|
– қызметпен өткерген жылдары үшін үстеме;
– жұмыс жағдайының өзгеруіне байланысты кесімді ақы алушыларға қосымша қызмет
(материалдардың сəйксесіздігі, өңдеудің күрделілігі, құрал – сайман мен жабдықтың
икемсіздігі);
– кесімді ақы алушыларға үстемелі бағалар бойынша қосымша ақы;
– ақшалай жəне натуралды сыйақылар жəне сыйақы берудің бекітілген тəртібіне сəйкес
төленген сыйақылар, қосымшалар;
– мерзімінен тыс уақыттағы жұмыс үшін қосымша ақы;
– түндегі жұмыс үшін қосымша ақы;
– жұмысшының кінəсі жоқ тұрып қалуға төлемдер;
Қосымша – бұл қызметкердің кəсіпорында жұмыс жасамаған уақытына ҚР заңдарына
сəйкес есептелген жалақы. Қосымша жалақының құрамына кіретіндер:
–балаларын тамақтандырушы аналарын жұмысындағы үзіліс уақытына төлем ақы;
– жасөспірімдердің жеңілдік сағаттарына төлем;
– мемлекеттік жəне қоғамдық міндеттемелерді орындауға жұмсалған жұмыс уақытына төлем;
– негізгі жəне қосымша демалыстар уақытына төлем;
– пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы;
– шыққанда берілетін жəрдем ақы;
Қызметкерлер жалақыдан басқа əлеуметтік сақтандыру қаражаттары есебінен
еңбекке уақытша жарамсыздық жөнінідегі жəрдемақыны алады. Негізгі жəне қосымша
жалақылар жалақы қорын құрайды. Жалақы қорының құрамына жалақының барлық
түрлері, əртүрлі сыйақылар, үстемелер, қосымша ақылар, заңға сəйкес қызметкердің
жұмыс жасамаған уақытына есептелген ақша сомаларын қоса алғанда, ақшалай немес
натуралды нысанда есептелген жеке əлеуметтік жеңілдіктер қосылады.
Кəсіпорынның
жоспарымен
(болжамымен)
белгіленген,
жалақы
төлеу
шығыстарының сомасы жалақының жоспарлы қоры деп аталады. Ал есепті кезеңде
қызметкерлерге нақты төленуге тиісті жалақының сомасы кəсіпорындағы жалақының
есептік қоры деп аталады
Бухгалтерлік есепте еңбекақы төлеудің 2 нысаны бар
1-нысаны – мерзімдік;
2-нысаны — кесімді;
Мерзімдік нысан кезінде еңбекақы төлеу жұмыспен өтелген уақыттағы тарифтік
ставкалар немесе қызметақылар бойынша жүргізіледі. Еңбекақы төлеудің мерзімдік
нысаны мынадай жағдайларда қолданылады: 1. Жұмысшы өнім шығарудың артуаны
тікелей əсер ете алмайды; 2. Кесімді бағалауға қажетті шығарылымның көрсеткіштері
толық емес; 3. Жұмыс уақытын пайдалануға қатаң бақылау ұйымдастырылған, нақты
жұмыспен өтеген уақытына қатаң есеп жүргізіледі; 4. Жұмысшыларды дұрыс
тарифтендірген кезде, яғни жұмысшының біліктілігі орындалатын жұмыстың разрядына
сəйкес келу; 5.Қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін;Мерзімді еңбекақы жай жəне
мерзімді – сыйақылар болып бөлінеді.Жай мерзімдік еңбекақы тек жұмыспен өтелген
уақытпен жəне қызметкерлердің тарифтік ставкасымен немесе қызметақысымен
анықталады. Практикада осы табыстарды есептеудің 3 түрлі əдісі қолданылады: сағаттық;
күндік ақы; айлықақы;
Марзімдік – сыйақылық еңбекақы кезінде тек нақты жұмыспен өтелген уақыт қана
ескеріліп қоймай, сондай – ақ еңбектің соңғы нəтижесі ескеріледі (белгілі бір
көрсеткіштерге қол жеткізгені үшін сыйақы көзделеді).
Кесімді еңбекақы шығарған өнімін ескеруге болатын жұмыскерлерге ғана
(токарьлар, тігіншілер, тас қалаушылар) қолданылады. Бұл нысанда еңбекақы төлеудің 5
жүйесі бар: тікелей кесімді жүйе; кесімді- сыйақылақ жүйе; ілгерішіл – кесімді жүйе;
541
«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ
РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ»
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
жанама – кесімді жүйе; аккордық жүйе. Тікелей кесімді төлемде жалақының мөлшері тек
шығарылған бұйымның саны мен өнім бірлігі үшін белгіленген бағалауға тəуелді болады.
Кесімді–сыйақылық төлемде кесімді жалақы сомасынан басқа, белгілі бір сандық жəне
сапалық көрсеткіштерге қол жеткізгені үшін сыйақы есептейді. Ілгерішіл – кесімді
төлемде өндірілген өнімді белгіленген нормалар шегінде тікелей бағалаулар бойынша
төлеу көзделген. Ал нормадан тыс бұйымдарды шығару көтермеленген бағалар бойынша
(2 есе кесімді бағалаудан аспайтындай төленеді). Жанама – кесімді жүйе жабдықтарға
жəне жұмыс орындарына қызмет көрсетуші жұмыскерлердің еңбек өнімділігін өсіруге
ынталандыру үшін қоланылады. Мұндай жұмыскерлердің еңбегі олар қызмет көрстетін
негізгі жұмысшылар өндіретін өнімнің есебінен жанама – кесімді бағалаулар төленеді.
Аккордық жүйеде орындалатын жұмыстың көлемі алдын ала белгіленіп, бағалау
белгіленеді. Жұмыс орындалу мерзімін көрсету арқылы бағаланады. Жұмысты орындауға
наряд жазылады да, онда табыстың жалпы сомасы, жұмысты аяқтау мерзімі, көрсеткіштер
мен сыйақының мөлшері көрсетіледі. Кесімді, сондай – ақ мерзімді еңбекақылар жеке
түрде жəне ұжымдық (бригада) түрде жүзеге асырылуы мүмкін. Бригадалық нысан əдетте
кəсіптерді қоса атқару жəне орындаушылар бірін – бірі ауыстыруы қажет болғанда
қолданылады. Бригада ұжымының жалақыны жəне жұмыстың жалпы нəтижесіне
бригаданың əрбір мүшесінің шынайы үлесін есекере отырып сыйақыны анықтауға құқығы
бар. Кəсіби шеберлігі мен кəсіптерді қосаатқарғаны үшін қосымша ақылар мен
үстемелерді белгілеу жөнініде айталық. Бригадалық табысты бөлу КТУ ескерілген тариф
бойынша жалақыға пара – пар жүргізіледі. Тарифтік ставкалар мерзімдік ақы алатындар
үшін жəне бір сағат жұмыс үшін кесімді ақы алатын үшін қызметкерлер разряды бойынша
белгіленген. Жұмысшылардың қызметіне ақы төлеу тарифтік ставкалардың негізінде, ал
қызметкерлер үшін лауазымдық қызмет ақы негізінд ежүргізіледі. Кесімді бағалаулар
қолданыстағы уақыт нормалары мен шығарылым нормаларына негзделеді. Уақыт
нормасы – бұл адам / сағат, адам / күн көрсеткіштерімен көрсетілген, жұмыс бірлігін
орындауға қажетті уақыт. Шығарылым нормасы қызметкер уақыт бірлігінде жасауға тиіс
жұмыс санымен анықталады. Кесімді бағалау былайша есептейді:
1. Шығарылым нормасын қолданған кезде (Н шығ.) Б=Т/Н шығ. мұндағы Т – тиісті
разрядтың тарифтік ставкасы (Бірегей тарифтік кесте айлық балансына бөлу жолымен
анықтайды).
Достарыңызбен бөлісу: | 
