Дебиторлық ЖӘне кредиторлық Қарыздар есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері

КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылығының дамуына үлкен көңіл бөлініп, елімізде оның дамуына жағдай жасалынып, жыл сайын елбасымыздың Жолдауында назардан тыс қалып отырған жоқ. Осы ауыл шаруашылығы екі үлкен саладан құралады. оның бірі мал шаруашылығы болса, екіншісі өсімдік шаруашылығы.

Аталған мал шаруашылығындағы оңтүстікте жақсы жолға қойылған сала бұл құс шаруашылығы. Оңтүстікті ғана емес, республикамыздың көптеген аймақтарын құс етімен, жұмыртқамен қамтамасыз етіп отырған бұл саланың қызметін ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері бар. Шикізаттық емес секторды дамыту аса маңызды екені алға міндет болып қойылып отырған жағдайда бұл кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуде оның есебі мен аудитін дұрыс ұйымдастырудың маңызы өте зор.

Кәсіпорын балансындағы негізгі баптары дебиторлық қарыздар мен кредиторлық қарыздар есебін дұрыс жүргізіп, қажетті көрсеткіштерге қажетті талдау жасап, оның нәтижелерін кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру үшін пайдалану үлкен маңызға ие. Дебиторлық қарыздар мен кредиторлық қарыздар есебін дұрыс ұйымдастыру арқылы біз қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ететін негізгі көрсеткіштерге талдау жасап, кемшіліктер мен олқылықтардың алдын алу мүмкіндігіне ие бола аламыз. Осы аталған жағдайлар тақырыптың өзектілігін анықтап отыр

Тақырыпты ашу үшін алға келесідей міндеттер қойылады:

• 
  дебиторлық және кредиторлық қарыздардың түсінігін ашу;
  
• 
  кәсіпорында дебиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру ерекшеліктерін зерттеу;
  
• 
  кәсіпорында кредиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру ерекшеліктерін зерттеу;
  
• 
  дебиторлық және кредиторлық қарыздар есебінің дұрыс ұйымдастырылуын тексерудің қажеттілігін ашып көрсету;
  
• 
  дебиторлық қарыздырдың айналымдылығын талдау;
  
• 
  кредиторлық қарыздардың айналымдылығын талдап, оларды тиімділігін арттыру бойынша үұсыныстар жасау.
  

Тақырыпты зерттеу барысында заң актілері, нормативтік құжаттар, бухгалтерлік есепті ұйымдастыру ережесі, Ұлттық қаржылық есеп стандарттары мен Халықаралық қаржылық есеп стандарты , отандық және ресей ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.

1. 
   ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
   

Дебиторлық қарыз - басқа заңды тұлғалар мен азаматтардың кәсіпорынға арналған қарыз сомасы. Нақты емес есеп беру жүйесінде дебиторлық қарыздың пайда болуы кәсіпорынның шаруашылық іскерлігінің объективті процесін көрсетеді.

Дебиторлық қарыздың құрылу сипаты бойынша жақсы және анықталмаған болып бөлінеді. Кәсіпорынның жақсы қарызы, не кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын орындау жолымен, сонымен қатар, есеп берудің әрекет етуші формаларымен негізделгендер жатады. Анықталмаған дебиторлық қарызға есеп беруді жүргізу кезінде жетіспеушіліктері бар болуы, есеп беруші қаржы тәртібін бұзылуы, материалдық құқықтарды шығаруда бақылаудың әлсіреуі, жетіспеушіліктер мен тонаушылықтардың пайда болуы нәтижесінде пайда болғандар жатады.

Дебиторлық қарыз халықаралық және Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес сатып алушылардың компанияға арналған сомма ретінде анықталады.

Дебиторлық қарыз - айналым капиталының маңызды компаненті. Егерде бір кәсіпорын келесі кәсіпорынға товар сатса,онда сатылған тауардың құны бірден төмендейді. Дебиторлық қарыз иемденуге құқы барзаңды құқықтармен байланысты кәсіпорын активтері болып табылады.

Дебиторлық қарыздардың келесідей түрлері болады (Сызба 1):

1. 
   Саудалық дебиторлық қарыз
   
2. 
   Басқа да дебиторлық қарыз
   

Жалпы активті мүлік, құндық бағасы бар, мүлікшілік және субъект құқығы деп түсінеміз. Активке айналған болашақ экономикалық пайдалылық –субъектінің ақшалай қорлар ағымына потенциалды, тікелей және жанама салымдар болып табылады. Сонымен бірге, дебиторлық қарыз - бұл активке айналған және иемденуге құқы бар, заңды құқықтармен байланысты болашақ экономикалық пайда.

Дебиторлық қарыз активінің негізгі 3 сипаттамасы бар:

- ақшалай құралдардың өсімін тікелей және жанама құруға қабілеттілікті қамтамассыз ететін, болашақ пайданы туындатады.

-активтер шаруашылық субъект басқаратын ресурстар болып табылады. Сонымен бірге, пайда немесе потенциалды қызмет көрсетулер заңды немесе оны алу мүмкіндіктеріне заңды дәлел қажет. Мысалы,активті сату фактісінің көрінісінде сатушыда дебиторлық қарыз құрылады.Сату-сатып алу келісімі болашақ мүмкін пайданы анықтауға мүмкіндік береді. Бірақ та,егер сатып алушы дебиторлық қарызды жабуға белгілі бір сомма салса, онда сатушы ресурстарға, яғни потенциалды түсімдерге бақылауын жоғалтады, осының нәтижесінде актив болудан қалады;

- активтерге болашақта алынатын, бірақ қазір кәсіпорынның бақылауында болмайтын пайда жатпайды. Сонымен бірге, сол немесе басқа шаруашылық операция болатын жөнінде бухгалтердің шешімі кілтті кезең болып табылады.

Фирмамен келісімге қол қою жағдайымен бухгалтер бақылауында болатын болашақ мүмкін пайда бекітіледі.Тек бухгалтер ғана жағдайдың, фирма актив ретінде көрінісінде,толық немесе толық емес маңызы барын анықтайды. Көп жағдайда маңыздылық операцияның біткенін білдіреді. Егер бір жыл ішінде сомма алынбаса, ағымдағы активтерге дебиторлық қарыз толық қосылуы мүмкін.Сонымен қатар, ұзақ мерзімді активтар құрамында 1 жылдан аса саналатын дебиторлық қарыз «дебиторлық қарыз» мақаласына қосылуы мүмкін.

Шаруашылықтың жоспарлы-әкімшілік жүйесінде, сонымен қатар 1997 жылға дейін Қазақстан Республикасында әрекет еткен бухгалтерлік есеп жүйесінде активі кәсіпорынға ие барлық шаруашылық құралдар деп қарастырады. Қазақстанның қазіргі есебіне сәйкес өзінділігі–активтер болашақта табысқа айналатын, шығындардың белгілі мөлшері болып табылады. Бұдан активке салынған шығындар қалай анықталатыны, сонымен қатар дебиторлық қарызды қарастыру қажеттігі туындалады.Осымен байланысты бухгалтерлік есепте ақша төлемеу, керісінше осы төлемдерге құқықтық пайда болуы табыс болып саналады. Сонымен бірге, берілген есеп беру кезеңіндегі табыстар шығындармен сәйкес болу керек.

Қазіргі кезде дебиторлық қарыздың халықаралық есеп жүйесіне өтумен байланысы келесі түрлерін бөледі: сатып алушы және тапсырыс беруші дебиторлық борыш, тәуелді бірлестік, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар, басқа да дебиторлық қарыз, болашақ кезеңдердің шығындары,берілген аванс бойынша дебиторлық қарыз.Дебиторлық қарыздар мерзіміне қарай екі түрліболып бөлінеді: 1. Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз 2. Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз
1.2. Кредиторлық қарыздар: түсінігі мен түрлері
Кредитордың қарыз – кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғаларға міндеттемелері (берешегі).

Пайда болу сипатына қарай кредиторлық қарыз қалыпты және ақталмаған болып бөлінеді.

Қалыпты кредиторлық қарыз пен кәсіпорынның бизнес-жоспарын орындау барысына, сондай-ақ есеп айырысудың іс жүзіндегі формаларымен байланыстыларын санаған жөн.

Бұларға төлеу мерзімі келмеген акцептелген есеп-қисап құжаттары бойынша жабдықтаушыларға қарыз және бюджетке төлемдері өтіп кеткен қарыз және т.б.

Ақталмаған кредиторлық қарыз болып бюджетпен есеп айырысу бойынша - қаржы органдарына, еңбекті өтеу бойынша-кәсіпорын қызметкерлеріне, мерзімінде төленбеген есеп-қисап құжаттары бойынша - жабдықтаушыларға және т.б мерзімі өткен қарызтер саналады.

Кредиторлық қарызті тексерудің басты міндеттері мыналар:

1) Төлем тәртібін сақтауды тексеру.

2. 
   Есептеуде қолданылатын бағаның, тарифтің және басқа құндық көрсеткіштердің негізділігін тексеру.
   
3. 
   Кредиторлық қарыз сомасының шынайылығын тексеру.
   
4. 
   Есептеулерді реттеу мен кредиторлық қарызті азайту жөніндегі ұсыныстарды дайындау.
   

Мерзімі бойынша кредиторлық қарыздар екіге бөлінеді:

1. 
   Қысқа мерзімді кредиторлық қарыз.
   
2. 
   Ұзақ мерзімді кредиторлық қарыз.
   

қарыстырылады.

1. 
   Шартты міндеттеме
   
2. 
   Қаржылық міндеттеме
   
3. 
   Бағалау міндеттемесі
   

өткен жағдайлардың нәтижесінде туындайтын, бірақ: міндеттемелерді реттеу үшін экономикалық пайдасы бар ресурстардың шығуын талап ететін ықтималдықтың жоқтығынан; немесе міндеттеменің шамасы сенімділіктің жеткілікті дәрежесімен өлшенбейтіндіктен, танылмайтын қолданыстағы міндеттеме;

Қаржылық міндеттеме - мынадай: шартпен: ақша қаражатын немесе өзге де қаржылық активті басқа субъектіге беру;

субъект үшін ықтимал тиімсіз жағдайларда басқа субъектімен қаржылық активтермен немесе қаржылық міндеттемелермен алмасу белгіленген міндеттеме;

есеп айырысу субъектінің меншікті үлестік құралдарымен жүзеге асырылатын немесе жүзеге асырылуы мүмкін және мынадай:

кәсіпорынның меншікті үлестік құралдарының ауыспалы санын субъект беретін және беруге міндетті болатын;

ақша қаражатының немесе басқа қаржылық активтің белгіленген сомасын алмастыруға қарағанда есеп айырысу субъектінің меншікті үлестік құралдарының белгіленген санына өзге тәсілмен жүргізілетін немесе жүргізілуі мүмкін. Бұл мақсаттар үшін ұйымның меншікті үлестік құралдарына болашақта субъектінің меншікті үлестік құралдарын алуға немесе жеткізуге шарт болып табылатын құралдар қосылмайтын шарт болып табылатын кез келген міндеттеме;

Міндеттеменің ажырамас сипаттамасы субъектіде нені болмасын қандай да болмасын белгілі бір түрде әрекет ететін немесе қолданатын міндеттеменің бар болуы болып табылады. Міндеттеме қандай да болмасын заңды тұлғадан шыққан, сол сияқты практикадан алынған болуы мүмкін. Заңды міндеттеме міндетті шарттан немесе заңнамалық шарттан шығады және мәжбүрлі тәртіппен орындалуы мүмкін. Практикадан шығатын міндеттеме - мынадай жағдайларда субъектінің іс-әрекетінен туындайтын міндеттеме:

1) саясат немесе жеткілікті түрде нақтылы ағымдағы өтініш деп жарияланған өткен қызметтің орныққан практикасында субъект басқа тараптарға ол өзіне белгілі бір міндеттерді қабылдайтындығын көрсетсе; және

2) нәтижесінде субъект осы тараптарда өзіне қабылдаған міндеттерді орындайтындығына қатысты негізделген күтулер жасаса.

21. Қолданыстағы міндеттемені реттеу, әдетте, ақша қаражатын төлеуді, өзге де активтерді беруді, қызметтер көрсетуді, қолданыстағы міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыруды немесе міндеттемені жеке капиталға ауыстыруды көздейді. Міндеттеме, сондай-ақ кредит берушінің өзінің құқықтарынан ерікті немесе мәжбүрлі бас тартуы сияқты басқа да құралдармен өтелуі мүмкін.

Бағалау міндеттемесі көлемі бойынша белгісіз не белгіленбеген орындалу мерзімі бар міндеттемені білдіреді. Кейде «бағалау міндеттемелері» термині амортизация, активтердің құнсыздануы және күмәнді қарыздар сияқты баптар контексінде пайдаланылады. Мұндай баптар міндеттемелерді тану емес активтердің баланстық құнын түзету болып табылады, сондықтан да осы бөлімде қаралмайды.

 Бастапқы тану

Субъект бағалау міндеттемелерін:

1) субъектіде өткен оқиғаның нәтижесінде әрекет ететін міндеттеме болғанда; және

2) міндеттемені жабу үшін экономикалық пайданы беру талап етілуі мүмкін болса; және

3) міндеттеме сомасы сенімді түрде бағалануы мүмкін болғанда ғана тануға тиіс.

Сирек жағдайда әрекет ететін міндеттеменің бар-жоғы түсініксіз болады. Мұндай жағдайда, егер есепті күні барлық бар куәліктерді ескере отырып, әрекет ететін міндеттеме бар болса, өткен оқиға әрекет ететін міндеттеменің туындауына алып келуші болып саналады.

Субъект бағалау міндеттемесін баланстағы міндеттеме ретінде тануға, егер:

1) ол қорлардың өзіндік құнына енгізілетін шығындардың бір бөлігі болып табылмаса, немесе

2) негізгі құралдардың өзіндік құнында танылмаса, сондай-ақ шығысты пайданың немесе залалдың құрамында бағалау міндеттемесінің мөлшеріне тең сомаға тануға тиіс.


Бастапқы өлшеу

Субъект есепті күнге міндеттемені жабу үшін қажетті соманы ең үздік есептік бағалау негізінде бағалау міндеттемелерін өлшейді.

2) Бағалау міндеттемесі жалғыз міндеттеме бойынша туындағанда, жеке, неғұрлым ықтимал нәтиже міндеттеменің ең үздік есептік бағалауы болуы мүмкін. Алайда осындай жағдайдың өзінде субъект басқа да ықтимал нәтижелерді қарастырады. Басқа ықтимал нәтижелер негізінен неғұрлым ықтимал нәтижеден жоғары немесе төмен болса, онда ең үздік есептік бағалау неғұрлым жоғары немесе неғұрлым төмен шамада болады.

Ақшаның уақытша құнының әсері елеулі болған кезде бағалау міндеттемелерінің сомасы соманың келтірілген құнын білдіруге тиіс, ол, күтіліп отырғандай, міндеттемені жабу үшін талап етіледі. Дисконттау ставкасы (немесе ставкалары) ақшаның уақытша құнының ағымдағы нарықтық бағалауын көрсететін салыққа дейінгі ставка (немесе ставкалар) болуға тиіс. Міндеттеменің өзіне тән тәуекелдер дисконттау ставкасында не міндеттемені жабу үшін қажетті сомада, бірақ осы көрсеткіштің екеуінде де емес, көрсетілуге тиіс.

Бағалау міндеттемелерін жабу үшін қажетті шығындардың бір бөлігін немесе барлығын басқа тарап өтейді деп күтілетін кезде (мысалы, сақтандыру талабы бойынша) міндеттемені жапқан субъектінің өтемақы алуы шартымен субъект өтемді жеке актив ретінде таниды. Алуға жататын өтемақы баланста актив ретінде ұсынылуға тиіс және әрекет ететін бағалау міндеттемесінің орнына қарсы есептелмейді. Пайда мен залал туралы есептерде субъект тиісті бағалау міндеттемесіне жататын шығыстардың орнына басқа тараптан алынған өтемді есептей алады. Субъект бағалау резервтерін өлшеу кезінде активтердің күтілетін істен шығуынан түсетін басқа да кірістерді алып тастауға тиіс.

 Кейіннен өлшеу

 Субъект шығындардың тек олар бастапқыда танылған бағалау міндеттемелерінің орнына ғана есептен шығарады.

Субъект әрбір есепті күнге бағалау міндеттемелерін қайта қарауға және қаралып отырған есепті күнгі жағдай бойынша ағымдағы міндеттемені жабу үшін қажетті соманың ең үздік есептік бағалауын көрсету үшін оларды түзетуді жүргізген жөн. Бұрын танылған соманы кез келген түзету бағалау міндеттемелері бастапқы қорлардың немесе негізгі құралдардың өзіндік құнына енгізілетін шығындардың бір бөлігі ретінде танылған жағдайларды қоспағанда, пайданың немесе залалдың құрамында танылуға тиіс. Егер бағалау міндеттемелері ол, күтіліп отырғандай, міндеттемені жабу үшін талап етілетін келтірілген соманың құны негізінде өлшенетін болса, онда дисконттауды реверсиялау қарыздар бойынша шығындар ретінде көрсетілуге тиіс.

Бағалау міндеттемелерінің әрбір сыныбы үшін субъект мынаны ашады:

2) әрекет ететін бағалау міндеттемелерін ұлғайтуды қоса алғанда, кезең үшін құралған қосымша бағалау міндеттемелерін;

3) кезең ішінде соманың пайдаланылуын (яғни бағалау міндеттемелерінің орнына шеккен немесе есептен шығарылған);

4) кезең ішінде реверсияланған пайдаланылмаған соманы;

5) уақыт өткеннен кейін туындайтын кезең ішінде дисконтталған соманың ұлғаюын және дисконттау ставкасының кез келген өзгерісінің әсерін;

6) міндеттеменің сипатын қысқаша сипаттауды және осы міндеттеме бойынша туындайтын экономикалық пайда істен шығатын күтілетін уақытты;

7) осындай істен шығу сомасына немесе уақытына жататын белгісіздіктерді көрсету;

8) осы күтілетін өтемге қатысты танылған кез келген активтің сомасын көрсете отырып, кез келген күтілетін өтемнің сомасын.

Салыстырмалы ақпарат талап етілмейді.