«роль транспортной науки и образования в реализации пяти институциональных реформ», посвященной

 

 

 

 

522 

 

 

«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ 

РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ  «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ» 

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 

 

ПОДСЕКЦИЯ «ЭКОНОМИКА И УПРАВЛЕНИЕ: АНАЛИЗ ТЕНДЕНЦИЙ И 

ПЕРСПЕКТИВ РАЗВИТИЯ» 

 

ӘОЖ 658.800 92:378(5845) 

 

Салимбаева  Р.О.

  –  э.ғ.к.,  доцент,  Тынышбаев  атындағы  Қазақ  Көлік  жəне 

Коммуникациялар Академиясы (Қазақстан, Алматы қ.) 

Төремұратова  Г.

  –  студент,  Тынышбаев  атындағы  Қазақ  Көлік  жəне 

Коммуникациялар Академиясы (Қазақстан, Алматы қ.) 

 

ТАСЫМАЛДАУДАҒЫ БУХГАЛТЕРЛІК БАСҚАРУ ЕСЕБІНІҢ  

ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ  

 

Басқару  есебі

-

экономикалық  субьектіні  жоспарлау,  бақылау,  жəне  басқару  іс  – 

əрекетін  реттеу  мен  шешім  қабылдау  процесі  арқылы  басқару.  Басқару  есебінің 

мазмұнын  жалпылай  алсақ  екі  топқа  бөлінеді:өндірістік  ресурстар  шаруашылық 

процестері  мен  олардың  нəтижелерін  біріктіруге  болатын  өндірісті  басқарудың  бүкіл 

циклі процесіндегі обьектілердің жиынтығы жатады. Өндірістік ресурстар кəсіпорынның 

шаруашылық қызметі барысында адам еңбегінің мақсатқа сəйкестілігін қамтамасыз ету. 

Басқару есебінде жауапкершілік орталығының 4 түрі атап көрсетіледі: шығын орталығы; 

кіріс орталығы; пайда орталығы; инвестиция орталығы.    

Шығын  орталығы-өндірістік  ресурстардың  шығындарын  байқау,  бақылау, 

басқару  сондай-ақ  оларды  пайдалануды  бағалау  мақсатымен  мөлшерлеу,  жоспарлау,  

жəне  өндіріс  шығындарды  есептеуді  ұйымдастыратын    кəсіпорынның  құрылымдық 

бөлімі.  Кіріс  орталығы-жауапкершілік  орталығы    мұнда    менеджер  кірістерді  алу  үшін 

жауап  береді,  бірақ  шығындар  үшін  (мыс:  сауда  ұйымының  көтерме  сауда  бөлімі  жəне 

т.с.с)  жауап  бермейді,  оның  басшыларының  іс-əрекеті  алынған  кірістер  негізінде 

бағаланады. 

Инвестиция  орталығы  –  кəсіпорын  сегменттері,  бұлардың  менеджерлері  өз 

бөлімшелерінің  шығындары  мен  кірістерін  бақылап  қана  қоймайды,  басқа  орталық 

басшылары  шұғылданбайтын,  инвестицияланған  қаржыны  тиімді  пайдалануды  да 

қадағалайды. 

Басқару  есебінің  мəні

  – 

шығындар  мен  кірістерді  ,  мөлшерлерді    жоспарлауды, 

бақылауды    жəне  кəсіпрорынның  болашақ  даму  мəселелерін  үйлестіру  мен  шұғыл 

басқару  шешімдері  үшін  ақпаратты  жүйелендіретін  талдауға  есеп  жүйесін  біріктіріп 

кіріктіру. 

Басқару  есебінің  обьектілері,  тəсілдері  мен  міндеттері.  Бухгалтерлік  басқару  

есебінің  «контроллинг»  жүйесіндегі  орны. Басқару  есебінің обьектілері ұйым мен оның 

бөлімшелерінің  шаруашылық  қызметінің  қорытындылары  мен  шығындары  ,баға 

белгілеу, бюджеттеу жəне ішкі есеп беру болып табылады. 

Басқару есебінің өрісі-есеп беру орталықтарының ( ұйым сегметінің) өндірістік іс-

əрекеті,  сондықтан  басқару  есебін  кейде  жауапкершілік  орталықтары  жөніндегі  есеп 

немесе  сегменттік  есеп  деп  те  атайды.  Сегменттік  есеп-ұйымның  жеке  құрылымдық 

бөлімшелерінің қызметі туралы ақпаратты жинау, көрсету жəне жинақты қорыту жүйесі. 

Басқару  есебінің  тəсілдері:  құжаттама-кəсіпорынның  өндірістік  қызметін  жеткілікті 

дəрежеде  толық  көрсететін  алғашқы  құжаттар  мен  ақпараттық  машиналық  ақпараттар; 

түгендеу-обьектінің 

жүзіндегі 

жағдайын, 

сондай-ақ 

есептік 

мəліметтерден 

ауытқушылықты,  есепке  алынбаған  құндылықтарды  ,шығындарды  ,кем  шығуды, 

ұрлықты  анықтау  тəсілі.  Бақылаущы  шоттар-сол  кезең  операцияларының  жиынтық 

сомасы  бойынша  жазбалар  жасалатын  жиынтық  шоттар.  Мөлшерлеу-ресурстардың 

барлық  түрлерін  тиімді  пайдалану  мен  шығындарды  өнімге  айналдыратын  ең  өнімді 

 

 

 

 

523 

 

 

«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ 

РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ  «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ» 

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 

 

жолдарды  іздестіруді  қамтамасыз  ететін  оңтайлы  нормалар  мен  нормативтерді  ғылыми 

негізделген  есептеу  процесі.  Ынталандыру-кəсіпорынның  мақсаты  мен  міндеттерін 

анықтауға,осы  мақсаттарға  сəйкес  шешімдерді  қабылдауға  жетелейтін  өндірістік 

процеске  қатысушыларды дəлелдеу (мотивация) құралы[1]. 

Басқару  есебінің  негізгі  мақсаттары  мен  міндеттерін  осылайша  тұжырымдауға 

болады: 

- шығындар мен кірістердің біріккен есеп жүйесін құру; 

- шығындарды мөлшерлеу; 

- шығындарды жоспарлау, бақылау, талдау; 

- бюджеттеу; 

- баға белгілеу үшін негізді қамтамасыз ету ; 

-  жедел  басқару  шешімдерін  қабылдауда  қаржылық    менеджерлерге  ақпараттық 

көмек беру; 

- кəсіпорын дамуының ең тиімді жолдарын таңдау.        

Басқару  есебінің  мəні  мен  мақсаттары:  басқару  есебінің  басты  мақсаты-əрбір 

ұйымдағы  экономикалық  процестердің  мəнін  дұрыс  ұғыну  жəне  экономикалық 

ақпаратты  уақытында  ұсыну,  сонымен  қатар  басшыға  немесе  менеджерге  кеңес  беру; 

басқару  есебінің  «есептік-ақпараттық»  бағытын    О.Е.Николаева  мен  Т.В.Шишкова 

былай деп көрсетеді: «Кəсіпорынның барлық ішкі басқару деңгейінде басшылар қолдану 

үшін, басқару есебі барлық есептік ақпараттар түрін қамтиды».  

 

Басқару есебінің мақсаттары 

 

 

Төмендегілер арқылы кəсіпкерлік əрекетінің нəтижесінде шығындарды азайтып, 

табысты көбейту 

 

 

Ақпарат- 

тарды  

дайындап 

менеджер-

ге ұсыну 

 

Қаржылық, 

Есептік 

материал-

дық,жүк 

тасымалдау 

ағынының 

жедел есебін 

қалыптастыру 

 

Шығындар 

орталығы 

(жұмыс 

түрлері 

бойынша)мен 

жауапкерші-

лік орталық-

тары бойын-

ша ішкі есеп-ті 

қалыптас-тыру 

Дифферен-

циалдық 

есептің 

релеванс-

тықшығынын 

болашақтағы 

шығыстар 

мен шығын-

дарды қалып-

тастыру,бюд-

жеттеу. 

Жоспарлау, 

келешекке 

смета 

жасау(күр-

делі 

құрылысқа 

немесе 

кезеңдік 

жалпы 

əкімшілік 

шығындарға) 

 

 

Басқару  есебінің  құрамдас  бөліктері  мен  принциптері.  Басқару  есебінің  жүйесін 

жасағанда  əрбір  саланың  тиімділігін  анықтаумен  бөлінгісіз  байланыстағы  іс-əрекет 

өрістері бойынша шығыстарды есептеунегіз қалаушы белгі болып табылады.  

Басқару  есебін  ұйымдастыруға  деген  мұндай  көзқарас  оның  құрамдас  бөлігі 

ретінде бөлінуіне жол береді: 

•  жабдықтау-дайындау қызметі; 

• өндірістік қызмет; 

 

 

 

 

524 

 

 

«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ 

РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ  «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ» 

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 

 

• қаржылық-өткізу қызметінің есебі;   

• ұйымдастыру іс –əрекетінің басқару есебі. 

Басқару 

есебінің 

принциптеріне 

мыналар 

жатады:кəсіпорын 

қызметінің 

үздіксіздігі,  жоспарлау  мен  есептеу  үшін  кəсіпорын  бөлімшелерінің  іс-əрекет 

нəтижелерін  бағаларын  өлшеу  бірдей  бірлігін  пайдалану,  басқару  мақсатымен  алғашқы 

жəне  аралық  ақпараттың  жалғастығы,  сабақтастығы  жəне  бірнеше  рет  пайдалану,  ішкі 

есеп  беру  көрсеткіштеріне  басқару  деңгейлері  арасындағы  қатынастың  байланыс  негізі 

ретінде  қалыптастыру,шығындарды,  қаржыны,  коммерциялық  қызметті  басқарудың 

бюджеттік  (сметалық)тəсілдерін  қолдану,есеп  обьектілері  туралы    тура  ақпаратты 

қамтамасыз  етудің  толықтығы  мен  талдаушылығы,    есеп  саясаты  белгіленген 

кəсіпорынның өндірістік жəне коммерциялық циклдерін көрсететін мерзімділік. Басқару 

есебінің 

негізгі 

категориялары. 

Басқару 

есебінің 

функцияларына 

мыналар 

кіреді:шығындарды  жоспарлау,  келешекте  өндірілетін  өнімнің  өзіндік  құнын,  сатудан 

түсетін  табысты  анықтау,  маржиналдық  табысты  анықтау,  кезеңдік  жоспарлау, 

бюджеттеу,  бақылау,  бағалау  үшін  ішкі  есепті  жасау,стандарттық  жағдайлар  туғанда 

фирма  саясатын  таңдау  туралы  шешім  қабылдау,  есептіліктерге  шығындарға  бақылау 

жүргізу, алынған ақпараттарды негізге алып, басқарушылық сараптамаларын жүргізу.                 

Тасымалдау  процесіне  қатысушының  қауіпсіздікті  басқару  жүйесі  мынадай 

қағидаларды  сақтай  отырып  əзірленеді:  тұтынушыға  бағдарлану;  басшының  көшбасшы 

болуы-басшы 

тасымалдау 

процесіне 

қатысушы 

қызметінің 

мақсаттары 

мен 

бағыттарының  біртұтастығын  қамтамасыз  етеді,  қауіпсіздік  бойынша  мақсаттарға  қол 

жеткізуге қызметкерлер тартылған ішкі ортаны құрады əрі қолдайды; барлық деңгейдегі 

қызметкерлерді тарту; процестік тəсілді пайдалану-тасымалдау процесіне қатысушының 

қызметіндегі  процестерді  айқындау  жəне  оларды  тиімді  басқару;  жүйелік  тəсілді 

қолдану-өзара  байланысқан  процестер  жүйесін  басқару;  қызметті  тұрақты  жақсарту; 

деректер  мен  ақпаратты  талдауға  негіделген  шешімдерді  қабылдау;  тасымалдау 

процесіне  қатысушы  мен  оның  жеткізушілермен  өзара  табысты  қарым-қатынастарды 

дамыту[2]. 

Қозғалыс  қауіпсіздігін  басқару  жүйесі  қолданылатын  сала  басқарушылық  жəне 

өндірістік  процестерді  қамтиды  жəне  тасымалдау  бойынша  көрсетілетін  қызметтерді 

пайдаланушылар мен вагондар операторларын қоспағанда,барлық тасымалдау процесіне 

қатысушыларға таралады. 

Тасымалдау процесіне қатысушының  қауіпсіздікті басқару жүйесінің қауіпсіздік 

талаптарына сəйкестігі тасымалдау бойынша көрсетілетін қызметтерді пайдаланушылар 

жəне  вагондар  операторларын  қоспағанда,  тасымалдау  процесіне  қатысушының 

қауіпсіздікті  басқару  жүйесінің    осы  қағидаларда    белгіленген  тəртіпте    берілген 

теміржол көлігіндегі қауіпсіздік қағидаларына сəйкестігін куəландыратын құжат  болып 

табылатын , қауіпсіздік сертификатымен расталады[3].   

 

ƏДЕБИЕТ 

 

1. НазароваВ.Л., ЖапбархановаМ.С., ФурсовД.А., ФурсоваС.Д. Басқару есеп:Учебник- 

Алматы: Экономика, 2011. 

2. ТайгашиноваК.Т. Басқару есебі: Алматы, «LEM баспасы» ЖШС, 2011. 

3.Статистика KZ. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

525 

 

 

«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ 

РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ  «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ» 

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 

 

ӘОЖ 658.800 92:378(5845) 

 

Салимбаева  Р.О.

  –  э.ғ.к.,  доцент,  Тынышбаев  атындағы  Қазақ  Көлік  жəне 

Коммуникациялар Академиясы (Қазақстан, Алматы қ.) 

Сарсенбек  Е.Т. 

–  студент,  Тынышбаев  атындағы  Қазақ  Көлік  жəне 

Коммуникациялар Академиясы (Қазақстан, Алматы қ.) 

 

ТАСЫМАЛДАУДАҒЫ БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС 

 

Баланс  сөзі  латын  тілінен  аударылғанда  теңдікті,теңдестікті  немесе  қандай  да  бір 

қызметтің  тараптары  арасындағы  қатынастың    сандық  көрсеткішін  білдіреді. 

Ақпараттарды 

баланстық 

жинақтау 

есепте, 

қаржы-шаруашылық 

қызметті 

талдауда,басқару шешімдерін негіздеу мен қабылдау үшін, кəсіпорындардың,ұйымдардың 

нарық  экономикасында  бағыт  алуы  үшін  кеңінен  қолданылады.  Баланстың  негізінде 

кəсіпорында  бар  қорлар,олардың  жағдайы  туралы,құрамы  мен  орналасуындағы 

өзгерістер,сондай-ақ  олардың  пайда  болу  көздері  туралы  мəліметтер  алады.  Бұл 

мəліметтер белгілі бір күнге жалпы ақшалай көрсеткіштермен берілген. 

Сонымен,  бухгалтерлік  баланс  кəсіпорынның  мүлкін  ақшалай  бағамен  белгілі  бір 

сəтке  екі  топпен:  орналасуы  мен  пайдаланылуы  бойынша  жəне  олардың  пайда  болу 

көздері  бойынша  жалпылай  көрсетудің  əдісі  болып  табылады.  Қазақстан  Республикасы 

Қаржы  министрлігінің 03.03.94  ж.  №  10-/1143  хатына  сəйкес  кəсіпорындар  мен  ұйымдар 

меншік нысаны мен қызметінің түрлеріне қарамастан тоқсан сайын есепті кезең аяқталған 

бойда 30 күннен кешіктірмей бухгалтерлік балансты жасайды. 

Сыртқы  түрі  бойынша  баланс  кесте  болып  көрінеді  де,  оның  сол  жақ  бөлігінде 

мүліктер  құрамы  мен  орналасуы  бойынша,  яғни  баланс  активі  көрсетіледі.  Оң  жақ 

бөлігінде осы мүліктердің қалыптасу көздері, яғни баланс пассиві көрініс табады. 

Актив  пен  пассив  жиынтықтарының  арасында  теңдік  болуы  тиіс.  Мұның  өзі 

баланстық  активі  мен  пассиві  қорлардың  сол  бір  ғана  жиынтығын  еки  түрлі  топтарда 

көрсетілетіндігімен түсіндіріледі. 

Баланстық  бап  бухгалтерлік  баланстың  негізгі  элементі  болып  табылады.  Ол 

мүліктердің, міндеттемелердің, міндеттемелердің түріне, мүліктердің қалыптасу көздеріне 

сəйкес  келеді.  Кəсіпорын  мүлкінің  жекелеген  түрлерін,  оның  пайда  болу  көздерін, 

міндеттемелерін  сипаттайтын  баланс  активі  мен  пассивінің  көрсеткіші  бухгалтерлік 

баланстың  бабы  деп  аталады.  Бухгалтерлік  балансты  жасаған  кезде  бұл  баптар  топқа, 

топтар  бөлімдерге  бірігеді.  Бірігу  олардың  экономикалық  мағынасына  орай  жүзеге 

асырылады. Баптардың ерекшеліктері: 

- активтік баптар шаруашылық қорлардың құрамы, орналасуы жəне пайдаланылуы 

бойынша,  ал  пассивтік  баптар  олардың  пайда  болу  көздері  бойынша  көрсетуге  қызмет 

етеді; 

-  активтік  баптар  барлық  материалдық  құндылықтарды,  ақша  ресурстарын, 

берешектерді,  ал  пассивтік  баптар  меншікті  капиталды,  кəсіпорынның  қарыздарын 

көрсетеді. 

Баланс-брутто  жəне  баланс-нетто  деген  бар.  Қазіргі  кезде  халықаралық 

бухгалтерлік 

стандарттардың 

талаптарына 

сəйкес 

белгіленген 

баланс 

нысаны 

пайдаланылады, мұның өзі баланс-неттоға сай келеді. 

Баланс-брутто түрлі ғылыми зерттеулер үшін пайдаланылады. Бухгалтерлік баланс-

бруттоның  активінде  екі  бөлім  бар.  Актив:  Ұзақ  мерзімді  активтер;  Ағымдағы  активтер. 

Меншікті  капитал  мен  міндеттемелер:  Меншікті  капитал;  Ұзақ  мерзімді  міндеттемелер;        

Ағымдағы  міндеттемелер.  Баланстың  активі  мен  пассиві  бойынша  жиынтықтар 

балансвалютасы деп аталады. Баланс активі мен пассивінің аталып өткен əрбір бөлімінде 

тиісті баптар болады. 

 

 

 

 

526 

 

 

«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ 

РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ  «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ» 

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 

 

Баланс-неттода  бірқатар  баптар  ашық  түрде  көрсетіледі.  Мысалы,  «Материалдық 

емес  активтер»,  «Негізгі  құралдар»  баптары  бойынша  бастапқы  құны,  тозу  жəне  қалдық 

құн  көрсетіледі.  Баланс-неттоның  актив  валютасына  материалдық  емес  активтердің, 

негізгі  құралдардың  қалдық  құндары  ғана  енгізіледі.  Бөлімдердің  мазмұны  шаруашылық 

қорлары  мен  олардың  көздерінің  жіктемесіне  сəйкес  келеді.  Бұл  бөлімде  қысқа  мерзімді 

активтер көрсетіледі: 

А) кассадағы ақша қаражаттары 

Б) есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттары 

В) инвестициялар 

Инвестициялар

-

кəсіпорынның  табысты  активтеріне,  жарғылық  қорына  жəне  басқа 

кəсіпорынға салған ұзақ мерзімді инвестициялары, өзге кəсіпорындарға берілген қарыздар 

көрсетіледі. Мұнда мынадай баптар ашылады: 

А) еншілес серіктестіктерге берілген инвестициялар 

Б) тəуелді заңды ұйымдарға берілетін инвестициялар 

В)  ағымдағы  құнды  көрсететін  өзге  де  инвестициялар,  бұл  олардың  баланстық 

құнынан ерекшеленеді. 

Ағымдағы  активтер.  Өңдеу  жəне  сату  мерзімдеріне  қарамастан  тауарлы-

материалдық  қорлар.  Алдағы  кезең  шығындары-есепті  күннен  бастап  бір  жыл  ішінде 

шығарылуы  мүмкін.  Ақша  қаражаттары.  Пайдаланылуына  шек  қойылған  ақша 

қаражаттарынан  шектеулер  бір  жыл  ішінде  алынып  тасталса,  олар  ағымдағы  активтерге 

қосылады.  Қысқа  мерзімді  қаржы  инвестициялары-мерзімі  бір  жылға  дейін.  Дебиторлық 

берешек-есепті  күннен  бастап  бір  жыл  ішінде  алынуы  мүмкін.  Мұнда  мынадай  баптар 

ашылуы тиіс: 

А) аванстық төлемдер 

Б) алуға арналған шоттар мен вексельдер 

В) еншілес серіктестіктердің дебиторлық берешегі 

Г) лауазымды тұлғалардың дебиторлық берешегі 

Д) өзге де дебиторлық берешектер 

Сомасы  1  жыл  ішінде  алынбаса,  дебиторлық  берешек  ағымдағы  активтерге 

толықтай  қосылады.  Материалдық  емес  активтер

-

бұл  бап  бойынша  ұзақ  мерзімді  кезең 

бойы  шаруашылық  қызметте  қолданылатын  жəне  табыс  келтіретін  материалдық  емес 

обьектілерге  кəсіпорын  салатын  салымдар  көрсетіледі.  Бұл  орайда  түсіндірме  жазуларда 

амортизация  есептеудің  əдісі,  есептеу  мерзімі,  сондай-ақ  есепті  кезеңдегі:  гудвилл-

патенттердің, тауар таңбаларының жəне басқалардың есептен шығарылуы көрсетіледі. 

Негізгі құралдар- бұл материалдық салада, сондай-ақ өндірістен тыс салада қызмет 

мерзімі  бір  жылдан  көп  қызмет  ететін  материалдық  активтер.          Мұнда  мынадай  баптар 

ашылуы тиіс: жер; үйлер мен ғимараттар; машиналар мен жабдықтар; жіктемесіне сəйкес 

негізгі  құралдардың  басқа  да  түрлері;  жинақталған  тозу;  аяқталмаған  күрделі  құрылыс. 

Бұған қоса түсіндірме жазуларда ұзақ мерзімді жалға алынған негізгі құралдар мен төлемі 

кейінге қалып, сатып алынған негізгі құралдар бөлек көрсетіледі[1]. 

Ағымдағы  міндеттемелер.  Ағымдағы  міндеттемелерді  ашып  көрсеткен  кезде, 

кредиторлардың  талабы  бойынша  төленуге  тиісті  міндеттемелер  мен  есепті    күннен 

кейінгі  бір  жылдың  ішінде  өтелуге  тиісті  ұзақ  мерзімды  міндеттемелердің  бөлігін  қоса 

алғанда,  мынадай  баптар  ашылуға  тиіс:  қысқа  мерзімді  несиелер  немесе  овердрафт; 

салықтар  бойынша  берешектер;  төлеуге  тиісті  дивиденттер;  еншілес  серіктестерге 

берешек;  акционерлік  қоғамның  лауазымды  тұлғаларына  берешек;  өзге  кредиторлық 

берешек. 

Ұзақ  мерзімді  міндеттемелер.  Ұзақ  мерзімді  міндеттемелерді  ашып  көрсеткен 

кезде,  бір  жылдың  ішінде  өтелуге  тиіс  бөлігін  қоспағанда,  мыналар  жеке  ашылып 

көрсетілуге тиісті: қамтамасыз етілген несиелер;  қамтамасыз етілмеген несиелер; еншілес 

серіктестіктер  ұсынған  несиелер;  төлемі  кейінге  қалдырылған  салықтар;  түсіндірме 

 

 

 

 

527 

 

 

«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ 

РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ  «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ» 

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 

 

жазбада  проценттік  ставканы,  несиені  өтеудің  мерзімін,  өтеудің  тəртібін  жəне  шартта 

көзделген басқа да талаптарды көрсету керек[2]. 

Меншікті  капитал  мен  резервтер.  Баланстың  пассивінің  меншікті  капиталының 

бірінші  бөлімінде  меншікті  капитал  туралы  ақпарат  ашылып  көрсетіледі.  Жарғылық 

капитал-кəсіпорынның құрылтай  құжаттарына  сəйкес  оның  меншік иелерінің  салымдары 

есебінен  құралған  жарғылық  қор.  Түсіндірме  жазуларда  есепті  кезеңде  жарғылық 

капиталда болған өзгерістер жайлы ақпаратты ашып көрсету керек. Резервтік капитал. Бұл 

бап  бойынша  кəсіпорында  қалыптасқан  резервтік  капиталдың  қалдығы  көрсетіледі.          

Өзге  меншікті  капитал.  Бөлінбеген  кіріс  (жабылмаған  зиян).  Саудадан  түскен  пайдалар. 

Бұл баптарға дивиденттердіде жатқызамыз. Шығындар. Негізгі өндіріс. Көмекші өндіріс. 

 

ƏДЕБИЕТ 

 

1.

 

Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп:оқулық. – Алматы: ИздатМаркет, 2005. 

2.

 

Международные  стандарты  финансовой  отчетности  2005:  издание  на  русском  языке.-

Москва: Аскери-АССА, 2005.  

 

 

ӘОЖ  658.800 92:378(5845) 

 

Салимбаева  Р.О.

  –  э.ғ.к.,  доцент,  Тынышбаев  атындағы  Қазақ  Көлік  жəне 

Коммуникациялар Академиясы (Қазақстан, Алматы қ.) 

Сайфуллаева  А. 

–  студент,  Тынышбаев  атындағы  Қазақ  Көлік  жəне 

Коммуникациялар Академиясы (Қазақстан, Алматы қ.) 

 

ӨНІМ ӨНДІРУ ШЫҒЫНДАРЫ ЕСЕБІНІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕСІ 

 

Экономикалық 

əдебиеттерде 

«шығындар» 

«залал» 

түсініктері 

қатар 

пайдаланылады.  «Залал»  түсінігі  материалды,  табиғи  жəне  т.б.  рестуратарды  өндіруге 

жұмсалымдардың  расходын  білдіреді.  «Шығындар»  –  олар  тек  залалдар  ғана  емес, 

нарықта  құнды  формаға  айналған  ресурс  заладарын  білідіреді.  Шығындар  –  иеленілген 

өндіріс  факторлері  үшін  төлем.  Тұтынушының  тауарды  сатып  алудағы  мақсаты 

пайдалылық болса, өндірушінің мақсаты өндіріс шығындарын азайту.  Шығындар ұсыныс 

көлеміне əсер ететін негізгі фактор.  Сондықтан, өнімнің қандай көлемін өндіру керектігін 

анықтағау үшін фирма шығындарын талдауы керек. 

Шығындарды зерттеу  оның мəні мен түрлерін анықтап білу, өндіріс шығындарын азайту 

жəне  пайданы  көбейту,  кəсіпорынның  жалпы,  орташа,  шекті  табыстарын  есептеу 

тəсілдеріне көмектеседі. Өндірістік шығындар жайлы коцепциялар. 

Шығындар  туралы  сан  түрлі  тұжырымдар  мен  концепциялар  бар,  оларды 

зерттеумен  саяси  экономиканың  классиктері  де  айналысқан.  Абсолюттік  шығындар 

туралы түсінікті енгізген А. Смит болды, ал салыстырмалы шығындар туралы түсінікті Д. 

Рикардо енгізген. «Шығындар» деген терминді олар, бірлікке жұмсалған орташа қоғамдық 

шығындар  деп  түсінген,  немесе  өнімнің  жеке  бірлігі  орташа  кəсіпорын  үшін  не  тұрады, 

немесе  саладағы  кəсіпорындардың  барлығына  бірдей  орташа  шығындар  көлемі  қандай 

шамада  болады.  Классиктер  шығындарды  ренталық  төлемдермен  есептескендегі  өндіріс 

бағасы деп те дəлелдеді. 

Марксистік  концепция  бойынша  өндіріс  шығындары  капиталиске  тауардың  не 

тұратының  көрсетеді:  өндіріс  құралдары  мен  жұмысшы  күшіне  (тұрақты  жəне  өзгермелі 

капитал)  жұмсалған  шығындардың  сомасы  болады.  К.  Маркс  ерекше  капиталистік 

шығындардан,  тауардың  құнын  құрайтын  еңбек  шығындарын  –  ақиқат  өндіріс 

шығындарын-ажыратып  зерттейді.  Өндіріс  шығындарын  осылай  өлу  –  еңбек 

 

 

 

 

528 

 

 

«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ 

РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ  «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ» 

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 

 

шығындарына  жəне  капитал  шығындарына  –  бұл  капиталисттік  ұдайы  өндіріс  процесіне 

марксистік талдау жүргізудің бастапқы принціптерінің біреуі болып табылады[1]. 

19  ғасырдың  соңында  бірнеше  жаңа  конепциялар  пайда  болды.  Маржиналисттер 

(Менгер,  Визер)  бойынша,  шығындар  шекті  пайдалылыққа  негізделген  психологиялық 

құбылыс  болып  табылады.  Олардың  шекті  пайдалылығымен  (сатушы  көзқарасы 

бойынша)  белгіленетін,  өндіріс  факторлары  үшін  фирмалар  төлейтін  соманың  шамасы 

белгіленеді.  Маржиналисттік  экономикалық  теорияда  шығындар  түсінігі  тек  жеке 

кəсіпорынға  тəн  жағдай  деп  есептелінеді.  Осы  кəсіпорынының  табысы  мен  шығындары 

өндіріс масштабының функциясы деп түсініледі. 

Австриялық теоретик Ф. Визер балама мүмкіндіктер шығындарының субъективтік 

теориясының  авторы.  Осы  тауардың  нақты  өндіріс  шығындары,  өндіріс  ресурстарын 

басқаша  пайдаланғанда  өндірілген  өнімдерден  қоғамға  түсетін  барынша  жоғары 

пайдалылыққа 

тең 

болады. 

Австриялық 

мектептің 

өкілдерінің 

маржиналистік 

көзқарастарын  математикалық  негізге  көшірумен  байланысты,  шығындарды  барынша 

төмендету (минимизация) теоиялары пайда болды. 

Шығындардың институционалистік теориясының көрнекті өкілдері    Дж. К. Кларк 

жəне  Джон  А.  Гобсон.  Кларк  қосымша  шығындар  (overhead  costs)  мəселелерімен 

айналысқан жəне шығындардың əр қилы типтерін индивидуалдық, қоғамдық, абсолюттік, 

үстеме,  қаржылық,  өндірістік,  ұзақ  мерзімді  жəне  қысқа  мерзімді  жан-жақты  зерттеген. 

Гобсон  адамға  жасалатын  шығындар  деген  ұғым  енгізді.  Бұған  еңбек  амалының  сапасы 

мен  сипаты,  оның  қабілеттілігі  жəне  қоғамдағы  еңбек  бөлінісінің  тиімділігі  жатады. 

Өндіріс  шығындарының  неокласикалық  концепциясы,  оны  өндіріс  факторларына 

жұмсалатын шығындар (тұрақты жəне өзгермелі) сомасы дейді. 

Соңғы  жылдары  неоинституционалистік  трансакциондық  шығындар  теориясы 

пайда  болды.  Бұған  көбінесе  айналыс  шығындары  жатады-тауарды  өткізу  шығындары 

(жарнамаға, нарықтық жағдайды ұстап тұру үшін т.б.). Трансакциондық шығындар деген 

түсінікті  американдық  экономист  Р.  Коуз  енгізді.  К.  Эрроу  бойынша  экономикадағы 

трансакциондық  шығындар  физикадағы  үйкеліспен  ұқсас  дейді.  Неоинституционерлер 

нарықтың  функциясы  трансакциондық  шығындарды  үнемдеу  болып  табылады  дейді.  Ал 

оның  артықшылығына  айырбас  мүшелерінің  əрқайсысының  информация  алуға 

жұмсалатын шығындардың барынша төмендеу тенденциясы жатады дейді. 

Өндірістік  шығындардың  түрлері  жəне  олардың  классификациясы.  Өндіріс 

шығындарын  топқа  жəне  типке  бөліп  қарастыруға  болады.  Əлеуметтік-экономикалық 

бағыттан  қарағанда,  шығындар  қоғамдық  жəне  кəсіпорындық  болып  бөлінеді.  Қоғамдық 

шығындарға  дайын  өнімнің  құнына  көшкен  жанды  еңбек  жəне  заттүрін  алған  еңбек 

шығындары  жатады.  Өндіріс  шығындарына  кəсіпорынның  өндірісте  тұтынылған  құрал  – 

жабдықтары мен жалақы шығындары жатады, жəне өндіріс шығындары өз алдына айқын 

жəне айқын емес болып бөлінеді[2]. 

Айқын  шығындар  (expliсitcosts)  деп  өндіріс  факторлары  мен  жабдықтаушыларға 

айқын  ақша  формасындағы  төлем  түрін  алатын  балама  шығындар  аталады.  Мысалға 

жалақы төлеуді, көлік шығындарын, коммуналдық төлемдерді жатқызуға болады. 

Айқын  емес  шығындар  (implicitcosts)  деп  өндірісте  пайдаланылған  фирманың  өз 

иелігіндегі (сырттан сатып алынбаған) ресурстардың құнын (шығының) атайды жəне өзіне 

қарасты  ресурстарды  тиімді  пайдаланған  жағдайда  пайда  ала  алатын  немесе  «айырылып 

қалған  мүмкіндіктерінің»  (алынбай  қалған  пайдасының)  ақшалай  төлемі.   Мысалға 

ғимараттарды  жалға  бермегендіктен  түспеген  пайда.  Бухгалтерлік  статистикада  айқын 

емес шығындар көрсетілмейді. Айырылып қалған мүмкіндіктерді есепке алу –   нарықтық 

экономиканың маңызды ерекшелігі. 

Айқын (бухгалтерлік) шығындар плюс айқын емес шығындар – бұл экономикалық 

шығындар. Экономикалық шығындар бухгалтерлік шығындарды ғана емес, сонымен бірге 

өз  ресурстарына  сақ  олайлы  кəсіпкерлік  салаға  жұмсап,  одан  алуға  болатын  табысты  да 

 

 

 

 

529 

 

 

«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ 

РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ  «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ» 

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 

 

қамтиды.  Барлық  экономикалық  шығындар  екі  үлкен  топқа  бөлінеді:  тұрақты  жəне 

айнымалы. 

Тұрақты шығындар (fixed costs FC) – осы мерзімде өндіріспен өткізудің көлемі мен 

құрамына  байланысты  емес  шығындар.  Əдетте  тұрақтыға  жататын  шығындар: 

облигациялық  заем  міндеттемелеріне  сəйкес  төлемдер,  үй-жайды  жалға  беру,  əкімшілік 

шығындар, жылжымайтын мүліктерге салынатын салықтар, т.б. 

Тұрақты  шығындарды  бастапқы  (старттық)  жəне  қалдық  (қалған)  шығындар  деп 

бөлінеді.  Қалдық  шығындарға  өндіріспен  өткізу  белгілі  бір  уақытқа  толық 

тоқтатылғанына  қарамастан  жұмсалатын  кəсіпорынның  тұрақты  шығындарының  бір 

бөлшегі  жатады.  Старттық  шығындарға  өндіріспен  өткізудің  қайта  басталуы  мен 

байланысты жұмсалатын, тұрақты шығындардың бір бөлшегі жатады. 

Айнымалы 

шығындарға 

өндіріс 

көлеміне 

тікелей 

байланысты. 

Бұған 

жұмыскерлердің  еңбек  ақысы,  шикізатқа,  қуатқа,  көлік  шығындарына  жұмсалған 

шағындар жəне т.б. жатады. Өнім тіпті өндірілмеседе тұрақты шығындардың өтелуі тиіс, 

ал  айнымалы  шығындарды  кəсіпкер  өндіріс  мөлшерін  өзгерте  отырып  басқара  алады. 

Өндірістің тұрақты жəне айнымалы шығындардың қосындысы  «өндірістік шығындардың 

жиынтығын» құрайды. 

Өнім  шығарудың  əр  түрлі  шығын  түрлеріне  анықтама  береміз.  Кəсіп  орынның 

жалпы  шығындары  деп  (total  costs)  ТС  –  оның  тұрақты  жəне  айнымалы  шығындарының 

сомасы  түсініледі.  Жалпы  шығындарды  келесі  формуламен  табамыз.  Өнімнің  жаңа 

бірлігімен  бірге,  жалпы  шығындар  айнымалы  шығындардың  сомасындай  шамаға  өсіп 

отырады[3]. 

Өндіріс  көлемі  өзгергенде  жиынтық  шығындардың  шамасын  белгілетін 

шығындардың  түрлері  көп  болады,  мысалы,  шикізатқа  ,  негізгі  жəне  көмекші 

материалдарға  шығындар,  көлікшығындары,  қуатқа,  табыстың  жекелеген  түрлеріне 

шығындар, тағыда солай. 

Өзгермелі шығыстардың жауап ретіндегі коэффиценті өндіріс көлемін өсіру немесе 

төмендету  шешімдерін  белгілейтін  болғандықтан,  осындай  шығыстарды  Батыстың  есеп 

жүйесінде  шешуші  шығыстар  деп  атайды.  Шығыстардың  басқа  түрлері  өндіріс  көлеміне 

тəуелді  болмайды,  мысалы,  кəсіпорнының  əкімшілігінің  жəне  қорғаушыларының 

жалақысы,  арендаға  алынған  негізгі  құралдар  үшін  төлемдер  жəне  т.б.  өйткені  бұлар 

өндірісті қандай көлемде жүргізу туралы шешімдерге əсер етпейді, олар кəсіпорынның тек 

қызмет ету шарты болып табылады. Бұларды шешім қабылдауды белгілемейтін шығыстар 

деп атайды. 

Əдетте  уақыт  мерзімі  қысқа  жəне  ұзақ  мерзім  болып  бөлінеді.  Ұзақ  мерзімде 

шығындардың  барлығы  өзгермелі  болады.  Мысалы,  егер  жұмыстан  босату  мерзімі 

жұмыскерлер  үшін  бір  апта  болса,  онда  жалақыға  жұмсалатын  шығындар  жұмыскерлер 

үшін  бір  апта  бойы  тұрақты  болады.  Қызметкерлер  үшін  бұл  мерзім  6  жұма,  3  ай  жəне 

одан  артық.  Егер  уақыт  мерзімін  бір  жыл  деп  алсақ,  онда  еңбек  үшін  төлем 

шығындарының барлығы өзгермелі болады. 

Тұрақты  шығындар  шарттық  қарым-қатынастар  (мысалы,  лизинг  шарты,  жолдау 

шарты,  арендалық  шарт  жəне  т.б.)  нəтижесінде  пайда  бола  алады.  Шығындарды  мəн 

жағынан  тұрақты  жəне  өзгермелі  деп  бөлуден  пайда  жоқ.  Шығындардың  Батыстағы 

классификациясында  олардың  тəртібінің  (тұрақты  немесе  өзгермелі)  сипаты  шешім 

қабылданған ситуациядан тəуелді деп тұжырымдалды. 

Бірақ барлық өзгермелі шығындар өндіріс көлемі туралы шешімдерге əсер етеді, ал 

барлық  тұрақты  шығындар  əсер  етпейді  деген  дұрыс  емес.  Бір  түрге  жататын 

шығындардың  өздері  əр  түрлі  болып  көрінеді.  Шешімдер  қабылдаудың  белгігі 

ситуациясында өзгермелі көп, ал басқа ситуацияда тұрақты шығындар көп болуы мүмкін. 

Осы  шығындар  тұрақтыға  немесе  өзгермеліге  жата  ма  деген  сұрақтың  жауабы  екі 

фактордан  тəуелді  болады:  кезең  мерзімінің  ұзақтылығынан  (шешім  қабылдауға  қажет) 

 

 

 

 

530 

 

 

«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ 

РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ  «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ» 

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 

 

жəне  өндірістік  факторлардың  бөлінісінен.  Кəсіпкер  үшін  өнімнің  бірлігін  шығару  үшін 

жұмсалған шығындар, яғни орташа шығындар туралы информация, өте маңызды. Орташа 

шығындар  АТС-бұл  шығарылған  өнімнің  бірлігіне  жұмсалатын  жалпы  шығындар: 

ATC=TCQ. 

Осыған сəйкес орташа тұрақты жəне орташа өзгермелі шығындар есептеледі. Ұзақ 

мерзімде  кəсіпорнының  масштабының  жəне  оның  өндіріс  көлемінің  орташа  шығындар 

динамикасына ықпалы оң шамада немесе теріс шамада болуы мүмкін. Əдетте, ұзақ мерзім 

кезеңінде  шығындар,  кəсіпорнының  кеңеюіне  сəйкес,  алғашында  төмендеп  минимумға 

жетеді, осыдан кейін қайтадан өседі. Бұл жағдай қайтарымның кему заңымен емес, өндіріс 

масштабының  өсуінің  оң  немесе  теріс  эффектісімен  (ауқым  нəтижесімен)  дəлелденеді. 

Ауқымның  оң  нəтижесі  (масштабтан  үнемдеу  немесе  өскелең  қайтарым)  шығарылым 

өсуіне сəйкес фирманың ұзақ мерзімдік орташа шығындары кемігенде орын алады[4]. 

Ауқымның  теріс  нəтижесін  шығарылатын  өнімнің  көлемінің  өсуіне  байланысты 

ұзақ  мерзімдік  орташа  шығындар  өскен  жағдайда  өндірісті  ұйымдастыру  мəселелері 

құрады.  Бұның  басты  себебі  –  фирманың  əр  түрлі  буындарының  қызметін  реттеуге 

бақылау  жүргізудің  бəсеңдеп  кетуі.  Басқарушы  аппарат  өсіп  кетеді,  жоғары  дəрежелі 

басқарушылар  өндірістік  проценттен  алшақтанады.  Бұл  басқарудың  жеделдігінің 

айқындығын  төмендетеді,  өндірістің  тікелей  жəне  үстеме  шығыстарын  өсіреді.  Дағдарыс 

кезеңінде,  бəсекелік  сайыста  ірі  фирмалардың  өміршеңдігін  мүмкіндігі  жоғары  болады. 

Ауқымның  теріс  нəтижесінен  аулақ  болу  үшін  бұлардың  қолданатын  мүмкіндіктері  мол 

болады. 

Егер  ұзақ  мерзімдік  орташа  шығындар  шығарылым  көлемінен  тəуелді  болмаса, 

онда ауқым нəтижесінің қайтарымы тұрақты болады. 

Кəсіпорынының  тиімділігінің  барынша  төмен  көлемі,  фирмаға  өзінің  ұзақ 

мерзімдік орташа шығындарын барынша төмендетуге мүмкіндік беретін, өндірістің ең аз 

көлемі.  Өндіріс  көлемі  туралы  сұрақ  қаралғанда  тек  орташа  шығындар  мен  ғана  емес, 

шекті  шығындармен  де  есептесу  қажет.  Шекті  шығындар  МС  –  бұл  өнімнің  қосымша 

бірлігін өндіру үшін қажет қосымша шығындар. Егер өнімнің қосымша бірлігі оның сату 

бағасынан  арзн  түссе,  онда  шекті  шығыңдар  өнімнің  бағасымен  теңдескенше,  фирма 

өндірісті  кеңейте  береді.  Қысқа  мерзімде  шекті  шығындардың қисық  сызығы  –  U  тəрізді 

форма  алады,  Бұл  қысқармалы  табыстылық  заңымен  байланысты-еселеп  өсіп  отыратын 

қосымша күш шектелген немесе тіркелген өндіріс факторларына қолданылады. 

Бастапқыда  шекті  шығындар  азаюы  мүмкін,  бұл  өндіріс  масштабының  өсуі 

табыстылықты өсіретін масштабтың эффектісімен байланысты. MC, AC жəне AVC қисық 

сызықтардың  тəртібі  шекті  –  орташа  деп  аталатын  ережеге  бағынады.  Осыған  сəйкес, 

шекті  шығындар  орташа  шығындардың  барынша  төмен  мағынасына  тең  болады. 

Графикте  бұл  ереже  МС  қисық  сызығының  АС  жəне  AVC  қисық  сызықтарымен, 

бұлардың минимум нүктесінде түйіскені болып табылады, яғни МС=minAC. 

Егер  қалыптасқан  нарықтық  бағаны  Р  фирма  берілген  деп  жəне  соған  өзінің 

өндірісін бейімдеді деп есептесек, онда ол өнімді Qont, оның бағасы шекті шығындармен 

теңескенше өндіре беруге талаптанады. Фирманың ұсынысының қисық сызығы SS орташа 

шығындардың  ең  төмен  дəрежесінен  жоғары  орналасатын  шекті  шығындар  сызығымен 

үйлесімді беттеседі[5]. 

Өнімді өндіруге жұмсалған шығындар жанды еңбек шығындары мен өндіріс құрал 

–  жабдықтарының  шығындарынан  тұрады.  Ал  соңғыларда,  өз  уақытында,  соларды 

жасауға  жұмсалған  еңбек  шығындары  болып  табылған.  Сондықтан  экономикалық 

теорияда  өнімнің  қандайына  болмасын  жанды  (нақты)  жəне  зат  түріндегі  еңбек 

жұмсалады  деп  тұжырымдалады.  Өткен  (зат  түріндегі)  еңбек  білім,  информация  тағыда 

солай солай  түрде жинақталады. 

Фирма  өндіретін  өнім  белгілі  бір  түрде  –  зат  немесе  құн  түрінде  –  өндіріс 

нəтижесін,  яғни  оның  тиімділігін  құрайды.  Өндірістің  нəтижелерін,  оларды  жасауға 

 

 

 

 

531 

 

 

«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ 

РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ  «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ» 

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 

 

жұмсалған  шығындармен  салыстырғанда,  өндіріс  тиімділігі  айқындалады.  Материалдық 

құндылықтар  өндірісі,  тауар  саудасы,  сонымен  қатар  қызмет  көрсету  адамдық, 

материалдық,  ақшалай  ресурс  шығындарын  қажет  етеді.  Бұл  қолданылған  ресурстар 

соңында əртүрлі нысанда жəне көлемде өзіндік құнға негізделеді. 

Сонымен, кəсіпорынның өндірістік шешімдері, жұмыстары нарық жағдайлары мен 

өндірістік  шығындар  арқылы  анықталады.  Кəсіпорын  табысы  өндірістегі  шығындарға 

тəуелді  болады.  Нарықтағы  өнім  бағасы  сұраным  мен  ұсыным  өзара  байланысының 

нəтижесі болып табылады. Өнім өндірісіне шығындар – ол тұтынылатын еңбектік немесе 

материалдық ресурстар көлеміне, техника деңгейіне, өндірістің ұйымдастырылуына жəне 

басқа  факторларға  байланысты  өсуі  немесе  төмендеуі  мүмкін.  Сəйкесінше,  өндіруші 

шығындарды  азайтудың  көптеген  көздерін  қарастырады,  ол  оны  өзінің  тиімді  басқару 

қабілетімен жүзеге асыра алады. 

 

ƏДЕБИЕТ 

 

1.

 

С.  Əкімбеков,  А.  С.  Баймұхаметова,  У.  А.  Жанайдаров.  Экономикалық  теория.  Оқу 

құралы. Жалпы редакция С. Əкімбековтікі. – Астана: 2002. 

2.

 

Осипова Г. М. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2002. 

3.

 

Абдильдина Л.И., Абдильдин С.С. Экономика предприятия. Алматы: КазНауГРУ, 2004. 

4.

 

Жалпы  экономикалық  теория  Ө.  Қ.  Шеденов,  Б.  А.  Жүнісов,  Ү.С.  Байжомартов, 

Комягин./ Жалпы ред басқарған Ө. Қ.Шеденов – Ақтөбе 2004. 

5.

 

Грибов  В.  Д.,  Грузинов  В.  П.  Экономика  предприятии:  Учебн.  Практикум.  -3-е  изд.–М.: 

Финансы и статистика, 2004. 

 

 

ӘОЖ 658.800 92:378(5845) 

 

Салимбаева  Р.О.

  –  э.ғ.к.,  доцент,  Тынышбаев  атындағы  Қазақ  Көлік  жəне 

Коммуникациялар Академиясы (Қазақстан, Алматы қ.) 

Елтешова Н. 

– студент, Тынышбаев атындағы Қазақ Көлік жəне Коммуникациялар 

Академиясы (Қазақстан, Алматы қ.) 

 

ТАСЫМАЛДАУДАҒЫ МАТЕРАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР 

 

Материалдық  емес  активтер  немесе  Бейматериалдық  активтер  –  айналымнан  тыс 

активтер  тобы.  Олардың  материалдық-заттық  мазмұны  жоқ‚  бірақ  құны  болады‚ 

құжаттармен  қуатталады‚  табыс  əкеледі  жəне  табыс  алуға  алғышарттар  жасайды‚  ұзақ 

мерзімді кезеңде (1 жылдан астам) пайдаланылады‚ иеліктен шығаруға жарамды болады. 

Материалдық 

емес 

активтерге 

мыналар 

жатқызылады

: 

патенттерден‚ 

лицензиялардан‚  авторлық  шарттардан  туындайтын  құқықтар;  жерді‚  жылжымайтын 

мүлікті пайдалану құқықтары; ноу-хау; тауар белгілері‚ т.б.

 

Шетелде  Материалдық  емес  активтерге  фирманың  беделі,  оның  жұмыс  стилі‚  яғни 

кеңсенің дизайны‚ визиткалар‚ фирмалық бланкілер‚ конвертконверттер‚ қызметкерлердің 

фирмалық  киім-кешегі‚  т.б.  жатқызылады.  Меншікті  өндіріс  қызметінің  өнімі  болып 

табылатын материалдық емес актив тауар ретінде есептеледі. Сипаттамасы: материалдық 

емес активтер туралы ұғым, оларды тану, жіктеу жəне пайдалы қызмет мерзімін анықтау. 

Нарықтық  экономика жағдайында Халықаралық  қаржы есептілігінің стандарттарын 

жəне  оларға  сəйкес  бухгалтерлік  есеп  шоттарының  үлгілік  жоспарын  енгізу  арқылы 

бухгалтерлік есепті  реформалау нəтижесінде отандық бухгалтерия тарихында бірінші рет 

материалдық-заттық  (физикалық)  мəні  жоқ  «материалдық  емес  активтер»  деген  ұғым 

пайда болды. 

 

 

 

 

532 

 

 

«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ 

РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ  «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ» 

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 

 

Материалдық  емес  активтер,  егер  осы  активке  қатысты  болашақ  экономикалық 

табыстар  мекемеге  келетіні  ықтимал  болса  ғана  жəне  активтің  өзіндік  құны  сенімді 

бағаланатын болса ғана танылуы тиіс. 

Материалды  активтің  пайдалы  қызметінің  мерзімінде  қолданылатын  экономикалық 

талаптардың  жиынтығын  əкімшліктің  ең  дұрыс  бағалауын  көрсететін  негізделген  жəне 

нығайтылатын рұқсаттарды пайдалана отырып, болашақтағы экономикалық табыстардың 

ықтималдығын бағалауға міндетті. 

Мекеме бастапқы тану күні қолда бар деректерге сүйене отырып жəне сыртқы дерек 

көздерінен  алынатын  деректерге  басымдық  бере  отырып,  материалдық  емес  емес 

активтерді 

пайдаланудан 

түсетін 

болашақ 

экономикалық 

кірістердің 

түсуімен 

байланыстыратын  айқындылық  дəрежесін  бағалау  үшін  кəсіби  пікірлерді  пайдалануға 

тиіс. 

Материалдық      емес  активтерден  туындайтын  болашақ  экономикалық  тиімділіктер 

тауарларды  сату  немесе  қызмет  көрсетуден  алынған  табыстарды,  шығындардын 

үнемделуі  немесе  мекемкнін  активті  қолдануының  нəтижесі  болып  табылатын  басқа 

табыстардан  құралыуы  мүмкін.  Мысалы:  интеллектуалдық  ұлғайтпай  болашақ  өндірістік 

шығындарды  қысқартуы  мүмкін.Материалдық  емес  активтерді  иелігіне  байланысты  төрт 

топқа  бөлуге  болады:  1.Өндіріспен  байланысты  материалдық  емес  активтер.Оларға 

жатқызылады:  өнеркəсіптік  (өндірісік)  меншіктің  нысандарына  берілген  құқықтар; 

өндірісті  ақпаратты  пайдалану  құқықтары;  интегралды  микосызбалар  технологиясы; 

өдірістік  үлгілері,  ЭЕМ  мен  мəліметтер  базасын  бағдарламалық  жабдықтау;  табиғи 

ресурстарды 

пайдалану 

құқықтары; 

2.Коммерциялық 

қызметпен 

байланысты 

материалдық  емес активтер. Бұл  топқа тауар таңбалары, қызмет көрсету таңбалары  жəне 

тауар  шығарылған  жерлердің  атаулары;  сауда  маркалары;  ЭЕМ  мен  мəліметтер  базасын 

бағдарламалық  жабдықтау  жəне  басқалар  жатқызылады;  3.Қолдану  (пайдалану) 

құқықтарымен  байланысты  материалдық  емес  активтер.  Бұл  топқа  өнертапқыш  құқығы; 

патенттер;  лицензиялар;  франшиза;  өндірістік  үлгілер  жəне  басқалар  жатқызылады; 

4.Материалдық  емес активтердің басқа да түрлері. Мұнда интеллектуалдық  меншік жəне 

басқалар кіреді. Материалдық емес активті есепке алу үшін оның пайдалы қызмет мерзімі 

негізі болып табылады 

Материалдық  емес  активтің  пайдалы  қызмет  мерзімі  –  бұл  мекеме  активті 

пайдалануға  жобалайтын  уақыт  мерзімі  немесе  мекеме  активті  пайдаланудан  алуды 

жобалайтын  өндіріс    бірліктерінің  немесе  ұқсас  бірліктердің  саны.  Материалдық  емес 

активтің  қызмет  мерзімі  айқындалған  немесе  айқындалмаған  болып  табылатынын 

анықтауға  тиіс,  жəне  ең  алдымен    осы  мерзімді  құрайтын  өндіріс  бірлігінің  немесе 

осындай  бірліктердің  ұзақтығын  немесе  санын  белгілеуге  міндетті.  Мекеме  материалдық 

емес  активті,  егер  барлық  маңызды  факторларды  талдау  осы  актив  бұл  мекемеге  келетін 

ақша қаражатының таза ағынына басым болуы күтілетін кезең ішінде болжанатын шектің 

болмауын көрсетсе, пайдалы қызмет мерзімі айқындалмаған ретінде қарауы тиіс. 

Метриалдық  активтің  пайдалы  қызмет  мерзімін  айқындаған  кезде  мыналарға  назар 

аударуы  керек.Мекеменің  активті  болжамды  пайдалану,  менеджерлердің  басқа 

топтарының  осы  активтерді  тиімді  басқару  қабілеттері;  активтің  əдеттегі  өмір  циклы  

жəне  осындай  түрде  пайдаланатын  осындай  активтерді  пайдалы  қызмет  мерзімдерін 

бағалау туралы жария ақпараттары; ескірудің техникалық, технологиялық, коммерциялық 

жəне  басқа  да  түрлері;  актив  қолданылатын  саланың  тұрақтылығы  жəне  активтен 

алынатын  тауарларға  жəне  қызметке  нарықтық    сұраныстың  өзгеруі;  бəсекелестердің 

немесе 

əлуетті 

бəсекелестердің 

болжамды 

іс-əрекеттері; 

активпен 

болашақта 

экономикалық пайда алу үшін қажетті болатын активтерді ұстауға жəне қызмет көрсетуге 

арналған  шығын  деңгейі,  сондай-ақ  мекеменің  осындай  шығын  деңгейіне  қол  жеткізу 

жөніндегі мүмкіндіктері мен мақсат қоюы; активтерді бақылау кезеңдері жəне активтерді 

пайдалануға  қойылатын  тиісті  жалдау  шарттары  аяқталатын  күн  сияқты  заңдық  немесе 

 

 

 

 

533 

 

 

«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ 

РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ  «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ» 

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 

 

осындай  шектеулер;  активтің  пайдалы  қызмет  мерзімі  мекеменің  басқа  активтерінің 

пайдалық  қызмет  мерзіміне  тəуелді-тəуелді  еместігі  туралы  көптеген  факторлар  назарға 

алынады. 

Технология  саласында  болатын  жылдам  өзгерістерге  болатын  жылдам  өзгерістерге 

байланысты  компьютерлік  бағдарламалық  қамтамасыз  ету  жəне  басқа  да  көптеген 

материалдық  емес  активтер  технологиялық  ескіруге  ұшырайды.  Сондықтан  олардың 

пайдалы  қызмет  мерзімі  қысқа  болуы  ықтимал.  Материалдық  емес  активтің  пайдалы 

қызмет  мерзімі  өте  ұзақ,  тіпті  шектеусіз  болуы  да  мүмкін.  Белгісіздіктің  болуы,  бірақ 

нақты  емес  қысқа  мерзімді  таңдау  кезінде  емес,    материалдық  емес  активтің  пайдалы 

қызмет мерзімін бағалау кезінде мұқият қарауыды қажет етеді. 

Шарттық  немесе  өзге  де  заңдық  құқықтардан  туындайтын  материалдық  емес 

активтің  пайдалы  қызмет  мерзімі  осындай  құқықтардың  қолданылу  мерзімінен  аспауға 

тиіс,  бірақ  активтерді  пайдалану  үшін  есептелінетін  кезеңнің  ұзақтылығына  қарай  қысқа 

болуы  мүмкін.  Егер  шарттық  немесе  өзге  де  заңдық  құқықтар  жаңартуға  болатын 

шектеусіз  мерзімге  берілсе,  материалдық  емес  активтің  пайдалы  қызмет  мерзіміне 

жаңартуды мекеме айтарлықтай шығасыларсыз жүзеге асыратны туралы растаулар болған 

кезде ғана жаңартылатын кезең (кезеңдер) енгізілуі мүмкін. 

Шарттық  немесе  өзге  де  заңдық  құқықтардан  туындайтын    материалдық  емес 

активтің пайдалы қызмет мерзімі осындай құқықтардың қолдану мерзімінен аспауға тиіс, 

бірақ  активтерді  пайдалану  үшін  есептелінетін  кезеңнің  ұзақтығына  қарай  қысқа  болуы 

мүмкін.  Егер  шарттық  өзгеде  заңдық  құқықтар  жаңартуға  болатын  шектеусіз  мерзімге 

берілсе,  материалдық  емес  активтің  пайдалы  қызмет  мерзіміне  жаңартуды  мекеме 

айтарлықтай  шығасыларсыз  жүзеге  асыратыны  туралы  растаулар  болған  кезде  ғана 

жаңартылатын кезең (кезеңдер) енгізу мүмкін. 

Экономикалық  факторлар  болашақ  экономикалық  пайда  болатын  кезеңді 

анықтайды. Құқықтық факторлар мекеме осы пайдаға кіруді бақылайтын кезеңді  шектей 

алады.  Пайдалы  қызмет  мерзімі  көрсетілген  факторлар  арқылы  анықтайтын  кезеңдердің 

барынша қысқасын білдіреді. 

Басқалармен  қатар  мынадай  факторлардың  болуы  мекеменің  айтарлықтай  шығыс 

шығасыларсыз  шартық  немесе  өзге  де  заңдық  құқықтары  жаңарта  алады.Жаңарту  үшін 

қажетті  кез  келген  талаптардың  орындалатыны  туралы  растау  болғанда;  құқықты 

жаңартуға  байланысты  мекемеге  келтірілетін  шығасылар  осындай  жанартудан  алынуы 

күтілетін  болашақтағы  экономикалық  пайда  мен  салыстырған  да  айтарлықтай 

болмайтынын  растайды.Егер  жанартумен  байланысты  шығасылар  осындай  жанартудан 

алынуы  күтілетін  болашақтағы  экономикалық  пайдамен  салыстырғанда  айтарлықтай 

болып  табылса,  олар  істің  мəні  бойынша  жанарту  күнгі  жаңа  материалдық  емес  активті 

сатып  алу  құнын  білдіреді.  Құнсызданыу  нəтиежесіндегі  залал  –  материалдық  еместің 

активтің теңгерімдік құны оның өтем құнынан асатын сома. 

Материалдық  емес  активтің  тарату  құны  –  бұл,  егер  бұл  актив  пайдалы  қызмет 

мерзімінің  аяғында  болады  деп  күтуге  болатын  жасқа  жəне  жағдайға  жетсе,  шығаруға 

болжанған шығындарды шегергенде материалдық емес активті өткізуден ағымдағы кезде 

мекеме алуы мүмкін есетік сома. 

Материалдық  емес  активтің  жою  құны  үшінші  тараптың  активті  оны  пайдалы 

қолдану  мерзімінің  соңында  сатып  алу  міндеттемесі  болған;  немесе  активтің  белсенді 

нарығы  болған  жағдайларды  қоспағанда,  нөлге  тең  болып  қабылдануы  тиіс  жəне  жою 

құны  осындай  нарыққа  сілтеме  жасау  арқылы  анықталуы  мүмкін  жəне  осындай  нарық 

активті  пайдалы  қолдану  мерзімнің  соңында  болуы  ықиимал.  Нөлдік  құннан 

айырмашылығы  бар  жою  құны    мекеменің  материалдық  емес  активті  оның  пайдалы 

қызмет көрсету мерзімінің соңына дейін сатуды межелеп отырғанын түсіндіреді. 

 Материалдық  емес  активтің  жою  құнын  бағалу  оны  бағалау  күні  ұқсас  активті 

сатудың пайдалы қызмет мерзімінің аяғында осы активті пайдаланылатын жағдайға ұқсас 

 

 

 

 

534 

 

 

«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ 

РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ  «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ» 

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 

 

шартпен  пайдалануға  жеткізілген  басым  бағасы  бойынша  сату  есебінен  өтелетін  соманы 

негізге ала отырып жүргізіледі. Жою құны, кем дегенде, əрбір қаржылық жылдың аяғында 

қайта  қаралады.  Активтің  жою  құнының  өзгерісі  есепте  8  –  «есеп  саясаты,  есептік 

бухгалтерлік  бағалаудағы  өзгерістер  жəне  қателіктер»  атты  JAS  Халықаралық  қаржы 

есептігінің стандартына сəйкес бухгалтерлік теңгерімдегі өзгеріс сияқты көрсетіледі. 

Материалдық  емес  активтің  жою  құны  оның  теңгерімдік  құнына  тең  немесе  одан 

асатын  сомаға  дейін  ұлғаюы  мүмкін.  Егер  мұндай  болса,  тарату  құны  кейіннен  оның 

теңгерімдік құнынан азаймайтын болса, осы актив бойынша амортизациялық аударымдар 

нөлге  тең  болды    Айта  кету  керек,  материалдық  емес  актив  ең  алдымен  өзіндік  құны 

бойынша бағалануы тиіс.Егер мекеме қандайда бір бапты материалдық емес актив ретінде 

танитын  болса,  ол  мұндай  баптың  материалдық  емес  активтің  жоғарыда  айтылған 

анықтамасын  жəне  тану  критерийлерін  қанағаттандыратын  көрсетуі  тиіс.  Бұл  талап 

материалдық  емес  активті  сатып  алумен  немесе  ішкі  өндірумен  байланысты  бастапқы 

кезеңде  шеккен  шығындарға,  сондай  –  ақ    оны  өсіруге,  ішінара  алмастыруға  немесе 

қызмет көрсетуге арналған кейінгі шығындарға қолданылады. 

Материалдық емес активтер түсу көздерін қатысты  тану критерийлерін пайдаланып 

бағаланады.Материалдық  емес  активтерді  сатып  алған  кезде  мекеме  өтейтін  құн  осы 

активтен  болашақ  экономикалық  табыстың  келу  мүмкіндігіне  қатысты  күтулерді 

көрсетеді.  Басқаша  айтқанда,  ықтитмалдық  тиімділігі  материалдық  емес  активтің  өзіндік 

құнында  көрініс  табады.  Тиісінше  бөлек  сатып  алынған  материалдық  емес  активтерге 

қатысты  тану  үшін  болашақ  экономикалық  табыстар  келетін  ықтималдық  критерийі 

əрқашан қанағаттандырылған болып табылады.[1] 

Бөлек  сатып  алынған  материалдық  емес  активтің  өзіндік  құны  оның  сатып  алу 

құнынан, соның ішінде импорттық баждарда жəне сауда жеңілдіктерін шегеруден кейінгі 

сатып алуға салынатын өтелмейтін салықтардан жəне материалдық емес активті мақсаты 

бойынша  пайдалану  үшін  жұмыс  істеу  жай  –  күніне  келтіруге  жұмсалған  кез  –  келген 

тікелей шығындардан тұрады. 

Тікелей шығындардың мысалы ретінде материалдық емес активті жұмыс істеу жай – 

күйіне  келтіруге  байланысты  пайда  болатын  қызметкерлерге  сыйақы  төлеу,  активті 

жұмыс істеу  жай – күйіне келтіруге байланысты пайда болатын кəсіби қызметтерді өтеу 

бойынша  шығындар  жəне  материалдық  емес  активтің  тиісті  жұмыс  істеуін  тексеруге 

жұмсалған  шығындар  болып  табылады.Материалдық  емес  активтердің  өзіндік  құының 

бөлігі болып табылмайтын шығындардың мысалдары ретінде мыналар қарастырылады: 

– жаңа өнімді немесе қызметті енгізуге жұмсалған шығындар; 

–  шаруашылық  қызметті  жаңа  жерде  немесе  клиенттердің  жаңа  санатымен  жұмыс 

істеуге жұмсалған шығындар; 

– əкімшілік жəне басқа да жалпы үстеме шығындар 

Материалдық  емес  активтің  теңгерімдік  құнындағы  шығындарды  тану  активті 

басшылықтың  мақсатына  сəйкес  пайдалану  қалпына  келтірілген  кезде  тоқтатылады. 

Осылайша  материалдық  емес  активті  пайдалану  немесе  орнын  ауыстыру  кезінде 

жұмсалған  шығындар  активтің  теңгерімдік  құнына  енгізілмейді.  Мысал  үшін  мына 

шығындар материалдық емес активтің теңгерімдік сомасына енгізілиейді: 

-  басшылықтың  мақсатына  сəйкес  пайдалануға  жарамды  актив  пайдаланылмаған 

кезде орын алған шығындар; 

-  алғашқы  операциялық  шығындар,  мысалы,  актив  қызметінің  нəтиежесіне 

сұраныстың қалыптасуы кезінде орын алған шығындар[2]. 

 

ƏДЕБИЕТ 

 

1.

 

Қ.К.Кеулімжаев, А. Ə. Жантева Қаржылық есеп: оқу құралы - Алматы:Экономика,2001. 

2.

 

 С.Т. Міржақыпова Банктегі бухгалтерлік есеп: оқулық – Алматы: экономика, 2013. 

 

 

 

 

535 

 

 

«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ 

РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ  «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ» 

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 

 

УДК 658.800 92:378(5845) 

 

Салимбаева  Р.О.

  –  э.ғ.к.,  доцент,  Тынышбаев  атындағы  Қазақ  Көлік  жəне 

Коммуникациялар Академиясы (Қазақстан, Алматы қ.) 

Мухамадьярова  А. 

–  студент,  Тынышбаев  атындағы  Қазақ  Көлік  жəне 

Коммуникациялар Академиясы (Қазақстан, Алматы қ.) 

 

ТЕМІР ЖОЛДАҒЫ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ  ЕРЕШЕЛІКТЕРІ 

 

Қазақстан Республикасындағы темір жолдарды техникалық пайдалану Ережелерінің, 

басқа  да  ережелердің,  нормативтердің,  поездардың  магистральдік  темір  жол  торабымен, 

станциялық  жəне  кірістік  жолдармен  қауіпсіз  жəне  үздіксіз  қозғалуын  қамтамасыз  ету 

шарттарының қадағалауын қамтамасыз етеді.  

Жол  дистансасы  өз  қызметін  тиісті  дəрежеде  ұйымдастыруы  үшін,  келісілген 

көлемде  магистральді  темір  жол  торабы  операторының  ақпараттық  торабын  пайдалану 

құқығына  ие  болады.  Ақпараттық  ресурстарды  беру,  жабық  ақпараттарды  заңсыз 

пайдаланудан қорғау тəртібін, барлық тұтынушылар мен корпоративтік ақпараттық торап 

жүйелерінің қауіпсіз жұмыс істеу жағдайын, ақпараттық торапты пайдалану төлемақысын 

магистральді  темір  жол  желісінің  операторы  анықтайды.Жол  шаруашылығын  тиімді 

пайдалану  поез  жұмысының  жоспарымен  анықталады.  Ол  келесі  міндеттерден  тұрады: 

поез  жəне  локомотив  нөмірлерін  көрсете  отырып,  поездарды  техникалық  станциядан 

жөнелту, поездарды сұрыптау, телімдік жəне ірі жүк станцияларына қабылдау, поездарға 

локомотив беру уақыты жəне т.б.  

Жол  дистансасының  бухгалтерлік  есебі  бухгалтерлік  есеп  Стандарттарында  жəне 

субъектілердің қаржылық – шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас 

есеп жоспарында бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылады жəне 

ол  бүкіл  алынған  ақпараттарды  пайдаланушылардың  талабына,  қызметінің  құрылымына, 

ұйымның нысанына, айрықша ерекшелігіне есептің сəйкес келуін қамтамасыз етеді.  

Жол дистансасының басқару есебін ұйымдастырудағы маңызды жағдайлардың бірі – 

бухгалтерлік  есептің  жеке  жүйесі  ретінде  кадрмен  қамтамасыз  ету  болып  табылады. 

Басқару  есебін  жүргізу  үшін  шаруашылық  операцияларын  тіркеумен  ғана  шұғылданбай, 

кəсіпорынды  басқаруда  да  қатысатын  білікті  бухгалтер  –  талдаушы  талап  етіледі. 

Жол дистансасы бухгалтерлік есепті жүргізген кезде мына жағдайларды қамтамасыз етеді:  

–  есеп  беру  кезеңінің  ішінде  міндеттемелер  мен  активтерді  бағалау  мен  кейбір 

шарушылық 

операцияларын 

көрсету 

кезінде 

қабылданған 

есеп 

саясатының 

өзгермейтіндігі;  

– қаржылық міндеттемелерімен мүліктерді түгендеу нəтижесін жəне есептік кезеңде 

жүзеге асқан барлық шаруашылық операцияларының есепте толығымен көрініс табуы;  

– тиісті есептік кезеңіне шығыс пен табыстың дұрыс жатқызылуы;  

– əрбір айдың басына синтетикалық есеп шоттары бойынша қалдығы, аналитикалық 

есептің  айналымы  мен  сəйкестігі  сақталуы  керек.  Жол  дистансасы  қызметінен  түсетін 

пайда, заңдар мен келісім – шарттық міндеттемелерде қарастырылған барлық төлемдерді 

төлегеннен  кейін  оның  меншігінде  қалады  жəне  ол  мүліктік  кешенді  ары  қарай  дамыту, 

сонымен  қатар,  нарықтық  тəуекелділіктер  орын  алған  жағдайда  қажетті  қаржылық 

резервтерді қалыптастыру үшін пайдаланады [1].  

Жол  дистансасының  Есеп  бөліміндегі  бухгалтерлердің  жұмысы  компьютерленген. 

Олар  «Фаворит»  АБУ  бағдарламасымен  жұмыс  істейді.  Бұл  бағдарлама  бухгалтерлердің 

жұмыстарын  көп  женілдетеді.  Бұл  бағдарламада  керекті  бланкілер  дайын,  тек  сонда 

мəліметтерді  мұқият  енгізсе  есепті  өзі  автоматты  түрде  есептеп  бухгалтердің  уақытын 

үнемдейді  жəне  қол  жұмыстарын  азайтады.  Курстық  жұмыстың  мақсаты.  Жол 

 

 

 

 

536 

 

 

«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ 

РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ  «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ» 

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 

 

дистансасының  ұйымдастырушылық  құрылымын  зерттеу  жəне  нарықтық  қатынастар 

жағдайында бухгалтерлік есебін ұйымдастыру ерекшеліктерін анықтау. 

Курстық  жұмыстың  міндеттері.  Жоғарыда  көрсетілген  курстық  жұмыс  мақсатына 

байланысты мынадай міндеттер туындайды: 

– Жол дистансасының қызмет түрін, мақсат, міндеттерін қарастыру; 

– Жол дистансасының ұйымдастырушылық құрылымын зерттеу; 

– Бухгалтерлік есеп жүйесін ұйымдастыру ерекшеліктерін анықтау. 

Курстық  жұмыстың  əдістемелік  негізі.  Курстық  жұмысты  орындау  барысында 

Қазақстан  Республикасының  заңдық  актілері,  Халықаралық  қаржылық  есеп  беру 

стандарттары,  Cалық  кодексі,  бухгалтерлік  есептің  типтік  шоттар  жоспары,  темір  жол 

кəсіпорындарының  есебін  ұйымдастыруға  байланысты  отандық  жəне  шетелдік 

авторлардың  оқулықтары,  бухгалтерлік  жəне  қаржылық  есеп  пəні  бойынша  оқулықтар. 

Курстық жұмыс бойынша алынған нəтиже:  

– Жол дистансасының қызмет түрі, міндеттері қарастырылды;  

– Жол дистансасының ұйымдастырушылық құрылымы зерттелді;  

–  Бухгалтерлік  есепті  ұйымдастыру  ерекшеліктері  анықталды.Курстық  жұмыстың 

құрылымы.  Курстық  жұмыс  кіріспеден,  үш  бөлімнен,  қорытындыдан,  пайдаланылған 

əдебиеттер  тізімінен  құралған.  Кіріспеде  курстық  жұмыстың  өзектілігі,  мақсаты  жəне 

оларды  шешу  жолдары  көрсетілген.  Бірінші  тарауда  Жол  дистансасының  басқару 

құрылымы мен мақсат, міндеттері, қызмет түрі, ішкі ережелері зерттелді. Екінші тарауда 

Жол дистансасының бухгалтерлік есебін жүргізу құрылымы қарастырылды. 

Теміржол  көлігін  реформалау  Қазақстанда  1997  жылы  "Қазақстан  темір  жолы" 

республикалық  мемлекеттік  кəсіпорнының  құрамында  қазақстандық  үш  темір  жолды 

біріктіре отырып жəне сол мезетте оның құрамында алты жол басқармасын құру арқылы 

басталған болатын. Құрылған кезден бастап осы  уақытқа дейін "Қазақстан темір жолы" 

РМК-да  кəсіпорынның  қаржылық  жəне  өндірістік  жағдайын  айтарлықтай  жақсартқан 

шаралар  кешені  жүргізілді.  Алайда  тарифтердің  тежелуін  ескере  отырып,  негізгі 

қорларды  молайтуға  арналған  инвестициялық  ресурстардың  тапшылығы,  активтер  мен 

жұмыс  көлемдерінің  дисбалансы  сияқты  саланың  құрылымдық  проблемаларын  шешу 

үшін оңтайландыру мен кəсіпорын жұмысының тиімділігін арттыру жөніндегі резервтер 

жеткіліксіз  болып  табылады.  Қазіргі  кезеңде  түбегейлі  шаралар  қолдану  қажет  болып 

отыр,  олар  теміржол  көлігін  басқарудың  негіздерін,  институционалдық  өзгерістерді, 

бірқатар  құқықтық  кесімдерге  өзгерістер  енгізуді,  сондай-ақ  реформа  процестеріне 

мемлекеттік  қолдаудың  қажеттілігін  қозғайтын  болады.  Қызметкерлер  санының  көп 

қысқаруы,  жолаушылар  тасымалына  жəрдем  ақша  бөлу  мəселелерін  шешу  сияқты 

міндеттердің деңгейі мен олардың əлеуметтік мəні мемлекеттің тікелей қатысуын талап 

етеді.  Бұл  проблемалардың  одан  əрі  тек  бір  "Қазақстан  темір  жолы"  РМК-ның  күш 

салулары  есебінен  ғана  шешілуі  Қазақстанның  теміржол  саласына  жасалатын 

инвестициялық 

ресурстар 

тапшылығы 

проблемасын 

шеше 

алмайды. 

Бұл 

инвестицияларды  негізгі  қорлардың  жаңартылуына,  босатылып  жатқан  өндірістік 

қуаттылықтар  мен  персоналдың  негізінде  жаңа  импорт  алмастырушы  өндірістерді 

құруға,  оның  ішінде  күрделі-қалпына  келтіріп  жөндеу,  жаңғырту  жəне  жаңа 

локомотивтер  мен  вагондарды  құрастыру,  жаңа  жолдарды  салу  жөніндегі  зауыттарды 

құруға тарту қажет[2].  

Сонымен, құрылымдық реформалар мен тарифтік саясаттың келісілген өзгерістерін 

жүргізудің  қажеттілігі  Қазақстан  Республикасы  теміржол  көлігінің  жұмыс  істеп  тұрған 

қазіргі заманғы экономикалық жағдайларынан туындап отыр.  

Көлік  экономиканың  инфрақұрылымын  қалыптастыратын  салалардың  бірі  болып 

табылады.  Қазақстанның  теміржол,  автомобиль,  əуе,  ішкі  су  жəне  құбыр  көлігі  кіретін 

жеткілікті  түрде  дамыған  көлік  жүйесі  бар.  Қазақстанның  көлігі  республика  халық 

шаруашылығы  салалық  кешендерінің  (агроөнеркəсіп,  отын-энергетика,  тау-кен 

 

 

 

 

537 

 

 

«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ 

РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ  «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ» 

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 

 

металлургия, құрылыс жəне т.б.) қалыптасуын ескере отырып, экономика салалары мен 

өндіріс  түрлерінің  ғана  емес,  аумақтық  кешендердің  өзара  байланысын  қамтамасыз  ете 

отырып дамыды. Республикамызда барлық көлік түрлерінің ең динамикалық дамуы 70-

80  жылдары  болды.  90-шы  жылдары  басталған  ТМД  елдеріндегі  экономикалық 

құлдырау  барлық  көлік  түрлері  үшін  тасымал  көлемінің  жалпы  төмендеуіне  əкеліп 

соқты. Көлемдердің тұрақтануы мен өсуі 1999 жылдың соңынан басталды.  

Қазақстан 

экономикасының 

шикізаттық 

бағдарда 

болуына 

байланысты 

Қазақстанның  теміржол  көлігі  Қазақстан  Республикасының  көліктік-коммуникациялық 

кешенінде  маңызды  рөлді  ойнайды.  Қазақстан  Республикасы  Статистика  агенттігінің 

деректеріне  сəйкес  2000  жылы  барлық  көлік  түрлерінің  жүк  айналымындағы  теміржол 

көлігінің  үлесі  63%-ды  құрап  отыр  (диаграмманы  қара).  Қазақстан  темір  жолдарының 

пайдалану ұзындығы 13,6 мың шақырымды құрайды, оның ішінде қос жолды желілер - 5 

мың  шақырымнан  астам  (37  пайыз),  электрлендірілген  желілер  -  3,7  мың  шақырым  (27 

пайыз).  Бас  жолдардың  жайма  ұзындығы  -  18,8  мың  шақырым,  станциялық  жəне 

арнаулы  жолдардың  ұзындығы  -  6,7  мың  шақырым.  "Қазақстан  темір  жолы"  РМК 

теміржол  жүйесінің  негізгі  бөлігі  (97,5  пайыз)  Қазақстанның  аумағында  орналасқан,  ал 

қалған 2,5 пайызы Ресейдің шекаралас аудандарының жерінде орналасқан.  

Республиканың  солтүстік  жəне  орталық  облыстары  арқылы  жолдың  5732 

шақырымы өтеді, бұл "Қазақстан темір жолы" РМК-ның иелігіндегі  жолдардың барлық 

эксплуатациялық  ұзындығының  42  пайызын  құрайды.  Еліміздің  оңтүстік  жəне  шығыс 

аудандарында  жолдардың  3992  шақырымы  (29,3  пайыз),  ал  батыс  аудандарында  3577 

шақырымы  (26,2  пайыз)  орналасқан.  Қазақстан  Республикасының  аумағындағы 

теміржол жүйесінің бір бөлігі Ресей Федерациясы, Өзбекстан мен Қырғызстан теміржол 

əкімшіліктерінің басқаруында жүр. 

Республиканың  теміржол  жүйесінде  751  бөлім  бекеті  орналасқан.  351  станцияда 

жүк  операциялары  жүргізіледі.  21  станцияда  автоматтандырылған  басқару  жүйесі  бар, 

38  станция  сұрыптау  құрылғыларымен  (дөңестермен,  жартылай  дөңестермен  жəне 

көлбеу  созып  қою  жолдарымен)  жабдықталған,  6  станция  жүк  жəне  поезд  құжаттарын 

жіберуге арналған пневматикалық поштамен жабдықталған. 

Локомотив  шаруашылығының  техникалық  жабдықталуын  мақсаты  мен  тартым 

тұрпаты  бойынша  топтастырылған  локомотив  деполары,  сондай-ақ  локомотивтерге 

техникалық  қызмет  көрсету,  жабдықтау,  жуу  бекеттері  сипаттайды.  2000  жылы 

"Қазақстан темір  жолы"  РМК  бойынша  18  жөндеу  28  айналым  локомотив  депосы  жəне 

локомотивтерді  жөндеу  жөніндегі  5  өндірістік  кооператив,  41  техникалық  қызмет 

көрсету  бекеті,  61  жабдықтау  бекеті  жəне  3  жуу  бекеті  болды.  Локомотивтердің 

мүкəммал  паркі  соңғы  жылдары  тасымалдау  жұмысы  көлемінің  құлдырауына 

байланысты қысқарды, бірақ əлі де айтарлықтай - 1863 бірлік болып қалуда, оның ішінде 

730 магистральдық тепловоз, 617 электровоз жəне 516 маневрлік тепловоз. 

"Қазақстан  темір  жолы"  РМК-ның  вагон  шаруашылығы  қазір  16  пайдалану  вагон 

депосынан, 12 жөндеу вагон депосынан, вагондарды жөндеу жөніндегі 4 кооперативтен, 

90  жүк  вагондарына  техникалық  қызмет  көрсету  бекетінен,  56  поездар  қозғалысы 

қауіпсіздігінің  бекеттері  мен  постыларынан,  поезд  жүріп  келе  жатқанда  вагондардың 

ақаулығын  анықтау  жөніндегі  188  бақылау  бекеттерінен  тұрады.  Бұрынғы  КСРО 

Қатынас  жолдар  министрлігінің  вагондары  бөлінген  кезде  (01.01.93-ке  қарағандағы 

жағдай  бойынша)  Қазақстан  жүк  вагондарының  мүкəммал  паркі  104  985  вагонды 

құрады.  Жеті  жыл  ішінде  ол  16,7  пайызға  кеміп,  01.04.2000-ға  қарағандағы  жағдай 

бойынша 86 818 вагонды құрады[3]. 

Темір 

жолдардың 

техникалық 

жабдықталуының 

(пайдалану 

ұзындығы, 

электрлендірілген  желілердің  ұзындығы,  жүк  вагондарының  жұмыс  паркі)  жəне 

тасымалдау  жұмысының  (жүк  айналымы,  жолаушылар  айналымы,  жүк  тиеу)  негізгі 

 

 

 

 

538 

 

 

«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ 

РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ  «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ» 

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 

 

көрсеткіштері бойынша Қазақстан бұрынғы КСРО республикалары арасында Ресей мен 

Украинадан кейін үшінші орында тұр. 

"Қазақстан  темір  жолы"  РМК  негізгі  қорларының  физикалық  жəне  моральдық 

тозуы айтарлықтай болып отырғанын атап өту қажет, өйткені объективті экономикалық 

себептер  бойынша  1991  жылдан  соң  оларды  жаңарту  қарқыны  төмен  болды.  Негізгі 

қорлардың тозуы орташа алғанда 60%-ды құрап отыр. 

 

ƏДЕБИЕТ 

 

1. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есеп:Учебник- 

Алматы: Экономика, 2011. 

2. Тайгашинова К.Т. Басқару есебі: Алматы, «LEM баспасы» ЖШС, 2011. 

3.Статистика KZ. 

 

 

УДК 658.800 92:378(8545)

жүктеу 15,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: