспеуімен түсіндіріледі. 
Arousal  әсерінің шамадан тыс көп болуы теориясы бойынша гипербелсенділік пен зейіннің 
жетіспеушілігі  синдромында  балалар  шамадан  тыс  стимуляциялар  алады,  өйткені  түсіп 
жатқан  сенсорлы  ақпараттарды  таңдамалы  сүзгіден  өткізе  алмайды,  нәтижесінде  мидың 
үлкен жарты шарларын тітіркендіреді және зейін бұзылады. Мидың белсендендіру жүйесінің 
функциясының жеткіліксіздігі теориясына сәйкес, arousal деңгейінің төмендігі мен бақылау 
механизмдерінің  әлсіздігінде  гипербелсенділік  пен  зейіннің  жетіспеушілігі  синдромы  бар 
балалар  сау  балалар  елемейтін  стимулдарға  жауап  береді.  Бірқатар  зерттеушілер 
гипербелсенділік  пен  зейіннің  жетіспеушілігі  синдромының  маңызды  мәселесі  ретінде 
arousal  айналымы  деңгейінің  темпі  мен  амплитудасының  шамадан  тыс  өзгергіштігін 
санайды.  Аrousal  –дің  әртүрлі  құрамындағылар  жеткіліксіз  синхрондалған,  реакция 
параметрлері кеңейген. Нәтижесінде гипербелсенділік пен зейіннің жетіспеушілігі синдромы 
бар балалар өз белсенділіктерін қажет етіп тұрған жағдайда реттей алмайды. Қарастырылып 
отырған  болжамдарды  негіздеу  эксперименталды  нақтылаудың  күрделілігіне  байланысты 
қиындайды.  Гипербелсенділік  пен  зейіннің  жетіспеушілігі  синдромы  бар  балалардағы 
нейрофизиологиялық өзгерістер бір жақтан екінші жаққа бұзылған arousal жайлы болжаммен 
келіседі.  
Сыртқы  ортаның  жағымсыз  факторларының  әсері.  Адамды  қоршаған  табиғат 
ортасының  антропогенді  ластануы  көп  жағдайда  ауыр  металдар  тобының  микроэлемент- 
терімен  байланысты  және  балалардың  денсаулығы  үшін  негативті  әсерлер  беруі  мүмкін. 
Автотранспорттың  шығаратын  түтіндері  ауаға  қорғасынның  көп  мөлшерде  түсуінің  негізгі 
көзі болып табылады.  
Мақсатқа бағытталған зерттеулердің көрсетуінше, бала қанында қорғасын мөлшерінің 
5-10  мкг/дл    артуы  жүйке-психикалық  даму,  зейіннің  бұзылуы,  қозғалыстық  тежелу, 
сонымен  бірге  интеллекттің  IQ  коэффициенттінің  төмендеуі  жағынан  мәселелердің 
туындауымен корреляцияланады.  
Бірақ  балалардағы  гипербелсенділіктің  дамуына  қоршаған  ортаның  жағымсыз 
жағдайларының  әсер  ететіндігі  немесе  созылмалы  улану  нәтижесінде  церебрастеникалық 
синдром дамитындығы анықталмаған.  
Тағам  факторларының  әсері.  Гипербелсенділіктің  қалыптасуының  тәуекелдік 
факторларына  тағамдық  токсиндер  мен  аллергендерді  жатқызуға  болады  деген  теориялар 
бар.  Кең  танымалдылыққа  ие  болған  тұжырымға  сүйенсек,  гипербелсенділік  жасанды 
бояғыштар мен салицилаттармен туындаған церебральді тітіркенулермен шартталған.  
Зейін және қозғалысты бақылау функцияларын қамтамасыз ететін ми өте күрделі  көп 
деңгейлі  ұйымдасқан  жүйе.  Гипербелсенділік  пен  зейіннің  жетіспеушілігі  синдромының 
этиологиясы  мен  патогенезін  зерттейтін  әртүрлі  бағыттар  бұл  мәселенің  кейбір  жақтарын 

225 
 
ғана  қарастырады,  көбінесе,    нейрохимимиялық,  arousal  реттеуді  және  т.б.    Қазіргі  кезде 
гипербелсенділік  пен  зейіннің  жетіспеушілігі  синдромын  детерминанттайтын  екі  негізгі 
факторлар  тобын  қарастырамыз:  1-  орталық  жүйке  жүйесінің  ерте  зақымдануы,  жүктілік 
және  туу  барысындағы  әртүрлі    формадағы  негативті  әсерлермен  байланысты  ми 
патологияларының болуы;  2-генетикалық факторлар. 
Әлеуметтік-психологиялық фактор. Психологиялық-педагогикалық бетімен кетушілікті 
дербес  фактор  ретінде  талдау  жасалған  жоқ,  өйткені  бір  жағынан  ол  басқа  қарастырылып 
отырған факторлардың заңдылықты нәтижесі, екінші жағынан оның бағасы өте күрделі және 
субъективті сипатқа ие.  
Зерттелген  отбасылардың  мәнді  бөлігінде  жағдай  тұтастай  алғанда  жағымды  сипатта, 
гипербелсенділік пен зейіннің жетіспеушілігі синдромы бар балалардың туыстары баладағы 
пайда болған мәселені меңгеруге деген жоғары деңгейдегі қызығушылықтар танытқан. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.  Выготский Л.С. Проблемы развития психики //Собр.соч. Т.3. М., 1983-С.144-146, 207,293.  
2.  Барановская  Т.А.  Формирование  самоконтроля  в  учебной  деятельности  студентов:  автореф.  дис.  … 
канд.психол.наук. – М.,-1990.-16с. 
3.  Боришевский  М.И.  Психологические  условия  формирования  самоконтроля  в  поведении  младших 
школьников: автореф. дис. … канд.психол.наук.- М.,-1966-20с. 
4.  Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника. М.:Знание 1974,-64с. 
5.  Эльконин Д.Б Психология игры. - М.: Педагогика 1978 -С.287. 
6.  Кошолева  А.Д.  Взаимодействие  «взрослый-ребенок»  и  функциональная  роль  эмоциональных 
процессов  в  онтогенезе  //Проблемы  гуманизациивоспитательно-образовательного  процесса  в  детском  саду.-
Прмь, 1993.С.73-87.  
 
 
ӘОЖ 796.01:615.825 
АМАНБЕК Б.Б., ЗАКИЕВА М.Т., АМРЕНОВА А.К. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Өскемен қ. 
 
ЗАҚЫМДАНУ, ЖАРАҚАТТАНУ КЕЗІНДЕ ЖӘНЕ ТІРЕК-ҚОЗҒАЛЫС 
АППАРАТЫНЫҢ АУРУЛАРЫНА ҚОЛДАНАТЫН ЕМДЕУ ӘДІСІ 
 
Спорт  массаж  –  физика  жағынан  дамуын    арттыру  және  спортшылардың  өнімділігін 
арттыру  үшін  іс  жүзінде  қолданылатын  массаж,  жарақаттармен  мен  зақымдану  кезінде 
жасалады. Массаж - спорттық жарақаттар кешенді емдеу компоненттерінің бірі. Ол әр түрлі, 
олардың  жарақат  кейін  спортшылар  оңалту  кезінде  маңызды  рөл  атқарады.  Ол  бүкіл 
организмнің  қалыпты  жұмыс  істеуін  қалпына  келтіру  үшін  көмектеседі.  Массаж 
ауруханаларда, қарттар үйлерінде, емханалар, денсаулық сақтау мекемелерінде медициналық 
іс-шаралар  кешенін  бөлігі  болып  табылады.  Массаж  техникасы  спорт  жарақаты  ең  көп 
тараған жарақат түрі, дислокациялар мен бұлшық ет пен сіңір зақымдануы болып табылады. 
Әр жарақаттын түріне байланысты массаж  түрлері арнайы тандалып, жасалынады.  
Аяқ-қолды соғып алғанда жасалатын массаж.Адам оқыста бір жерін соғып алса, теріге 
онша  зақым  келмей,  ішкі  жұмсақ  еттер  зардап  шегеді.  Қатты  соққан  кездеқан  тамырлары 
жарылып,  бұлшық  еттердің  талшықтары  үзіліп,  нерв  ұштарына  зиян  келеді.  Осындай 
жағдайда  соққан  жер  ауырып,  ісіп  көгеріп,    тіпті  ысып  ыстығы  көтеріліп  кетеді.  Ол  жерді 
бірден йод жағып, тез орап тастамаса, бір кішкене сызат ертеңіне іріңдеп кетуі мүмкін. 
Егер  ірі  тамырлар  жарақаттанбай,  бұлшық  еттер  бүлінбей,  ісігі  қайтыңқырап, 
іріңдемесе, 2-3 күннен кейін массаж жасайды. Сонда жарақаттанған жерден қан және лимфа 
үлкен жылдамдықпен ағады да іскені басылады.Мысалға, қолдың ұшын соғып алса, алдымен 
білекке  массаж  жасалады.  Аяқтың  ұшы  зақмданса,  балтырға  жасайды.  Онда  сол  лимфа 
түйіндеріне  қарай  бірнеше  рет  сипайды,  ұстап  ысқылайды,  жұмсартады.  Тек  осыдан  кейін 
жарақаттанған  жерді  массаждайды.  Ауырған  жерге  жасалатын  массаждың  қуаты,  күші 
адамның сезімталдығына байланысты. Ауруын асқындырмай бірнеше рет жайлап сипайды.