а) халық шаруашылығы мәселелерін жоспарлы шешудің қағидалары мен өдістерінен бас тарту; ә)

1995 жыддың ақпан айының басында "1995 жылға Қазақстан Рсспубликасының әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды көрссткіштсрі" рссми түрдс қабылдаңды. Ал 1999 жылдың наурыз айының басында Экономика министрлігі 1999 - 2005 жж., жәнс скі ксзсңге бөлінген: 1999 - 2000 жонс 2001 - 2005 жж., орта мерзімдік жоспарын қалыптастыру жөніндегі құжаттар пакетін дайындады және министрліктсргс, ведомстволарга, облыстық әкімшіліктерге жіберді. Сондағы сілтсмс көптеген айқын түзстпслер мсн қателіктері бар Қазақстан Республикасыиың Үкімстімсн бскітілгсн (1996 ж. мамырдың 14 күні шыққан №596) "Қазақстан Республихасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспарларын құрастыру мен іске асыру Тізіміне" болды. Сол қателіктерді байқау үшін бір ғана фактті келтірудің өзі жеткілікті: "Тізімде" саясат бұл "тетік", тстік бүл "қүрал", қүрал бүл "иңдикатор", ин-дикатор бұл "корссткіш" жәнс т.б. дсп бскітілгсн.

Егсрде 1999 - 2005 жж. орта мсрзімдік жоспарды осындай
"әдістемелік" негізде құрастыратын болсақ, онда оның
іскс асуын бақылау мүмкін смес, яғни экономиканы
мсмлскеттік басқару органдарының ісін бағалау мүмкін
смсс. Тагы да бір айта кететін жайт - "Тізімде" (15-п.)
"Облыстар мен Алматы қаласының олсуметтік- экономикалық дамуының индикативтік жоспарлары облыстар және Алматы қаласының әкімдері, озінің есебімен қаржыландырылатын бөлімін дербес әзірлсйді және атқарыпуын қамтамасыз етеді, ал жалпы үлттық мәсслслергс қатысты жәнс мсмлсксттік орталықтандырылған қаражаттар ссебімен қаржыландырылатын бөліктс Қазақстан Республикасының өлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспарында анықталған индикаторлар және ресурстар қабылданады". Бірақ та қаржыландыру мәселелері жөніндегі жоғарыда аталган құжаттар пакстіндсгі негізгі көрсеткіштср тізімінде аймақтарды дамытуды қаржыландыру көрсеткіштері жоқ. Мұндай корсеткіштер "Аймақтық даму корсеткіштері деп аталатын" 9-тарауда да жоқ.
Мұның бәрі бүгінгі күні слді дамытудың орта мерзімдік,
жылдық (ағымдағы) жоне де үзақ мерзімдік әлеуметтік-
эхономикалық жосларларды озірлеудің ғылыми-әдістемелік нсгізінің өлсіздігін долслдейді. Ал бұл, оз орнында, мсмлекеттік аймақтық саясаты қалыптастыруға
ксдсргі жасайды.

1996 жылы 9 қаңтарда Үқімет қаулысымен "Қазақстан Республикасы аймақтық саясатының тұжырымдамасы" мақұлданды. Оның ңсгізін салық жөне бюджет саясатын қалыптастыру позициясы арқылы жоне аймақтардың мамандандырылу принципі бойынша үлгілеу құрайды. Сонда мүнда, бір объектіге деген екі жақты козқарас түсініспеушілікке, шатаққа өкелетіні ескерілмегсн, өйткені бір аймақ жеткілікті, мамандырылган, бірақ та бюджет жағынан елсіз болуы мүмкін. Яғни, бсрілгсн аймақ бюджсттік қаржыландыру жагынан басьщқылардың қүрамына кіреді, ойткені оның дамуы ма-мандандырылу дсңгсиінсн басыңқы бола алмайды. Бізге алдагы мсрзімде аймақтардың басыңқылыгын анықтау бірыңгай гылыми негізге негізделетін аймақтарьша де-ген ксшснді козқарас дүрыс деп корінеді.

Бсрілгсн Түжырымдаманың "бастапқы алғышарттарында" "аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму дсңгсйі бойынша саралануы терсңдей түсуде. Халықтың түрмысының дсңгсйі мен сапасы бойынша аймақтардың арасындағы айырмашылық өсіп келсді", шағын және орташа қалалары мен жскелсген ауыл шаруашылыгы аудандарьгның проблсмалары шиеленісіп келсді деп жазылган. Және де осының негізіндс аймақтар мәселелсрінің күрделсне түсуі іскс асырылатын аймақтық саясаттың ксмшіліктсрімсн байланысты дегсн қорытындыға кслуге болады. Онда, қисынга байланысты, қазіргі аймақтық саясатта осындай кемшіліктсрді жою мүдделері болуы тиіс. Бірақ Тұжырымдамада саясаттың мәнін анықтағанда еклін "мемлекеттің стратсгиялық мақсаттарына жсту үшін тіршілік өрсксті мен игаруашылық жүргізудің аймақтық факторларын пайдалануга" қойылады. Егер дс аймақтық факторлар тек жалпы мемлексттік мақсаттарға жетуге ғана пайдаланатын болса, онда аймақтық саясаттың аймаққа дсген пайдасы қан-дай? Бұл саясаттық бағытталудың мәнісін дұрыс анықтау мсн түсінуге тәуелді екснін дәлелдейді.

Аталғанды аймақтық саясатқа қолданатын болсақ, ол қалалық жонс ауылдық жерлсрде түратын халықтың табыстары, жүмыс бастылығы, өмір сүру деңгсйі жәнс облыстардың (аудандардың, қалалардың) әлеумсттік-экономикалық даму деңгсйіндс айқын шиеленісуге әкелмеуіне байланысты жалпы мемлсксттік шешімдерді қабылдау мен іске асудың жалпы мақсатнаманы ғылыми нсгіздеуде. Аймақтық саясаттың мәнін дәл осындай түсінуі оны қалыптастырудың негізін анықтайды. Оларға қысқаша біз төмснірск тоқталамыз.

Жоғарыда айтқанды ескере отырып, басқадай факторларды ссепке алмасақ та, аймақтық саясат "көлдснсң" сипатындағы шешімін қажет ететін халықтың өмір сүру деңгейінің мәсслелі сұрақтарын объективті түрдс айналып өтіп кете алмайды.

а) өндіргіш күштерді тиімді орналастыру аймақтық саясатты жүргізбсс бүрын айқындалуы қажст;

ә) өндіргіш күштсрдің бір жағынан "дамуға" (сапалы өсім) скінші "орналастыруға" оссрін тигізстін факторлар сипатының өзгешслігі соңғыларды құрал ретінде қарастырмай, аймақтық саясаттың объектісі ретінде қарастыруға мүмкіндік бсрсді. Оның іскс асуы снді аймақтар ондіргіш күштсрдің сапалы осімін қамтамасыз сту қажсттілігін ссспке алуы тиіс дсп айту жон. Өйтксні олар өнімділік сңбсктің деңгсйінен, қор қамтамасыз сту дсңгсйінсн тікслсй тәуслділігінің тсң шарттарын "айыруға" мүмкіндік бсрсді. Бірақ оның қамтамасыз етілуі, бсрілген жағдайда, рсспубликаның өндіргіш күштсрінің аймақтарда әр түрлі болуы жәнс өндірістік-экономикальтқ қатынастар жүйссіндс институционалдық өзгсрістермсн қиындатылган.

Өндіргіш күштсрдің сапалы осімі моселесіи қарастырғаида ғылыми техникалық әлусті мен әкімшілік-аумақтық таксондардың техногендік ерекшелігін айтып кету жөн. Сонда, мьтсалы, Қазақстанның орталық жәнс оңтүстік аймақтарының ғылыми жоне ғылыми- техникалық әлуеті деңгейі тым жоғары, жонс оны солтүстік-шығыс жәнс батыс аймақтардың үйлсс корссткіштерімен салыстыруға болмайды. Бүл соңғыларда өндіргіш күштсрдің тсз арадағы сапалы өсімін ынталандыруды қажст еткснін корсстсді.

Және дс, үшіншіден, мемлекеттің аймақтық-экономикалық саясатын қалыптастырудың анықтаушы факторы рстіндс республикадагы тоқырап қалган ауыл шаруашыльггы аудандарын, шағын және орташа қалаларын айтуга болады. Олардың тоқырап қалу ссбсбі кобінссе субъсктивті факторларга байланысты. Әсірссс, осындай коптсген қалалар мсн аудандардың пайда болуына себсп болган негізгі фактор - ол үкімст жүргізген "жедсл жскешелендіру" саясаты. Осы саясат нсгізінде іскс асудың экономикалық және, әсірссс, әлеуметтік зардаптарьшың ғьтлыми болжамын ескермей жүргізілгсн сді.

Қарастырылып отырған таксондар жағдайларының нашарлануына қалалар құрастыратын жскешслендірілгеп косіпорындардан, жергілікті бюджетке ауыр "жүк" ретіндс больгп қалган, өлеуметтік сектор "кесіп тасталды". Ал оның кіріс болімі төлемсіздіктен жене кәсіпорындардың түрлі себептермсн тоқтап қалуына байланысты коптсген жағдайларда орындалмаған.

• Тұрғындардың өмірлік деңгейін біршама теңестіреді.

• Әрбір аймақ ресурстық өндірістік потенциалды тиімді пайд-у

• Еңбек күшін рационалды шекаралық негізгі бөлу ж/е өзінөзі басқару принц-қ дамуын қалыптастыру.

Аймақтық саясаттың мақсатына жету үшін келесідей міндеттерді саты б-ша қажет.

1) Аймақтық - өз бетінше шар-қ қарым-қатынас жүрг-н құқықтық, саяси, экон-қ, экологиялық мінездерінің комплексін құрастыру.

2) мемлекеттің макроэк-қ саясат жағдайындағы шекаралық жетістіктерді анықтау.

3) экон-қ белсенділікті мем-н қам-з етілетін арнайы аймақтарда мем-т тарапынан көмек.

4) аймақтық ж/е жалпы респ-қ нарықтық тауарларды еңбек пен капиталдың институтционалды ж/е нарықтық инфрақұрылымдық қалыптасуы мен дамуы.

5) әлеу-к эк-қ дамуды тездету кіші ж/е орта шаруа-ты қолдау арқылы эк-қ дағдарыстан шығару.

6) артта қалған ауыл мен кіші ауданның қайта дамуына жағдай жасау арқылы материалдық көмек көрсету.

7) өндірістің шекарлық ұйымдардың жүзеге асыру эк-қ құрылымның кеңестік рационалдылығын қалыптастыру.

8) тұрғындардың өмірінің деңгейінен сапасы аймақ б-ша теңестіру. Эк-қ ж/е әлеу-к салада, әсіресе, нашар дамыған аймақтарда болатын дағдарысты жою.

9) өндірістік кешеннің ресурстық байланыстылығын қам-з ету. Шекараның эк-қ-экологиялық , ғылыми-тех-қ , табиғи ресурстарды қайта қалпына келтіру.

Аймақтық саясаттың тәжірбиесімен жүзеге асуы келесі негізгі принциптер б-ша негізделеді:

1) Мем-ң ж/е оның жеке аймақтарының қызығушылығын рационалды түрде біріктіреді.

2) Аймақтық іс-әрекетін сыртқы саясат пен мем-ң сыртқы экон-қ әрекетіндегі негізгі прирнциптермен б-ты.

3) Шекарның әлеу-к-эк-қ дамуындағы негізгі міндеттерді шешетін аймақтық- эк-қ теңдестігі.

4) Аймақтық тұрғындарын әлеу-к нормативтермен кепілдікпен қам-з ету.

5) Тұрғындар өмірінің деңгейі мен сапасына, минералды шикізатты жем-су ж/е басқа да ресурстарды тиімді пайд-на өсімдік ж/е жануар әлеміне дамуына аймақтық органдар жауапкершілікті арттырады.

Аймақтарға мем-к көмекті көрсетудің келесі жалпы принциптерге негізделген:

• 
  Тағайындалу б-ша. Соның ішінде жалпы (субсидиялар, дотациялар, арнайы субвенциялар)
  
• 
  Қайнар көзінің сипаты б-ша. Соның ішінде арнайы бек-н қайнар көзі. Белгілі бір салықтық түсуі. Жоғарғы туралы бюджеттің құралдары (белгілі бір ақша сомасы)
  
• 
  Трансферттің сомасын анықтайтын факторлар б-ша:
  

б) аймақтық шығ-н тәуелді (субвенциялар)

- Аймақтық бөлу механизмі б-ша:

а) сыртқы көрсеткіштер б-ша

б) заңмен бекітілген шығындар бөлігі

в) аймақтың нақты қаржыларының есебінен есептеу тізімі

- Мемлекеттің аймақтық дифференцияцияны мөлшерлік критерийлері б-ша:

а) белгілі-бір салық ставкалары жоғарғы шегі б-ша

б) нақты салық ставкасының түсімдері мөлшері б-ша.
3. Аймақтық саясаттың мақсаттары мен міндеттеріне б-ты. Оның келесідей негізгі бағыттарын бөліп көрсетуге болады:

1) өндірісті қолдау ж/е өнім шығаруының өсуі

2) экол-қ бақылауында күшейту арқылы эк-қ перспкетивалық бірте-бірте біріктіру

3) жаңа ұйымдастырушылық ққұрылымын қалыптастыру

4) жергілікті кәсіпкерліктің дамуын қолдану

5) инвестицияны өзәне тарту үшін қолайлы жағдайларды жасау.

6) аймақтық қаржылық ресурстарын қалыптастыру.

Респ-қ –аймақтық жетістіктерді анықтау үшін ең бастысы жалпы қабылданған тетіктер қолданылады. Соған сәйкес жаңа салықтық ж/е бюджеттік саясаттың қалыптасуының позициясында аймақтарды бөлуге болады.

Бірінші топқа әрбір жаңа басына санағандғы адамның кірісі орта респуб-қ кіріс деңгейінен асатын аймақтар жатады.(Ақмола, Ақтөбе, ШҚО, Қарағанды, Маңғыстау, Алматы).

Екінші топқа орташа респ-қ кірістің деңгейіне жақын аймақтар (Атырау, Жезқазған, СҚО).

Нарықтық процестерді жүзеге асыру кезінде ішкі аймақтық жетістіктері мен түрлерін бөліп қарастыру мақсатында аймақтық төрт табын атап көрсетуге б-ды.

1. 
   топ. Ғылыми-өндірістік потенциалдық интенсивті түрде дамуын жүзеге асыратын көп мөлшерде минералды ресурстар қоры бар аймақтар жатады. Бұл топ ресурстардың экон-қ әлемдік шаруашылық нарыққа шығуына жағдай жасайды. Бұл топтың кемшілігі ауыл жерлерінің экономикалық ж/е әлеуметтік тұрғыдан артта қалуы, сонымен қатар эк-қ жағдайдың нашарлығы.
   
2. 
   топ. Ғылыми өндірісті потенциалды жоғарғы аймақтар жатады:ауыр өнеркәсіп саласы жоғарғы қарқынды дамыған. Сонымен қатар бұл топтың ғылыми тех-қ , өндірістік құрылым үшін эк-қ жағдай бар деуге болады.
   
3. 
   топ. Агро-өнеркәсіптік кешеннің комплексі бар аймақтар жатады. Яғни бұл топ елдің сатушылық қорын қалыптастыруының негізгі бастамасы болып табылады.
   

4. 
   Мұндай аймақтарда шаруашылық байланыс нашар дамыған және әлеуметтік-экономикалық жағдай өте төменгі деңгейге жақын деуге болады.
   

СӨЖ: Аймақтық инновациялар. Инновациялық жобалардың дамуы ж/е жағымды жағдайлар қалыптастырудағы шаралар.

СӨЖ: Өнеркәсіп саясатының аймақтық мәселелері

13. Дәріс. Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу.
1. Сыртқы эк-қ сегментті кедендік тарифтік реттеу

2. Тарифтік емес шектеулердің түсінігі ж/е түрлері

Сыртқы экономикалық байланыстар рынокты әр түрлі тауарлар мен қызмет түрлерімен толтыруда үлкен маңызды орын алады. Сондықтан сыртқы экономикалық байланыс отандық экономиканы дамытудағы ынталандыру күші болып табылады. Олар тұрақты жэне өзгерісті капиталдың элементтерін арзаңдатады, бұл өңдірістің шығынын төмендетумен бірге, сондай-ақ экономиканың өсуін де тездетеді. Одан басқа, сыртқы экономикалық байланыс экономиканың құрылымын оңтайлы қалыптастыруға мүмкіңдік берумен бірге, ыңғайлы стратегияны әзірлеп, әрі оны жүзеге асырады, нарыктағы монополияның ықпалын әлсіретеді, басқарым шешімдерін тездетіп, сапаны күшейтеді жэне бәсекелестікті жоғары деңгейде ұстайды.

Тәуелсіздікке қол жеткеннен кейін, сыртқы экономикалық байланыс географиясы айтарлықтай кеңіп жэне олардың бағыты өзгерді. Егер, 80-жылдары Қазақстанның сыртқы сауда айналымының 90 пайызы бұрынғы одақтық республикаларға келетін болса, ал 2003 жылы бұл көрсеткіш 35 пайызға төмендеді. Қазақстан экономикасы жан-жақтағы хальщаралық қатынастарға шынайы тәуелді.

Сырткы рынокқа шығу мемлекеттің сыртқы экономикалық доктринасының қалыптасуын, дамудың үстемдік берілген бағытының белгіленуін, ұлттық экономиканың сыртқы элемдегі сыртқы экономикалык байланыстардың нақты орнатылуын талап етеді.

Бүгінгі күн жағдайында, әлемдік рынокта жеке кәсіпорындар емес, туыстас қоғамдастықтар мен түйіндес салалар өмір сүріп отырғанда, Қазақстан экономикасында кластерлерді қалыптастыру үшін мақсатты бағытталған саясат жүргізу қажет. Бұл кәсіпорындар мен ұйымдар сыртқы сауда операциясын жүзеге асыру кезінде біраз шектеулерге кездесуінен болып отыр. Қазіргі кезде кәсіпорындар сыртқы рынокта өз беттерінше жұмыс істеуге әзір емес.

2003 жылы Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымы 14,2 млрд долл. құрап, 20 пайызға өсті. Экспорт көлемі импорт көлемінен 1,5 есе асып, көбейді. Оның құрылымын 65 пайыз минералды өнімдер. 21 пайызды металдар құрайды. 2004 жылы сәуір айында қабылданған «Сауда кызметін реттеу туралы» Заң сыртқы сауда төңірегіндегі жалпы әлемдік стандартқа тұтастай бағытталған. Ол Заң барлық мүмкін айырбас заттарын тек мемлекет ішіндегі аймақтармен ғана емес, барлық мемлекеттер арасындағы сауда қарым-қатынастарын да қарастырады. Бүгінде Қазақстанға шетелден көп жағдайда физикалық және моральдық жағынан тозған технологиялар әкелінуде. Әрекет етуші зандылыктармен инновациялық қызметтің осы саласы реттелмейді.

Сыртқы сауда мемлекетінің экономикалық деңгейі мен саяси дамуының маңызды индикаторы (көрсеткіші) өндірістің көрсеткіштерін өз көрсеткіштерімен басып озу бойынша әлемдік сыртқы экономикалық байланыстардың негізгі нысандарының бірі болып табылады. Республика бэрінен бұрын экспорт-импорт (сыртқа шығару-сырттан әкелу) квоталауды (ұлестеу) ауыстырып, сыртқы сауданың ырықтандырылуы үшін маңызды қадам жасайды. Экспорт пен импортқа тыйым салу тек лиңензиялауға байланысты өте шектелген номенклатуралы (тізімдемелі) ерекше тауарларға ғана сақталған.

Сыртқы сауда өзара шарттарын тіркеу талабы күшін жойған. Импортгьщ тарифтік мөлшерлемесінің шегерім ақысы 5-12 пайыз көлемінде белгіленген, экспортқа кедендік салық күшін жойған, азық-түлік бағыттағы тауарлардың импортына кейбір жеңілдіктер белгіленген. Сырттан әкелудің кейбірі шетел инвестициясының есебінен жүзеге асады. Сыртқа шығарьшатындардьщ ішінде шикізат тауарлары, ал сырттан әкелінетіндердің ішінде түтынушыльщ тауарлар басымдыққа ие.

• 
  сыртқы сауда қызметін басқаруда өзара шарт жүйесін енгізді;
  
• 
  үлттық экономикада шетел капиталын белсенді пайдалану;
  
• 
  еркін экономикалық аймақтың әр түрлі нысандарын қүру;
  
• 
  1999 жылдан АҚШ долларымен ұлттық валютаның ара қатынасын бірыңғай реттеу енгізілді.
  

Сыртқы экономикалық байланыстардың негізгі нысаны болып, сыртқы (халықаралық) сауда болып табылады. Мұндай жағдайда еңбекті халықаралық бөлісу мен мамандандырудың мақсатқа сәйкестігі және басымдығы айқын болады. Сыртқы сауда Қазақстан үшін өте маңызды, яғни, амалсыз қажеттіліктің қарым қатысынан туындаған өндірістік және халықтық тұтынушылар үшін импорттық тауар сатып алуды мұнай, астық, сирек металдар мен алюминийді экспортқа шығару есебінен 50 пайызға өсірген. 2000 жылдан бастап Қазақстанның сыртқы саудадағы ішкі жалпы өнімінің айналымдағы үлесі қомақты өскенімен, элемдік саудадағы үлесі өте төмен, ол жалпы пайыздың жүздеген бөлшегіне тең.

Халықаралық сауда саласында негізгі саясаттың 2 түрі бар:

1. Халықаралық сауда саясаты

2. Сыртқы сауда саясаты

Халықаралық сауда саясаты – хал-қ сауда саласында жалпылама қабылданған саясат.

Сыртқы сауда саясаты – атауымен мем-к басқа елдермен сауда қатынасына бағытталған іс әрекетін түсіндіреді.

Сонымен қатар сыртқы сауда саясатының негізгі 2 бағыты бар:

1. Еркін сауда саясаты

2. Протекционизм

Еркін с.с-ты – таза күйінде мем-ң сыртқы саудаға тікелей арал-ң бас тартып нарыққа негізгі реттеуші ролін жіктелуін білдіреді.

Протекционизм – отандық эк-ң шетелдік бәсекеден қорғауға бағытталған саясат.

Кедендік тариф – баж салықтардың қойылымының жүйеленген тізімі. Кедендік баж салығы деп – мем-к шекараны өту кезінде тауар-ң импорты мен экспортына салынатын салығы түсіндіріледі.

Кедендік тарифтердің түрлері:

• 
  тауар қозғ-ң бағыты б-ша:
  

• экспорттық

• транзиттік

Импорттық көп кездеседі.

• 
  баж салығын орнату әдісі б-ша:
  

• спецификалық (арнайы)

• құрама