Сабақтың тақырыбы: Кіріспе. Әдебиет өнердің бір саласы Сабақтың мақсаты: Білімділік

1. «Сырттандар» ертегісі туралы түсінік.

2. Ертегі кейіпкерлеріне мінездеме жазу.

Сабақ жоспары

1. Пән аты: Әдебиет

2. Сыныбы: 5

3. Күні, айы, жылы: 13 қазан

4. Тоқсан:

5. Мұғалім: Р.Қалматаева

Сабақтың тақырыбы: «Қырық өтірік» ертегісі

Сабақтың мақсаты:

1. Білімділік: оқушыларды ертегі мазмұнымен таныстыру, кейіпкерлерге мінездеме беру.

2. Тәрбиелік: Оқушыларды ұлтжандылыққа, елді қорғауға тәрбиелеу.

3. Дамытушылық: оқушылардың әдеби дүниетанымдарын кеңейту, мәнерлеп оқу дағдыларын дамыту, қосымша деректер арқылы пәнге деген қызығушылықтарын арттыру.

Сабақтың типі: жаңа сабақты түсіндіру сабағы

Сабақтың түрі: дәстүрлі сабақ.

Сабақтың әдіс-тәсілі: талдау, мәнерлеп оқу, әңгімелеу, түсіндіру.

Сабақтың көрнекілігі: тіл, тарих, география

Пәнаралық байланыс: тіл, тарих.

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі: 1.Оқушылармен сәлемдесу.

2. Оқушылардың сабақ

қатысын тексеру.

3.Оқушылардың зейіндерін

сабаққа аудару.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру:

1. «Сырттандар» ертегісі туралы түсінік.

2. Ертегі кейіпкерлеріне мінездеме жазу.


ІІІ. Білім тексеру:

«Сырттандар» ертегісі бойынша

1. 
   Бай баласы қандай түс көрді?
   
2. 
   Әке – шешесі не істеді?
   
3. 
   Түсті кім және қалай жорыды?
   
4. 
   Бала қасқырдан қалай қашып құтылды?
   
5. 
   Баланың қасқырдан қашып құтылуына кім көмектесті?
   
6. 
   Қара ауыз ит қара қасқырды қалай жеңді?
   

1.Сабақ тақырыбын тақтаға жазу

2.Сабақ мақсатын түсіндіру
V. Жаңа тақырыпты түсіндіру:

Жоспар:

1. 
   Ханның халқына шығарған жарлығы.
   
2. 
   Тазша баланың хан алдына келуі.
   
3. 
   Ханның Тазша баланы мысқылдауы.
   
4. 
   Тазша баланың өтірік әңгімесі.
   
5. 
   Тазша баланың өтірік әңгімесінің аяқталуы.
   
6. 
   Ханның Тазша балаға таң қалуы.
   
7. 
   Тазша баланың өтірік өлеңі.
   
8. 
   Ханның жеңілуі.
   

1. 
   Өтірік әңгімені толық оқып шығып, мазмұнын естеріңе сақтаңдар.
   
2. 
   Өтірік әңгіменің оқиғасының қызық та күлкілі болып шығуына, мән мағынасына зер салыңдар.
   
3. 
   Өтірік әңгіменің оқиға тұтастығын аңғар.
   
4. 
   «Қырық өтірік» атты әңгіменің тууына себепші болған оқиғаны баяндап, мәтінен тауйп оқыңдар.
   
5. 
   Тазша баланың қырық өтірік әңгімесін өз алдына оқып, бөлімдерге бөліп қараңдар:
   

ә)қоянның оқиғасы;

б)етіктің шатағы.

VІІ. Жаңа сабақты бекіту:

1. 
   Оқулықпен жұмыс.
   

1. 
   Әр бөлімнің мазмұны мен оның ішіндегі әңгімені бөлек айтыңдар, оның неге өтірік екенін дәлелдеңдер.
   
2. 
   Өтірік өлеңнің әр шумағын жеке – жеке оқып, оның мәнін, мағынасын түсіндіріңдер.
   
3. 
   Өтірік әңгімеден тұтастай қарағанда қандай құндылықтар аңғаруға болады?
   
4. 
   Ертегінің басталуы мен аяқталуында өздерің бұрын оқыған ертегілермен ұқсастық бар ма?
   
5. 
   «Қырық өтірік» ертегісін ертегілердің шыншыл түріне қандай сипаты жағынан жатқызуға болады?
   
6. 
   Ертегіге берілген суреттерге қарап әңгімелеңдер.
   

1. «Өтірік өлең» туралы түсінік

2. Ертегі кейіпкерлеріне мінездеме жазу.

Сабақ жоспары

1. Пән аты: Әдебиет

2. Сыныбы: 5

3. Күні, айы, жылы: 24 қазан

4. Тоқсан: І

5. Мұғалім: Р.Қалматаева

Сабақтың тақырыбы: Аңыз – әңгімелер, Асан Қайғы

Сабақтың мақсаты:

1. Білімділік: Оқушыларды аңыз – әңгімелер туралы түсінік беру, Асан қайғы туралы аңыздармен таныстыру, оларды тілдік тараптан талдауға үйрету.

2. Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке, ізгілікке баулу, елжандылыққа тәрбиелеу.

3. Дамытушылық: оқушылардың әдеби дүниетанымдарын кеңейту, пәнге деген қызығушылықтарын арттыру, мәнерлеп оқу дағдыларын дамыту.

Сабақтың типі: жаңа сабақ.

Сабақтың түрі: дәстүрлі сабақ.

Сабақтың әдіс-тәсілі: мәнерлеп оқу, әңгімелеу,талдау.

Сабақтың көрнекілігі: Аңыз – әңгімелер жинағы.

Пәнаралық байланыс: тіл, тарих,география.

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі: 1.Оқушылармен сәлемдесу.

2. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру.

3. Оқушылардың зейіндерін сабаққа аудару.

ІV Жаңа сабаққа дайындық

1.Сабақ тақырыбын тақтаға жазу

2.Сабақ мақсатын түсіндіру
V. Жаңа тақырыпты түсіндіру:

1. 
   Әдебиет теориясынан түсінік беру.
   

Аңыз белгілі бір адамның атына, іс- әрекетіне байланысты туады. Кейде аңыз – әңгімеде шындық оқиға мен қиял- ғажайып оқиға аралас келіп отырады. Аңыз – әңгіме көбінесе тарихта болған адамның басына құрылады. Ол адам не батыр, не ел басшысы немесе әділ би, ақыл – парасатымен ел құрметіне бөленген беделді адам болуы мүмкін. Бірақ ол адамдардың айтқан сөздері мен істеген іс – әрекеттеріне байланысты айтылған әуелгі шындыққа қоспалар қосып , сол істепті – міс, сол айтыпты – мыс деген әртүрлі лақап біртіндеп аңызға айналады. Оны әңгіме, жыр етіп, біреуден – біреу жаттап алып, кейінгі ұрпаққа жеткізіп отырған.

Қазақ аңыздарындағы Асан қайғы, Жиренше, Қорқыт, Жошы хан сияқты кейіпкерлер-бәрі де тарихта болған, ел басқарған дамдар, бірақ кейін олардың әрекеттері біреуден – біреуге ауызша айтылып аңыз болып кеткен.Мысалы:

Асан Қайғының Жернұйықты іздегені

Асан Қайғы Желмаяға мініп, жиһан кезіп «Жерұйық» дейтін ну орманды, көкорай шалғынды, сулы жер, қой үстінде бозторғай жұмытрқалайтын қоныс іздейді.

Асан қайғы Маңғыстауға үш барып үш қайтыпты. Асан шұрайлы қоныс, нулы өлке іздеумен өмір бойы Желмаясымен желіп өткен екен. Ұлытаудың бас жағына келіп дүние салыпты.

Сұрақ жауап

1. 
   Аңыз дегеніміз не?
   
2. 
   Аңыз қалай пайда болған?
   
3. 
   Аңыз – әңгіме неден құралады?
   
4. 
   Аңыз – әңгіме бізге қалай жеткен?
   
5. 
   Асан Қайғы жерұйықты қалай іздеген?
   
6. 
   Асан Қайғы қайда қайтыс болған?
   

1.Өзіңнің туған жеріңе Асан Қайғыша баға беріп көр. Суретті пайдаланып, шығарма жаз, эпиграф етіп Асан Қайғының бір сөзін алуға тырыс.

2.Бұл әңгіменің аңыз екенін мына белгілер бойынша айтыңдар:

1. 
   Асан Сәбитұлының тарихта болғаны;
   
2. 
   Жерұйықты іздеудегі мақсаты, арманы;
   
3. 
   Көнген жерінің бәрәне қонымды баға беруінің мәні, оның шындыққа қатысы;
   
4. 
   Әркімнің туған жері - жерұйық екендігін дәлелдеу.
   

1. Аңыз – әңгімелер, Асан Қайғы туралы түсінік.

1. Аңыз – әңгімелер, Асан Қайғы туралы түсінік.

7. 
   Аңыз дегеніміз не?
   
8. 
   Аңыз қалай пайда болған?
   
9. 
   Аңыз – әңгіме неден құралады?
   
10. 
    Аңыз – әңгіме бізге қалай жеткен?
    
11. 
    Асан Қайғы жерұйықты қалай іздеген?
    
12. 
    Асан Қайғы қайда қайтыс болған?
    

1.Сабақ тақырыбын тақтаға жазу

2.Сабақ мақсатын түсіндіру
V. Жаңа тақырыпты түсіндіру:

Ақсақ құлан Жошы хан

Жошы ханның ашамайға мінгізген жас баласы аңшылармен бірге жүріп, бір жерде қашып бара жатқан ақсақ құленды қуып кетіпті. Ақсақ құлан жүйіткіп бара жатқан бір топ құланға қосылыпты.Баланың астындағы еріккен тұлпар елігіп құландарға қосылады. Құланның әңгісі баланы шайнап өлтіреді. Жошы аңшыларға қаһарын төгіп: «баламды тауып бер» деп қалың кісіге іздетеді.

Баламды өлді деп естірткен адамның құлағына қорғасын құямын деп жарлық қылады. Енді ешкім баласының өлгенін Жошы ханға айта алмайды. Ақыры көпшілік ордада отырып, бір домбырашыға күймен айтқызады.

VІ. Түсінік тексеру:

Сұрақ жауап

1. 
   Жошы ханның жас баласы қалай қайтыс болған?
   
2. 
   Жошы қаһарын қалай төкті?
   
3. 
   Жошы не деп жарлық шығарды?
   
4. 
   Жошыға баласының өлгенін кім және қалай естіртті?
   

• 
  Аңыздың оқулықта келтіріліп отырған екі нұсқасын да ой сала, мәнерлеп оқып шығыңдар.
  
• 
  Кет Бұға күйшіге оқулықтағы суретті пайдалана отырып, мінездеме беріңдер.
  

1. Аңыздың фолклорлық нұсқасы мен белгілі жазушы Мұхтар Мағауин жазған әдеби үлгісін салыстырып, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің ұқсастығы мен айырмашылығына зер салыңдар.

1. Аңыздың фолклорлық нұсқасы мен белгілі жазушы Мұхтар Мағауин жазған әдеби үлгісін салыстырып, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің ұқсастығы мен айырмашылығына зер салыңдар.

Сұрақ жауап

1. 
   Жошы ханның жас баласы қалай қайтыс болған?
   
2. 
   Жошы қаһарын қалай төкті?
   
3. 
   Жошы не деп жарлық шығарды?
   
4. 
   Жошыға баласының өлгенін кім және қалай естіртті?
   

1.Сабақ тақырыбын тақтаға жазу

2.Сабақ мақсатын түсіндіру
V. Жаңа тақырыпты түсіндіру:

Жиренше шешен мен Қарашаш сұлу

Қарагөз ханым өлгеннен соң Жиренше үйленбей көп жүріпті. Сөйтіп жүргенде жолда бір жігіт кездесіп жолдас болыпты. Жиренше жігітке қара: 1) «жол қысқартайық»дейді, 2) «ағаш қазан қайнатайық» дейді. 3) «мынау бір бейбастақ үйдің жұрты екен» дейді жігіт үндемейді. Сонымен екеуі бір елге жақындағанда, жаңбыр жауып кетеді. Тезек теріп жүрген қыздар ауылға қарай жүріреді. Тек бір қыз сырт киімін шешіп, қапқа жауып отырып қалады. Жиренше отырып қалған қызға келеді. Жиреншеге қыздың көркі ұнайды. Ақылы қандай екен деп сынау үшін: «Сен неге қыздардан бөлініп жалғыз қалдың?» - дейді Жиренше. «Бұл өткінші жаңбыр, аз жауып ашылады. Мен отыныма шапанымды жаптым, отынымның ығына өзім отырдым. Менің су болған жалғыз ақ шапаным. Үйге барғанда отынымды жағып шапанымды кептіріп аламын» - дейді қыз. Қыздың көркіне ақылы сай екеніне көзі жетіп, Жиренше сұлуға ғашық болып қалады.

Сұрақ жауап

1. 
   Жиренше неге үйленбей көп жүреді?
   
2. 
   Жиренше жолаушыға не дейді?
   
3. 
   Жиреншеге кезіккен қандай қыз еді?
   
4. 
   Жиренше қызға неге ғашық болып қалады?
   

• 
  Шығарманы оқып шығып, оның аңыз – әңгімеге жақын екенін айтыңдар.
  
• 
  Бұл аңыз – әңгімеде Жиренше мен қыздың тапқырлығына баға бере отырып, оның жетесіздік пен пайымсыздыққа қарама – қарсы қойылуын аңғарып, баяндап беріңдер.
  
• 
  Аңыз неге іштей екі бөлімге бөлінген деп ойлайсыздар?
  
• 
  Аңызды өздерің білетін сұлу сөздермен әңгімелеуге тырысыңдар.
  

1. Жиренше шешен мен Қарашаш сұлу туралы әңгімелеу.

1. Жиренше шешен мен Қарашаш сұлу туралы әңгімелеу.

Сұрақ жауап

1. 
   Жиренше неге үйленбей көп жүреді?
   
2. 
   Жиренше жолаушыға не дейді?
   
3. 
   Жиреншеге кезіккен қандай қыз еді?
   
4. 
   Жиренше қызға неге ғашық болып қалады?
   

1.Сабақ тақырыбын тақтаға жазу

2.Сабақ мақсатын түсіндіру
V. Жаңа тақырыпты түсіндіру:

Жиреншенің хан сынағына түскені

Бір күні хан Жиреншені шақырып алып оған қырық сиыр беріпті.

-осы сиырлардың ішек – қарынын тірідей тазалап әкел. Сойғанда ішінен бір түйірде қылтан шықпасын!-депті.

Жиренше сиырларды Қарашашқа әкелді

Қарашаш:

-Қорықпа! Сиырларды ащы құдықтың басына айдап барып, жалғыздап суар да, суарғаныңды сол жерде айналдыра қуа бер; әуелі ішінің қармауы кетер, онан кейін жын аралас су кетер, ең соңында қара судың өзі кетер, - депті.

Жиренше Қарашаштың барлық айтқандарын істеген екен, оның айтқандарының барлығы да дұрыс келіпті. Сөйтіп қырық сиырдың барлығының да ішін тазалап, ханға алып келіпті. Хан сиырларды шетінен сойғыза бастапты. Сөйтіп ешбіреуінің ішінен қылтан таба алмай, аң – таң болған екен.
VІ. Түсінік тексеру:

Сұрақ жауап

1. 
   Хан Жиреншеге қырық сиыр беріп қалай сынады?
   
2. 
   Хан Жиреншеге: «Біздікіне келгенде жолмен де жүрмесін, жолсызбен де жүрмесін» - деген сөзіне қалай жауап берді?
   
3. 
   Хан Жиреншеге сексен еркек қой бері : «Көктемде қой қоздағанда осы қойларды қоздатып кел» - деген сөзіне қандай айла тапты?
   

• 
  Мәтіннен қазақ халқының ақыл иесі әйелдерді қадірлейтінін аңғарыңдар.
  
• 
  Ханның аталы сөзден жеңілгендігін мойындаған жерін тауып оқыңдар
  
• 
  Аңыздан қандай тәлімдік өнеге алуға болады?
  

1. Жиреншенің хан сынағына түскені туралы аңызды әңгімелеу.

1. Жиреншенің хан сынағына түскені туралы аңызды әңгімелеу.

Сұрақ жауап

1. 
   Хан Жиреншеге қырық сиыр беріп қалай сынады?
   
2. 
   Хан Жиреншеге: «Біздікіне келгенде жолмен де жүрмесін, жолсызбен де жүрмесін» - деген сөзіне қалай жауап берді?
   
3. 
   Хан Жиреншеге сексен еркек қой бері : «Көктемде қой қоздағанда осы қойларды қоздатып кел» - деген сөзіне қандай айла тапты?
   

1.Сабақ тақырыбын тақтаға жазу

2.Сабақ мақсатын түсіндіру
V. Жаңа тақырыпты түсіндіру: Шешендік сөздер

Қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы – шешендік сөздер. Шешендік сөздер – елге белгілі адамдардың қайсыбір оқиғаға байланысты айтқан тақпыр сөздері. Ол сөздер мәйекті, өткір болғандықтан елге тез тарап, ауыздан – ауызға көшіп сақталып отырған. Шешендік сөздер әдетте екі адамның белгілі бір талас мәселені шашудегі сөз жарысында туып, елге жайылып кетеді. Ондай дауды негізінен билер шешіп отырған. Сондықтан да шешендік сөздерді айтушылар көбіне билер мен шешендер болып келеді.

Шешендік сөздер дау- тартыстардағы айтылған айтыстармен шектелмеген. Көпті көрген өнегелі адамдардың бата – тілек, насихат – нақыл сөздері түріндеде айтылып отырған. Шешендік сөздерде халықтың бастан кешкен оқиғалары, ақыл – ойы, арман – тілегі бейнелегеді, тілінің байлығы, оралымдылығы байқалады.

Шешендік сөздер адамды жақсы мінездерге баулиды, бірлікке ,татулыққа, сыйластыққа шақырады.

Тайкелтірдің төрелігі

Төле би Тайкелтірдің болашағын болжайды. Төле би атқосшы жігітін шақырып:

-Қонақ үйдегі екі кісіні таласып жүрген ертұрманымен осында әкелші!

-Иә, балам Тайкелтір, осы ертұрманға мына екеуі талас. Бұлар тоқтарлық бітім айтып екеуінде риза етші! –дейді Төле би.

Тайкелтір кереге ілулі тұрған Төле бидің қамшысын қолына алып, ортадағы ерге жақындап барып қамшымен тартып жібередіде есік алдында тұрған Төле бидің жігітіне ерді береді. Дауласып жүрген екі кісі ердің Төле бидің атқозшысына берілгеніне ризалығын білдірді.

VІ. Түсінік тексеру:

Сұрақ жауап

1. 
   Шешендік сөздер деген не?
   
2. 
   Шешендік сөздер қандай сөздерден жасалады?
   
3. 
   Шешендік сөздердің тәрбиелік мәні неде?
   
4. 
   Төле би Тайкелтірді қалай сынады?
   
5. 
   Тайкелтір даукестерге қандай төрелік сөз айтты?
   

• 
  Тайкелтірдің тапқыр сөзін оқып бер
  
• 
  Өздерің білетін Төле бидің төрелік сөзінен мысал келтір.
  

Сұрақ жауап

1.Шешендік сөздер деген не?

2.Шешендік сөздер қандай сөздерден жасалады?

3.Шешендік сөздердің тәрбиелік мәні неде?

4.Төле би Тайкелтірді қалай сынады?

5.Тайкелтір даукестерге қандай төрелік сөз айтты?

ІV Жаңа сабаққа дайындық

1.Сабақ тақырыбын тақтаға жазу

2.Сабақ мақсатын түсіндіру
V. Жаңа тақырыпты түсіндіру:

Байдалы бидің көңіл айтуы

Шоқанның атасы Уәлихан қайтыс болғанда астында аты, үстінде тоны болмағандықтан Байдалы би жаназаға бара алмапты. Бір күндері Байдалы Уәлиханның бәйбішесі Айғанымға келеді. Өкпелі Айғаным шешенді аттан түсіріп алуға шыға қоймады. Сондағы Байдалы бидің айтқаны:

-Ер қартайды, мал тайды

Екеуледі, ей, ханым!

Қатын жалқау, ұл ынжық,

Төртеуледі, ей, ханым!

Келін қатал кер болды,

Ағайын жат ел болды,

Алтаулады, ей, ханым!

Кәрілік пен кедейлік,

Егіз келді, ей, ханым!

Мұның бәрін санасаң,

Сегіз болды, ей, ханым!

Қайсаған жақ, иек бар,

Саудыраған сүйек бар,

Ауыл алыс жер болды,

Тоқсан темір жер болды,

Оннан асты , ей, ханым!

Шығар жолды осыдан

Өзің тапшы, ей, ханым!

Құла бие құлындап,

Келе алмадым, ей, ханым!

Келдім енді кетемін,

Ықылассыз ордаға,

Ене алмадым, ей, ханым!