КӨП КОМПОНЕНТЛИ ҚОСПА ГӘПЛЕР
Дизбекли қоспа гәп
Төмендеги тексттен көп компоенетли дизбекли қоспа гәплерди ажратың.
Соң ол аўыздағы жайға шықпақшы болып қапыны тартты, есик ашылмады, сырттан биреў қулп урып қойған екен.(С.А) Ол орнынан турды да, темир қурсаўлы (решетка) терезениң алдына келип сыртқа қарамақшы болды, бирақ ҳеш нәрсекөринбеди.(С.А) Гүз гә ширеге толып торлаған гүлабыдай шырт-шырт етеди, гә пахта ғозаларыныўерт тислери арқалы гүмис күлки менен күледи, гейде таў етегинде ийрилген ақ бултақ усап пүнктлерде қырман болып көтерилип жатады.(И.Ю) Кеңес сорап келген жасларға жалғыз нәсиятым бар: асық ойнаған азар, топ ойнаған тозар, ҳәммесинен қой бағып бақай жеген озар. Маманның сөзиниң түйини мынадай: ел-бир дарақ, адамлар –сол саялы дарақтың шақалары, басшы жасүлкенлер-оның тамырлары.(Т.Қ) Ҳәмме ләм-мийм болды: табаққа да қол урылмады тек ғана шыбынның ызыңы естиледи.(Т.Қ) Бул үйде малдың тилин билмейтуғыны жоқ: өмиринше мал изинде жүргенликтен мен де әнейи емес едим, бирақ булардың ерке өсти денен баласы Шербекке шекем малға менен түсинпаз келди.(Ш.С) Бизлердиң бири-биримизге көп уқсалығымыз бар: екеўмиз саўат жағынан да бир-биримизди қойыспаймыз, ол да бизиң техникумның бухгалтерия бөлиминде биринши курта оқыйды, мен де сонда оқыйман; ол да китаптың бетин ашпай-ақ мектеп питкерип «танкисиниң» күши менен техникумның «шегарасын бузып кирген», мен де сндай екеўимиз де түйедей жаспыз, ол да степендия алады, мен де аламан.(Ш.С)
Мениң сораўыма жуўап бериўге таярланған Абаз шайырдың түнжараған ақылды көзлери бир ноқатқа түсип қалды, маңлайындағы әжимлери жийилене баслады, қалың еринлери билинер-билинбес жыбырлады, қойыў қасы бүркиттиң аўыр қанатындай жай ғана серпиле түсти.(И.Ю)
Төмендеги қоспа гәплердиң жай гәплери арасындағ өз-ара синтаксислик қатнасларды анықлаң.
Үлкен отаў-жүда пайызлы: кереге, уўықлары, шаңарағы-мурынның қанандай қызыл, көклери шийкил сары, кийиз үзиклери- қардай ақ , басқур, баўшуўлары- шылт жаңа, иши мүлтиксиз таза.(Т.Қ) Жеримиз, қуяшымыз, самалымыз-бир, сонлықтан шырайымыз, тилимиз- бир, тилегимиз-бир, ҳәтте, жанымыз да бир екен, маман, тез-тез келип турыңлар.(Т.Қ) Бегдулла аўылының Көкөзек бойына мәканласқан көп аўыллардан бир өзгешелиги бар: жер төле жоқ; өңшең қамыс қослар ғазқатар дизилискен; екинши өзгешелиги мынаў: аўыл менен Көкөзек арасын ени қырық-елиў адамлық жал қамыслық бөледи.(Т.Қ) Аманлық, жүре бериңлер, бизиң үйге барамыз, ертеңге қараса қудай разақ, мына балықты бирге татыспағанда адамның уйқысы келе ме?!(Т.Қ) Ҳаял-жигиттиң өмирлик жолдасы ҳәм мақтанатуғын асқар таўы, асқар таўдың басында муз жатса қайўақ-бирўақ ерийди, етегин суў басып кетеди.(Т.Қ) Алмагүлдиң бул кишкене қусқа айтажақлары көп еди, сарышымшық сол ушқаннан қайтып оралмады, оның ушқан жағына қарап күте-күте көзлери талды.(Т.Қ) Ата, кимде-ким биреўге жаманлық қылса,мейни кесилейн, дослыққа -дослық бәрқулла қалыс болғаны жақсы, санасқан дос-жулынсыз омыртқа, ол геўек болады.(Т.Қ) Есенгелди узақтан билдирмейшөкелеп киятырған узынсаплы найзасын жиберип қалып еди, найза ханың қулақ- шекесинен қадалып аттан қулатты, айтар гәпи аўзына сыймай қарр-қарр етип сөз орнына бурық-бурық қан болып ағып кетти.(Т.Қ) Жайлаў-үлкен бир магнит, мен оннан алыслаўдағы бир темир мыйық едимдағы, басыпүкил тартып алмағаны менен, басымды сол магнит аўытқыта беретуғын еди.(Ш.С) бизиң елде «алтын» сөз бар, уғым бар, бирақ адам аты «Алтын» деп аталмайды, кейнине «гүл» ямаса «бай» қосылады.(Г.С)
Төмендеги қоспа гәплердиң составындағы жай гәплердиң орналасыўына итибар бериң. Иркилис белгисин қойып таллаў жасаң.
Мынадай шәрт пенен келисемиз атымды айтпайман, балаңды ҳеш қашан излеп барыўшы болмайсаң.(Т.Қ) Жалғыз аттан айырылыў-сол хожалықтың аза-ҳәсирети жүрис шабанласады өрис тараяды.(Т.Қ) Адамға ең аўыр мусаллат-тең –қурбыдан айра түсиў өзиңнен соңғы жаслар менен енисиў аңсат емес, сонлықтан турмыс та қызық бола бермейди.(Т.Қ) Маған усы жер-ылайық, бул өз үйим ғой мен ушын бәриде төр.(Г.С) Апа күнде түнде үйде болмасйсаң сорамай-ақ қояйын деп едим, болмады сораўға туўра келди. (ертектен). Булар әжайып жигитлер болып ержетти биреўи өлгенге жан береди,биреўи бир қаланы бир қалаөширеди биреўи бир ақшамда әжайып сарай салады.(ертектен). Мен мынадай сөз еситтим қызылжаршылар балықтың қайда болатуғынын келиў-кетиў мезгилин билмейди-миш сол себептен план орынланбай қалады емиш.(Ө.А) Еки бөлмели жайы бар төргисимийманхана аўыздағы бөлме асхана.(Г.С) Баяғы жоғалған узыншашақтың да дереги табылды жеңгең үйдеги гөне-көксини бир жерге ылақтырып таслаған екен соларға араласып ол да кетип қалыпты.(Г.С) Қудияр сейистиң сарай хызметкери болып арттырған дүниясы-төрт дийўалы бар қарабахана там (оны да қасқаяўмыты жарыста озып келгенде хан инам еткен) оның ортасында от жағылады, әйнек орны-геўек қыста сабан жағылады, жазда самал кирип турады басқа пәтикте дүткеш бар.(Т.Қ) Көп ойлар үстинде бас қатырып ақыр-соңында мынадай шешимге келди жүйрик қасқаяўмытыны минип қашыўдан мақулы жоқ себеби ол бир ақшамда талай жолды асады ҳеш ким қуўып жете алмайды.(Т.Қ) Бул айқаста ҳәммеге қанық бир нәрсе болды жаўдың нөкери ушын жеңиў мәртебе емес ал көп олжа түсириў-мәр: пайына мал дән дәске тийгенлер зымғайып болып атыр.(Т.Қ).
Достарыңызбен бөлісу: |
