Пәннің ОҚУ-Әдістемелік кешені (ПОӘК) «экономиканы мемлекеттік реттеу»

Құрама – 2 әдіспен аралас.

• 
  баж салықтаының іс-әрекет бағыты б-ша:
  

• дискреминациялық

Референциалды – бір елде н/е қандай да бір тауарларға тиімді жағдай жасау мақсатында минималды деңгейден төмен қойылады.

Дискреминациялық – қандай да бір ел н/е тауарға қарсы орнатылып оған тиімсіз жағд-ды орнатуға бағытталады.

Тарифті саясатты қолдану тиімділігі туралы көптеген көзқарастар бар. Эк-қ саясаттың құрамы ретінде тарифті қолд-ң қарсыластары тарифке қарсы бірқатар дәлелдер келтірілген:

1) тарифтер эк-қ өсуді тежейді

2) тариф тұтыну-ға салықтық ауыртпалықты ұлғайтады

3) импортталған тауарларға салынатын тариф жанама түрде елдің экспортына нұсқан келтіреді

4) тариф жұмыстылықтың жалпы деңгейін қысқарылуына әкеледі

5) тарифтерді біржақты енгізу көп жағд-да «сауда соғыстарына» әкеледі. Ал тарифтерді жақтауға мынадай жағымды жақтарды келтіреді:

1) тариф жас саларды қорғайды

2) тариф жергілікті өнд-ң ынталандыру құралы

3) тариф бюжеттік түсімдердің маңызды көзі

4) тариф ұлттық қауіпсіздігі, елдің халықаралық беделін қорғайды.

1) белгілі бір отандық өнд-с салаларын қорғауға бағытталған импортты тікелей шектеу шаралары:

- квоталар

- лицензиялар

- импорттық депозиттер

- демпингке қарсы баж салықтары

2) тікелей сыртқы сауданы шектеуге бағытталған бірақ сондай нәтижеге әкелетін әкімшілік шаралар:

- кедендік құжаттарды дайындау

- техн-қ ж/е санитарлық стандарттар мен нормалар

- тауарларды орау мен таңбалауға қойылатын талаптар

3) сыртқы саудаы шектеуге тікелей бағытталмаған, бірақ сол нәтижеге әкелетін басқадай шаралар:

- халықаралық келісім шарт арқылы

Тарифтік емес реттеу эк-қ опер-ға ұлттық нар-ты қорғауда қолд-ды. Қазіргі уақытта халықаралық мойындалған классификация б-ша тарифтік емес реттеудің нақты 800 түрінкөрсетеді. Оны кең тараған 8 түрін:

• тарифтік шаралар (импорттық кедендік тарифтер)

• паратарифтік шаралар (баж салықтары, кедендік жиындар, ішкі салықтар, импорттық тауарларды енгізу кезінде алын-н төлемдер)

• бағаларға бақылау жасау шаралары (демпингке қарсы импорттық ұйымдар)

• қаржылық шаралар

• валюталық операц-ды жүргізу ережелері

• автоматтық лицензиялау (тауарларды шеттен әкелу мен шетке шығаруға арналған құжаттар)

• мөлшерлік бақылау шаралары (квоталар)

• монополиялық шаралар

• техникалық шаралар (стандарттар, сапа нормасы, қауіпсіздік нормасы)

Тарифтік емес шаралар 2 үлкен топқа бөлінеді: * экономикалық

* әкімшілік

Мем-т әкімшілік шар-ды қолдау арқылы ішкі нарықтағы тауар құр-н анықтайды. Сонымен қатар импорттық ж/е отандық тауарлардың жетіспеушілігін қорғайды. Осы жағд-ды тұтынушы өзіндік таңдау мүмкіндігімен анықталады

2. Аграрлық сектордың мем-к реттеуінің негізгі қағидалары

3. Аграрлық секторға мемлекеттік қолдау көрсету механизмі
1. Аграрлық сектор – мем-к реттеуді аса қажетті реттеу, нарық жағдайында мем-ті реттеу экономиканың мүмкін коньюктуралық құлдырауына көтерілуіне мемлкеттік түзету енгізіп отыратын делдал ретінде жүргізіледі. Баға белгілеудің мем-к реттеу міндетті бағаға инфляцияның жоғарғы деңгейі болдырмауы керек. Ауыл шаруа-ғы өндірушілерінің қажетті табыстылығын қам-з етуге б/п отыр. Бағаны мем-к реттеу мем-т орг. жүргізілетін ж/е жекелеген тауарлар бағасының әрекет етуші деңгейімен экон-қ ж/е әлеуметтік қарама-қайшыл-ды білу үшін бағаның жалпы деңгейін сақтау н/е міндетті түрде бағытталған шаралар жүйесі ретінде жүргізіледі.

Бағаны реттеу дег-з – бағағ кез келген әсер ету емес (оол мем-т органдарының қандай да бір щараларының нәтижесі болуы мүмкін), ал бағаға оның деңгейіне, жүйесіне ж/е динамикасына мақсатты, сапалы түрде әсер етуі. Экон-қ аграрлық сектор-ң мем-к жүргізілген жалпы тұжырымдамасынан шыға отырып, баға белгілеудің нысандары мен әдістерін анықтау кезінде ауыл шаруашылығы, шикізат пен азық-түлік нарығын, сонымен қатар келісім шарт негізінде орталықтандырылған қорларға жеткізудің бірнеше белгілердді көрсетуі қажет.

Мем-ң а. ш-ғы эк-на араласуы нарықтық қатынастар дамуымен анық-ды. Дерективті түрде бағаны орнату сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдік заңын мойындалады. Бағаны мем-к реттеудің жалпы құн қағидаларын пайдалана отырып, құрған яғни бағдарламалық тұрақтандыру ж/е төмендету. Өтпелі кезеңдегі аграрлы сектор эк-н мем-к реттеу жүйесін қалыптастыру мен дамудың алғашарттарына келесілер жатады:

1. Табиғи-климаттық жағд-ң сан алуан түрі

2. Табиғи факторлармен катар нарық жағд-на б-ты болатын бағал-ң тұрақсыздығы

3. А. ш-ғы монополизацияны төмен дәрежесі ж/е ресур. қам-з етуші ж/е қызмет көрсетуші салардағы моноп-ң жоғарғы дәрежесі

4. Ұдайы өндіру процесімен ерекш-ке қарай а.ш. инвестициялау әлсіз тартымдылығы

5. Ауылдың әлеуметтік инфрақұрылының қалыптастыру ерекшелігі

6. А. ш-ғы өнд-ті экологиялау қажет

Республикамыздың агроонеркәсіп ксшені экономиканың аса маңызды саласы және экономикалық дағдарысты жою, тамақ және жеңіл өнеркәсіптерін дамыту, саяси-әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету жолында шешуші рөл атқарады. Ішкі және сыртқы саясаттың 2003 жылғы негізгі бағыттары туралы Қазақстан халқына жолдауында Республика Прсзиденті Н.Ә.Назарбаев: "Ауыл дегеніміз - сайып келгснде, халықтың тұр-мыс салты, мәдениетіміздің, дәстүріміздің, әдет-ғүрпымыз бен рухани тіршілігіміздің қайнары. Осынау саяси-моральдық және әлеуметтік факторлардың өзі-ақ бізден ауылға барынша байсалды қарауымызды талап етеді", -деп атап көрсетті. ("Егемсн Қазақстан" газеті, 30 сәуір, 2002 ж.) Көптеген жылдар бойы өнімді еңбекке ынталандыру тетіктерін жете пайдаланбағандықтан аграрлық салада терең дағдарыс қалыптасты. Одан шығудың бірдсн-бір жолы, сөзсіз, осы салада кешенді және жүйелі түрде экономикалық реформа жүргізу еді. Ал оның қалай жүзеге асырылып жатқандығына талдау жасайтын болсақ, ең алдымен нарықтық қатынастарға көшу тактикасындағы орын алған қателіктерді атап өту керек. Бұл ауыл және барлық халық шаруашылығында реформа жүргізудің стратегиялық бағытын жүзеге асыруда қолдан жасалынған қиыншылықтар тудырды. Әуелі көптеген жылдар бойы орталықтан басқару жағдайында қалыптасқан шаруашылықпен айналысу мен еңбек ету психологиясын жекеменшік өрістеген жағдайға бейімдеу революциялық емес эволюциялық процесс екені ескерілмеді. Әсіресе мал шаруашылығын дамытуда жергілікті халықтың еңбек ету "философиясы" ескерілмеді: - эволюциялық өзгерістер нарыққа өтуге даиын емес ортаға "секіріспен" ауыстырылды.

Жоғарыда жүргізілгсн талдау мәліметтері көрсеткендей, Қазақстан ауыл шаруашылығының "құлдырауына" не себеп болды?

Біріншіден, жекешелендірілген ауыл шаруашылық кәсіпорындарының мүшелерінің негізгі бөлігінің өз бетімен шаруашылық жүргізуге дайын болмауы, нарық жағдайына өтуге ауыл шаруашылық жұмысшыларының психологиялық дайындықсыздығы, еңбекті ұйымдастырудың ұжымдық формасына дағдыланғандықтан өз шаруашылығын ұйымдастыру тәжрибесінің жеткіліксіздігі.

Екіншіден, іс жүзінде жекешелендіру формальды түрде, яғни тек сыртқы көрінісін, түрін өзгертумен шектелді, оның түрлері мен әдістері біржақты сипат алды. Алғашқы кезеңде жеке шаруашылық жүргізу үшін жағдайлар жасалмастан негізінен ірі кәсіпорындарды ұсақ және шағын кәсіпорындар мен шаруа қожалықтарына бөлшектеу қалыптасқан өндіріс процесінің бұзылуына, ішкі және сыртқы байланыстарының үзі-луіне алып келді. Оның үстіне, ауыл шаруашылығында айналым заттарының қоры болмауы мен баға қайшылығынан жағдай қиындай түсті.

Үшіншіден, жекешелендіру бағдарламасы тұтастай аграрлық саясат пен экономиканы тұрақтандыру шараларымен нығайтылмады. Сондай-ақ ауыл шаруашылығы дамуын мемлекеттік қолдау деңгейі анықталмады. Жекешелендірумен Мемлекеттік мүлік комитеті жеткілікті мөлшерде негізделген экономикалық есептеусіз айналысты. Аграрлық кәсіпорындар деңгейінде жекешелендіру жұмыстарының жағымсыз зардаптарын болдырмау шаралары жасалынбады және өндірістік бөлімшелердің қызмет көрсетуші, қосалқы, көмекші көсіпорындармен өзара қарым-қатынас механизмі дайын-далмады.

Төртіншіден, АӨК-тің өндеуші кәсіпорындарын жекешелендіру де жеткілікті экономикалық негіздеусіз жүргізілді, нәтижесінде ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің өніміне төменгі сатып алу бағалары және өз өнімдеріне жоғары өткізу бағалары монопольды жағдайда белгіленді. Бұл ауыл тауар өндірушілерін әділетсіз, ауыр жағдайларға душар етті. Бұл жерде ұтымды тәжірибе ретінде, кезінде Алматы темекі фабрикасын басқаруға алған американдық "Филипп Морис" компаниясының қызметін атауға болады. Компания темекі өсіруші шаруашылықтармен фючерстік келісім-шарттар жасап, күзде алынатын өнім есебінен олардың көктемгі жұмыстарын қаржыландыру шараларын жүргізді, темекі түқымымен, тыңайтқыштармен, басқа да заттармен қамтамасыз ете білді. Сатып алынған өнімнің ақысын уақыт өткізбей төлеп отырды. Соның салдарынан темскі дақылының түсімі 2000 жылы 1990 жылмен салыстырғанда 3,5 есеге өсті.

Жоғарыда айтылғандарды және аграрлық секторды нарық жағдайына бейімдеу тәжрибесін ескере отырып, төмендегідей тұжырымдар жасауға болады:

• 
  аграрлық сектордың өндірістік-әлеуметтік ерекшелігіне қарай онда нарықтық механизмді ешқандай шектеусіз және түзету енгізусіз "таза күйінде" пайдалану өндірістік потенциалды қолдану тиімділігінің төмендеуін және әлеуметтік мәселелердің шиеленісуін тудырады;
  
• 
  меншік пен шаруашылық жүргізудің түрлері мен әдістерін өзгерту процесі бәсекелес нарықтық орта құрудың алғы шарты ретінде мемлекеттің бағыттауы мен қолдауы нәтижесінде біртіндеп дамуы тиіс; сондықтан көпукладтылық, ұсақ тауарлы жеке және ірі өндірістің (ерікті кооперация негізінде) үйлесуі ұзақ мерзімге сақталады;
  

Ең алдымсн экономикалық рсттеудс жср рефор-масы - мсмлекст дсңгейіндсгі үлттық мәселелерді қам-титын аса күрделі процесс. Әлемдік төжірибеде жерге шексіз жскс мсншіктік қүқығын бермей, мемлекет және қоғамдық мүдделсрдің артықшылыгын қамтамасыз ете-тін ер түрлі шектеулер бар. Мүндай қүқықты беру - иқсат смсс, тек жерді пайдалану тиімділігін арттыру үшін пайдаланатын құрал. Ауыл тұрғандарын көбірек толғандыратын мәселс жерге жеке меншік орнатудан горі, одан алынатын оз еңбегінен түсксн нотижеге иелік ету қүқығы. Атап айтқанда, кеңінен етек алған бүрынғы тәжірибені, яғни алдымен ауылдың бар онімін, пайдасын алып қойып, соңынан дотация, қарыздарын отеу түрінде біртіндел қайтарудан арылу мүмкіндігін бсру қажет болды.

Ауыл еңбеккерінің жсрді сенімді пайдалануы үшін республикамыздың Ата заңына сойкес жерді үзақ мсрзімгс жалға, нсмесс омірлік мүрагерлікке беру оте тиімді екенін баса айту керск. Сондықтан жер туралы заңда бүл процссті аягына дейін жеткізу моселесін қарастыру оте маңызды іс екені белгілі.

Жер қатынастарын реттеудің негізгі бағыттары:

2. Аграл-қ сек-ды негізгі қағидалары

1. 
   Аграрлық протекционизм 2 аспекиісі
   

б) А. ш-ң басқа салаларымен өзара қатынасын қамтиды.

Оларға өнд-ң жоғарлауының агроөнеркәсіптік кешенін 3 саласының салыстырмалы дамуы ж/е себептерді таңдау мүмкіндігін болмауы. А.ш. қорғау қажеттгін талап етеді.

2) Сыртқы эк-қ аспект.

А.ш. салаларының экспорты мен импортына қатысты б-ды. Дағдарыс кезінде тіпті жоғарғы сапалы а.ш. өнімдерін шетелден сатып алу отандық а.ш. салаларын өндірушілердің қаржылық жағд-на қосымша жағымсыз әрекет етеді.

2. 
   Эк-қ ж/е әлеу-к мақс-ды үйлестіру. Мем-к реттеу шараларымен эк-қ реттеуді шешуде ғана бағытталып қоймай а.ш. әлеу-к психологиялық ж/е ұлттық ерекшеліктерін назарға алуы к-к.
   
3. 
   Бағдарламалық реттеу.
   

2. Щағын кәсіпкерлікті мем-к реттеу жүйесі

3. Шағын бизнесті мем-к реттеу әдістері ж/е түрлері
1. Шағын кәсіпкерлікті (ШК) мем-к қолдау туралы заңда, ҚР-ның Конституциясына негізделеді ж/е азаматтық кодексте.

ҚР-ның Заңы «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» (19 маусым 1997 жыл) ж/е ҚР-ның өзге де нормативті-құқықтық актілерден тұрады. Заңды тұлға құрмайтын жеке адамдар ж/е қызметкерлерініі орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын ж/е активтерінің жалпы құны орта есеппен 1ж. ішінде 60000 еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспайтын кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды тұлға шағын кәсіпкерлік субъектілері б.т.

Заңды тұлға құрмайтын кәсіпкерлер, сондай-ақ мынадай ұйымдық құқықтық нысандардағы заңды тұлғалар:

• 
  толық серіктестік
  
• 
  томандиттік серіктестік
  
• 
  жауапкершілігі шектеулі серіктестік
  
• 
  қосымша жауапкершілігі бар серіктестік
  
• 
  өндірістік кооператив, шағын кәсіпкерлік субъектілері болуы мүмкін.
  

1) ШК ҚР-да дамытудың бағымдығы

2) ШК-ті мем-к қолдаудың кешенділігі

3) ШК-ті қолдау инфрақұрылымның ж/е жүзеге асырылатын шараларының шағын кәсіпкерліктің барлық субъектілері үшін қол жеткізудің болуы

4) ШК-ті қолдау мен дамыту саласныдағы халықаралық ынтымақтаытық б.т.

ШК-ті мем-к қолдау мынадай бағыттар б-ша жүзеге асырылады:

1. ШК субъектілері үшін кадрлар даярлауды, қайта даярлауды ж/е олардың біліктілігін арттыруды ұйымдастыру

2. Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің мем-к қаржылық , стат-қ , материалдық-техникалық ж/е ақпараттық ресурстарды сондай-ақ ғылыми тех-қ технологияларды пайдаланудың жеңілдікті жағд-р жасау

3. Шағын кәсіпкерлік субъектілері мем-к тіркеудің, олардың қызметін лицензияларын оңайлат. тәртібін белгілеу

4. ШК субъектілері үшін салық салудың кеден бажын төлеудің жеңілдікті режимін қамтитын қолайлы жағд. жасаудың құқықтық режимін белгілеу

5. ШК-ті ынт. қолдау мен дайындау үшін инв-ді, оның ішінде шетел инв-н тарту мен пайдалану жұйесін жасау.

Мем-к органдар өз қызметі шегінде ШК-к субъектілерінің қызметімен ҚР-ң үкіметі белгіленген тәптіппен тексеру жүргізіледі.

ШК-ң инфрақұрылымы өз ісін ұйымдастыруға ж/е жәрдемдесуді маркетинг ж/е менеджмент саласындағы ақпаратпен қамтамасыз етуді. ШК-ті материалдық-техникалық , қаржылық ж/е т.б. ресурстармен коммерц. негізде қам-з етуге жәрдем көрсетуді қоса алғанда шағын кәс. суб. жұмыс істеуі мен дамуынң жалпы жағдайларын қам-з ететін құрылатын н/е пайдаланылатын ұйымдар кешені.

Шетел капиталын тарту кезіндегі мемлекеттік реттеудің функциялары

1)Халықаралық 2)Халықаралық кәсіпкерлік 3)Халықаралық сауда

несиелеу саласы саласында саласында

1)Инфляцияның тұрақтылығы

2) Мемлекеттік бюджеттің дифицитін қысқарту
1)тура шетел 1)жеке капиталдың 1)қосымша сұранысты қалыптастыруға

инв-р либерали- дамуы (салықтың сти- бағыттылған ф-я

зациялау мулдарды қолд.) 2)халықаралық еңбек бөлінісінің жетіс-

2)институтционалды 2)қызметін трансұлт- тіктерін өндіруге бағытталған субститут-

инвесторлардың ак- тандырылуы ционалды ф-сы

тив көлемінің өсімін 3)әлемдік қорлар

ж/е қаржылық нарық- нарығына щығуы

ты глобализациялау

кепілдеме ж/е т.б.

заңдылықтарды құру

Елдегі саяси тұрақтылықтың сақталуына жағдай жасау

Халықаралық ұйымдарға кіру


2.2.Тақырып бойынша қолданылатын әдебиет