Қоғам дамуының негізгі категориялары: қоғамдық өндіріс және экономикалық жүйе түрлері

Мақсаты: экономиканың негізгі түсініктерін, ұғымдарын жалпы түрде қарастыру арқылы, оның әр түрлі жүйелерде қалай ұйымдастырылатыңдығын, негізгі принциперін жан-жақты қарастыру болып табылады. Осы арқылы эконмиканың ең түпкі мақсаты – адамдардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыру үшін, шектеулі ресурстарды тиімді пайдаланудың мүмкіндіктеріне қалай жетуге болатындығын көрсету.

Айырбас; Альтернатива, Бөлу, Интенсивті өндіріс, Материалдық емес өндіріс, Материалдық өндіріс, Өндіріс, Өндіріс факторлары, Ресурс, Таңдау, Тұтыну, Экстенсивті өндіріс Аралас экономика, Ашық экономика, Ғылыми-техникалық прогресс, Дәстүрлі жүйе, Жабық экономика, Индустриалдық жүйе, Әкімшілік-әміршілік экономика, Нарықтық экономика, Экономикалық жүйе, Экономикалық реформа, Экономикалық үлгілер

Адамзаттың және қоғамның үстемелі дамуының материалдық негізі – ол өндіріс. Қоғамдық өнімнің төрт сатыдағы қозғалысы қоғамдық өндірісті құрайды.

1. 
   Өндіріс – материалдық игіліктерді пайдалы өнімді өндіру процесі.
   
2. 
   Бөлу - әрбір адамның өндірілген өнімділігі үлесін анықтау.
   
3. 
   Айырбас – белгілі бір өнімді басқа өнімге айырбастау процесі.
   
4. 
   Тұтыну - өндірілген өнімді қажеттілікті қанағаттандыру үшін пайдалану.
   

Өндіріс құралдары екі бөлшектен құралады:

1. 
   Еңбек заттары – ол адамның еңбегіне бағытталған зат.
   
2. 
   Еңбек құралдары – ол адамның еңбек затына ықпалын жүргізетін құрал.
   

Қазіргі кезде өндіріс факторлары ретінде ақпарат үлкен рөль атқарады. Ақпарат бұл сақтау өндеу және жеткізу объектісі болып табылатын мәліметтер. Экономикалық тұрғыдан алғанда ақпарат бұл экономикалық процеске қатысушылардың баға, тауармен қызмет туралы толық мағұмылаттардың болуы.

Қазіргі кезде экономикалық теорияда төрт өндірістік факторлар көрсетіледі: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет.

1. Өндірістік факторлар ретінде жер екі жағынан қаралады:

• 
  жер беті ретінде
  
• 
  экономикалық мақсатта пайдалануға қажетті табиғи игілік ретінде
  

2. 
   Капитал:
   

• 
  Өндіріс факторы ретінде және қаржы ретінде пайдалануға болады.
  
• 
  Өндіріс факторы ретінде капитал өндіріс құралдарын сипаттайды. Мұнда ұзақ уақыт пайдаланылатын өндіріс құралдары (машина, құралдар) жер қысқа мерзім пайдаланылатын өндіріс құралдары (шикізат, энергия қуаты, жол байланыс қызметі).
  

• 
  адамның ойлау қабілетімен қимылдау қабілеті.
  
• 
  өндіріс процесінде пайдалануға болатын қоғамдағы барлық еңбек ресурстары.
  

• 
  көп дайындықты қажет ететін еңбек,
  
• 
  көп дайындықты қажет етпейтін еңбек,
  
• 
  ешқандай дайындықты қажет етпейтін еңбекдеп бөлінеді.
  

1). Өндіріс факторларын дұрыс үйлестіру мен келістіру үшін оның білім деңгейі жоғары болуы керек.

2). Дұрыс шешімдер қабылдай білуі керек.

3). Жаңамалдыққа ұмтыла білуі керек.

4). Тәуекелшіл болуы тиіс.

Қазіргі қоғамдық өндіріс құрылымын материалдық және материалдық емес өндіріс деп бөлуге болады. Адам қоғамының даму негізі - материалдық өндіріс болып табылады. Материалдық өндіріс саласы өмір сүру, жұмыс істеу үшін қажетті игіліктерді өндіреді. Материалдық емес өндіріске ерекше материалдық емес (рухани құндылықтар) игіліктер өндіру, қызмет көрсету саласы жатады.

2 кесте.

Қоғамдық өндірістің құрылымы

Өндіріс үзіліссіз, қайталанып отыруы қажет. Өндіріс процесінің тұрақты қайталануын, үзіліссіз жаңғыруын ұдайы өндіріс деп атайды.

Нақты өмірде адамдар алтернативті (баламалы) шығындармен кездеседі. Егер ресурстар бір нәрсеге жұмсалуы мүмкін емес. Бұдан қортынды жасасақ ресурстарды пайдалану - бұл кейбір мүмкіндіктердін жоғалту, яғни қорларды бір мақсатта пайдалансақ, оларды басқа мақсатта пайдалану мүмкін емес. Бұл жоғалған мүмкіндіктерді өлшеп бағалануға болады. Баламалы шығындарды өндірістік мүмкіндіктер сызбасы арқылы бейнелеуге болады.

Барлық жүйелер қоғамдық өндірістің негізін құрайтын 5 мәселені шешу әдістеріне қарай анықталады.

1. 
   Не өндіру керек? Қандай қызмет көрсету қажет.
   
2. 
   Қанша өндіру керек? Қанша қызмет көрсету керек?
   
3. 
   Қалай өндіру керек? (қандай технология керек?)
   
4. 
   Кім үшін өндіру керек?
   
5. 
   Өзгерген жағдайларға бейімделе алама? (яғни кәсіпкерлердің еркіндігі).
   

1. 
   Меншік қатынастарының формалары бойынша:
   
   1. 
      Дәстүрлі жүйе – ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырған дәстүр мен салт бойынша қатынастар қалыптасады.
      
   2. 
      Әкімшілік - әміршілік экономика орталықтанған жоспарлау арқылы барлық ресурстар мен өндіріс факторлары мемлекеттің қолында болып, мемлекеттік меншіктің үстемділігі жүргізіледі.
      
   3. 
      Нарықтық экономика - меншікке, бәсекеге негізделеді.
      
   4. 
      Аралас экономика – мемлекет пен нарық механизмдерінің араласуы арқылы экономиканы реттеу жүзеге асады.
      

1. 
   Өндіріс, бөлу және айырбас дәстүр, салтқа негізделеді.
   
2. 
   Өндірістің дамуы мен әлеуметтік – экономикалық даму ең нашар деңгейде.
   
3. 
   Техникалық прогресс шектеулі.
   
4. 
   Халық санының дамуы өнеркәсіп өндірісінің өсуі деңгейінен тұрақты түрде артып отырады.
   
5. 
   Сыртқы қаржылық қарыз өте күрделі.
   
6. 
   Мемлекет пен қарулы күштердің ролі өте жоғары.
   

Әкімшілдік-әміршілдік жүйеге бұрынғы советтер одағы шығыс Европа елдері мен бірқатар мемлекеттер жатады. Бұл жүйенің ерекшелігі барлық экономикалық ресурстарға және өндірілген өнімдерге қоғамдық, шын мәнінде мемлекеттік меншіктін болуы.

Экономиканың жоғарыдан басқарылуы, яғни экономиканың монополиялануы мен әкімшілік түрде ұйымдастырылуы, халық шаруашылығының орталықтан жоспарлануы.

Ерекшеліктерін нақты төмендегідей бөлуге болады.

1. 
   Өндіріс құралдарына мемлекеттік меншік.
   
2. 
   Экономикада орталықтанған жоспарлау.
   
3. 
   Өндірушілердің монополист ретінде көрінуі.
   
4. 
   Орталықталынған ресурстар қоры.
   
5. 
   Өндіріс нәтижесіне деген әрбір өндіріске қатысушының жеке ынталығының болмауы.
   

Таза нарықтық экономика жүйесі – таза нарықтық экономика жағдайында шаруашылық механизмі айтарлықтай өзгереді. Басқа экономикалық жүйелерге қарағанда нарықты экономика өзінің икемділігімен ерекшеленеді. Ол ішкі және сыртқы жағдайлардың өзгеруіне байланысты қайта құрылып, оларға бейімделіп отырады.

Алайда таза нарықтық жүйеде мемлекеттін ролі шектеледі. Кейбір әлеуметтік маңызы бар мәселелер толық шешемін таба алмайды.

Нарықты экономиқаға тән қасиеттер:

1. 
   Өндірістік өнімдер мен ресурстарға жеке меншіктін болуы.
   
2. 
   Халық шаруашылығын (экономиканы) еркін бәсекеге негізделген
   

3. 
   Қоғамда өз өнімдерін еркін сата алатын дербес өндірушілер мен өнімдерді таңдау арқылы еркін сатып ала алатын тутынушылардың болуы.
   

Қазіргі кезде көптеген елдерде аралас экономикалық жүйелі пайдалану дұрыс деп есептейді. Оның негізгі ерекшелігі:

1. 
   Мұндай жүйеде мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншік орын алады.
   
2. 
   Халық шаруашылығын ұйымдастыру мен басқару әдісі тек таза нарықтық механизмге ғана негізделіп қоймай мемлекеттік реттеу мен толықтырылады.
   

Экономикасы дамыған елдер осы уақытқа дейін дәстүрлі экономика жүйесі сақтануда. Дәстүрлі экономика артта қалған технологияға қол еңбегіне және ұлттық шаруашылықтың әртүрлілігіне негізделген. Кейбір елде қауымдық шаруашылық пен натуралды өндіріске негізделген натуралды қауымдық жүйе түрі сақталуда.

1. 
   Мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу мен жекешелендіру.
   
2. 
   Қазақстандық кәсіпкерлердің әлеуметтік жігінің қалыптасуы (еңбекке қабілетті тұрғындардың жалпы санының 10-15% қамту).
   
3. 
   Нарықтық инфрақұрылымның қалыптасуы, басты нәрсе – тауар мен қор биржасы және басқа да әртүрлі нарықтық құрылуы.
   
4. 
   Бәсекелестік пен кәсіпкерлікті дамыту мақсатымен экономиканы монополиясыздандыру.
   
5. 
   Бағаны либерализациялау, сұраныс пен ұсыныс негізінде нарықтық сипаттағы бағаға көшу.
   
6. 
   Экономиканың қаржылық тұрақтануы.