55
Президенттің немесе үкіметтің тапсырмасы бойынша Ұлттық банктің қоймасында
сақтау үшін үкіметтік /бюджеттік/ резервке алынған қундылықтарды қабылдайды.Алтын
және басқа да бағалы металл құймаларын,
монеталарды,ӛңдеген және ӛңделмеген табиғи асыл тастарды ішкі және сыртқы
нарықта сатып алу және сату операцияларын жүргізеді.
Ұлттық банк ӛз шығындарын ӛз қаражатымен ӛтейді. Оның ӛз қаражаты:жарғылық,
резерв капиталынан , қайта бағалау шоттары және арнайы провизияларынан
/резервтерінен/ құрылады.
Ұлттық банктің жарғылық капиталы 20 млрд теңгеден қалыптасады және оның
міндеттемелерін қамтамасыз етеді. Жарғылық капитал мемлекеттік бюджеттен бӛлінген
қаржыдан , мемлекет берген негізгі қордың құнынан және Ұлттық банктің алған
пайдасынан құрылады.
Резерв капиталы жаргылық капиталы мӛлшерінен тұрады. Таза табысы есебінен
толтырылып, жүргізілген операциялар бойынша шығындарды ӛтеуге жұмсалады.
Ұлттық банктің қаржылық жылдағы таза табысы оның іс жүзінде алған кірістері мен
осы жылғы шығын арасындағы айырмаға тең Шығынға шығарылып тасталған күмәнді
борыштар, активтердің , оның ішінде айналымға шығарылған банкноталар мен
монеталардың амортизациясы /тозуы/ қосылады. Табыс жоғарыда айтқанымыздай,
жарғылық, резерв капиталын қалыптастыруға жұмсалып, қалған бӛлігі келесі қаржы
жылының үлесіне жіберіледі.
Ұлттық банктің басқарушы органы болып Басқарма және директорлар Кеңесі
/Директорат/ саналады. Оның жоғарғы органы-Басқарма, ол 9 адамнан тұрады. Оған
Ұлттық банктің тӛрағасы, бес лауазымды адамы және Президенттен бір, Республика
Үкіметінен екі ӛкіл кіреді. Президенттен, Республика Үкіметінен және Ұлттық банктен
кірген басқарма мушелерінен тиісінше Президент, Үкімет және Ұлттық банктің тӛрағасы
бекітеді және қызметтен босатады /9/.
Ұлттық банктің тӛрағасын республика Президенті Парламентпен келісе отырып 6
жыл мерзімге тағайындайды.Егер тӛраға қызметтен кеткісі келсе 2 ай бұрын алдын ала
Президентке арыз жазуға құқылы.Оны қызметтен Президент босатады.Тӛраға Ұлттық
банктің қызметіне жауапты.Оның орынбасарларын тӛрағаның ұсынысымен Республика
Президенті тӛрағаның бекітілген мерзіміне тәуелсіз 6 жылмерзімге бекітеді.Тӛрағаның
орынбасарларын
қызметінен
тӛрағаның
ұсынысымен
республика
Президенті
босатады.Сондай-ақ тӛрағаның орынбасарлары ӛз еркінше қызметінен кеткісі келсе,онда 2
ай бұрын тӛраға арқылы Президентке арыз береді.
Ұлттық банктің Басқармасының мәжілістері қажетті кезде,бірақ айында кемінде 1 рет
ӛткізіп,онда Ұлттық банктің ,жоғарыда айтылған қызметтерін орындайды,ал Ұлттық
банктің күнбе-күнгі қызметін басқаратын орган –
Директорлар Кеңесі. Директорлар Кеңесі Президенттің «Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі туралың Заңкүші бар Жарлығына сай Ұлттық банктің қарауындағы барлық
мәселелер бойынша шешім қабылдайды.
Ұлттық банктің облыстық басқармалары ӛз қызметін Ұлттық банк белгілеген уәкілдік
шегінде атқарып,оған есеп беруге міндетті.
Банктердің алған қарыздарының жалпы кӛлемін реттеу. Валюталық интервенциялар
жүргізу. Депозиттік саясат. Ұлттық банк – «банктердің банкі». Ұлттық банк – Үкіметтің
басты банкирі, қаржылық кеңесшісі және агенті.
Ӛзіндік бақылау сҧрақтары:
1. Банктердің
алған қарыздарының жалпы кӛлемін реттеу. Валюталық
интервенциялар жүргізу. Депозиттік саясат. Ұлттық банк – «банктердің банкі».
Ұлттық банк – Үкіметтің басты банкирі, қаржылық кеңесшісі және агенті.
56
2. Банк жүйесінің түрлері.Екі деңгейлі банк жүйесінің құрылымы мен қызмет ету
механизмі.
Ҧсынылған әдебиеттер тізімінен: 1,3,10,15
3.3. тақырып. Коммерциялық банктер, атқаратын қызметтері мен
олардың қызметін ҧйымдастыру
1. Коммерциялық банктердің құқықтық статусы.
2. Банктердің негізгі атқаратын қызметтері.
3. Банк қызметін ұйымдастыру принциптері.
4. Банк қызметін құру, қайта ұйымдастыру және оны тоқтату тәртібі.
Елдің несие жүйесіндегі коммерциялық банктердің рӛлі мен орнын бӛліп кӛрсету,
олардың қоғам ішінде, жалпы мемлекет экономикасында маңыздылығын ашу – бұл
бӛлімнің басты мақсаты.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктер ӛз қызметінде 1995 жылы 30
наурызында «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі» және 1995 жылы 31 тамыз
айында қабылданған «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет
туралы» Қазақстан Республикасының заңдарын басшылыққа алады. Бұл заңдарда
Қазақстан Республикасының банктерді құрудың, қайта ұйымдастырудың және таратудың
барлық ерекшеліктері кӛрініс тапқан.
Коммерциялық банктер банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді. Олар банктік
ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке тұлғалармен кең кӛлемде банктік
операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
90-шы жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бұл олардың
экстенсивті жағынан дамуын сипаттаса, сол жылдың орта кезінен бастап, күні бүгінге
дейін коммерциялық банктеріміздің саны біртіндеп азаюда, ал бұл құбылысты олардың
қарқынды ӛсуімен байланыстыруға болады.
Қазіргі тұрақтандырылған экономиканың жетілдіруі үшін коммерциялық банктер
халыққа кӛптеген операцияларды жүзеге асырады. Еліміздің екінші деңгейлі банктері
ақша айналымы мен несие қатынастарын ұйымдастыруымен ғана шұғылданып қоймай,
сонымен қатар, халық шаруашылығын қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы
қағаздарды сатып алу-сату, қаржылық операциялардың барлық түрлері, ал кейбір
жағдайларда делдалдық келісімдер және мүлікті басқару операцияларын жүргізеді. /6/
Коммерциялық банктер қарыз капиталы нарығының әртүрлі секторларында қызмет
ететін кӛп қызметті мекемелер болып табылады. Олар кәсіпкерлік тәжірибесінде белгілі
бір кӛптеген қаржылық операцияларды орындайды. Коммерциялық банктер кез келген
елдің несие жүйесінде әдеттегідей негізгі, базалық буын рӛлін атқарады.
Олар үкіметтің, іскерлер мен миллиондаған жеке тұлғалардың салымдарын
шоғырландыра отырып, қаржы жүйесінің орталығы болып қала береді. Коммерциялық
банктер қарыздық және инвестициялық операциялар арқылы ӛздерінің әртүрлі қорларына
қарыз алушылардың қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Коммерциялық банктер қаржы нарығында ең маңызды делдалдық қызметті атқарады.
Несиелік жүйенің тӛменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет кӛрсететін және
коммерциялық негізінде кең кӛлемді қаржылық қызмет жасайтын дербес банктік
мекемелер торабынан тұрады. Бұлар коммерциялық, кооперативтік және жеке банктер,
банктік заңдылықтарда коммерциялық банктер деген жалпы атпен біріктіріледі.
«Коммерциялық банк» термині банк ісінің ертеретегі даму кезеңінде, банктердің
сауда, тауар айырбасы операциялары мен тӛлемдеріне қызмет кӛрсетуі барысында пайда
болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған (міне осында «коммерциялық банк» деген
атауға ие болды ). Бірақ ӛнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер
экономиканың ӛзге де сфераларында қызмет кӛрсете бастағандықтан да банктің
