Қосымша дәрігерлік тексерулер

1. 
   Оқу жоспарларымен қарастырылған жаттығулар мен нормативтерді орындауға кедергі келтіретін дене дамуының кәдімгідей қалыс қалуы; қол-аяқпен тұлғаның арасындағы айқын диспропорция.
   
2. 
   Қол мен иық белдеуінің барлық түрлі деформациясы, әртүрлі спорт жаттығуларын жасауға мүлдем немесе қиындататын мүмкіншіліктері.
   
3. 
   Көкірек қуысының деформациясы, көкірек қуысындағы мүшелердің қызметінің қиындауы.
   
4. 
   Жамбастың деформацияға ұшырауы, дененің статикасына әсері мен жүру биомеханикасының бұзылуы
   
5. 
   Аяқтың біреуінің 3 см көбірек қысқа болуы, жүрісінің жақсы дамуына қарамастан; аяқтың ішке қарай қисық болуы (Х-тәрізді қисаюы) немесе сыртқа қарай (О-тәрізді қисаюы) сан сүйектерінің ішкі айдаршықтарының арасы мен сирақ сүйектерінің ішкі айдаршықтарының арақашықтығы 12 см көбірек болса.
   

2.Реактивті психоздар және невротикалық шалдығулар. Стресске тез реакциялары бар адамдарды толық емделгеннен кейін спортпен шұғылдануға жіберуге болады, егерде бейімделуі бұзылып және азғантай ғана айқындала бастаған невротикалық шалдығулардан негізінен сезім билеу-еріктілігімен вегетативті бұзылулармен сипатталса.

3.Ақыл-есінің қалыс қалуы.

4.Эпилепсия ауруы.

5.Орталық нерв жүйесінің аурулары және олардың салдары: жұқпалы, па-разитарлы, вирустық аурулар. Жалпы жұқпалы аурулар кезінде бас ми мен жұлынның зақымдары, лездік және созылмалы уланулар және солардың сал- дары.

6.Бас ми мен жұлынның жарақаттары және олардың салдары.

7.Бас ми мен жұлынның тамырларының аурулары және олардың салдары (субарахноидалды, ми ішілік және басқа да ми сауыты ішілік қан құйылу, ми инфарктісі, ми ишемиясы ж.б.). Әлсін-әлсін естен тану жағдайларында терең тексерумен емделуден өтуі тиіс. Оларды жекпе-жек, күрделі координациялық спорт түрлеріне және су спорттарымен шұғылдануға жіберуге болмайды.

8.Орталық нерв жүйесінің аурулары (дегенеративті, бас ми мен жұлын ісіктері, туа біткен аномалиялар және басқа да нерв-бұлшық ет аурулары).

9.Шеткері нерв жүйесінің аурулары.

10.Шеткері нервтердің жарақаттары және олардың салдары.

11.Бас сүйектерінің сыну кезінде болатын салдары (ми сауыты, бет сүйектері соның ішінде төменгі және жоғарғы жақ сүйектері, басқа да сүйектер) орталық нерв жүйесінің табиғи зақымдарының белгілерісіз, тек ми сауытының ішінде бөтен заттардың болуы ж.б.

12.Орталық және шеткері нерв жүйелерінің, сонымен бірге оларды хирургия жолымен емдегенде уақытша болатын қызметтік бұзылуы әсіресе өте қатты ауырып жарақаттар алған кездерде жұмысының бұзылуы.

Бас ми мен жұлынның жабық түрдегі жарақаттарын алған адамдар егерде аспаптар арқылы дәлелденген орталық нерв жүйесінің жарақатталған белгілері болмаса және толық емделгеннен кейін, спортпен шұғылдануға 12 айдан кейін жіберілулері мүмкін (жарақаты көп спорт түрлеріне жіберілмеуі мүмкін).
Тексеру сұрақтары: Алғашқы және жыл сайындық дәрігерлік тексеру тәсілдеріне нелер кіреді? Қосымша дәрігерлік тексерулерге қандай амалдар кіреді? Кезеңдік бақылау деген не? Ағымдық және жедел тексерулерге қандай тәсілдер кіреді? Параклиникалық минимальді тексеру кешеніне қандай тәсілдер кіреді? Денсаулықты бағалаудың қандай градациялары бар?
Әдебиеттер тізімі: А.Макарова. Спортивная медицина: Учебник. – Советский спорт, 2004. 2. Дунаева З.Қ., Мұстафина Т.К. Студенттердің спорттық медицинадан лабораториялық жұмыстарды өздігінен орындауға арналған әдістемелік нұсқау. – А., 1993. 3. Мұстафина Т.Қ. Спорттық медицина. Оқу құралы. Алматы, 1993, 75 бет. 4. Мұстафина Т:Қ., Амангельдиева Р.Р., Дунаева З.Қ. Патологические состояния и заболевания у спортсменов. Учебное пособие. Алма – Ата, 1986.
12. Тақырыптың аты: Дене шынықтыру және спортпен шұғылданатындарды дәрігерлік – ұстаздық бақылау
Мақсаты: Кезеңдік дәрігерлік –ұстаздық бақылауды әртүрлі спорт мамандықтарына байланысты өткізуді үйреніп танысу. Кезеңдік бақылауды ұйымдастыру негіздерін үйрену. Орталық нерв жүйесіне байланысты рефлекстерді зерттеуді сынамалармен таныстыру.
Тірек сөздер: Кезеңдік бақылау, негізгі нерв жүйесінің күшін, салмақтылығын және қозғалғыштығын анықтау, рефлекстерді зерттеу, қимыл – қозғалыстың координациясын зерттеу, нерв – бұлшық ет аппаратын зерттеу, анализаторларды (талдауыштарды) зерттеу.
Негізгі сұрақтар:

Әтүрлі спорт мамандықтарын кезеңдік дәрігерлік – ұстаздық бақылау

Кезеңдік дәрігерлік – ұстаздық бақылаудың негіздері

• 
  ОНЖ зерттеудің функционалдық мүмкіншіліктері
  

• 
  Бірінші тексеру – дайындық кезеңінің кіріспе бөлімінде;
  
• 
  Екінші және үшінші тексеру – дайындық кезеңінің ортасында және аяғында;
  
• 
  Төртінші тексеру – жарыс алдындағы кезеңнің аяғына қарай.
  

• 
  Таңдап алынған спорт түрлеріне байланысты жетекші ағза жүйелерінің қызметтік мүмкіншілігін;
  
• 
  Жалпы дене жұмыс қабілеттілігін;
  
• 
  Ағзаның қуаттық қабілеттілігін;
  
• 
  Арнайы жұмыс қабілеттілігін.
  

• 
  Орталық нерв жүйесі;
  
• 
  Нерв – бұлшық ет аппараты;
  

• 
  Гомеостазды сақтау жүйелеріне жауапты;
  
• 
  Кардиореспираторлық жүйеге;
  
• 
  Орталық нерв жүйесіне;
  
• 
  Нерв – бұлшық ет аппаратына.
  

• 
  Кардиореспираторлық жүйе;
  
• 
  Ішкі секіреция бездерінің жүйесі (эндокринді);
  
• 
  Орталық нерв жүйесі.
  

• 
  Орталық нерв жүйесі;
  
• 
  Нерв – бұлшық ет аппараты;
  
• 
  Сезімтал (сенсорлы) жүйелер.
  

• 
  Кезеңдік неврологиялық бақылау;
  
• 
  Негізгі нерв үрдістерінің күшін зерттеу;
  
• 
  Негізгі нерв үрдістерінің тепе- теңдік пен қозғалғыштығын зерттеу;
  
• 
  Рефлекстерді зерттеу;
  
• 
  Негізгі ми нервтерін зерттеу;
  
• 
  Қимыл- қозғалыстың координациясын зерттеу;
  
• 
  Терең сезімталдылықты зерттеу;
  
• 
  Проприорецептивті сезімталдылыққа сынама.
  

• 
  Көздің өткірлігін (көргіштігін);
  
• 
  Көру аймағының шекарасын.
  

• 
  Бұлшық еттің кернеу мен босау тонусы;
  
• 
  Бұлшық еттің кернеу мен босаудың латентті уақыты;
  
• 
  Бұлшық еттің максимальді жиілікпен жиырылуы;
  
• 
  Бұлшық еттің максимальді қысқа уақытта жиырылуы;
  
• 
  Бұлшық еттің электрқозғыштығы (реобаза және хронаксия)
  

Тепе – теңдіктің қызметтік мүмкіншіліктерін спортшыларда ең кең тараған сынамалар, олар Воячектің, Лозановтың, Бряновтың ж.б. айналдыру сынамалары.

Воячек сынамасында тексерілуші Барани креслосында отырып (иек төске қарай жақын орналасқан, көз жабық), 10 секундта бес рет айналдырады. Айналдырып болғаннан кейін бес секундтай көзін жұмып отырады да, содан кейін басын тез көтеріп, көзін ашады. Сынамаға дейін және содан кейін тексерілушінің ЖСЖ мен АҚ өлшейді.
Воячек сынамасының нәтижесін бағалау негізі

Лозанов сынамасының нәтижесін бағалау негізі:

• 
  Статокинетикалық тұрақтылығы төмен - сыналушы тек 4-5 турын ғаға көтереді;
  
• 
  Статокинетикалық тұрақтылығы орташа – сыналушы тек 7-8 турын ғана өтеді;
  
• 
  Статокинетикалық тұрақтылығы жоғары – сыналушы барлық 9 турды өтеді.
  

Көру талдауышының қызметік мүмкіншілігінің негізгі белгілері болып көздің өткірлігі мен көру аймағының шегі.

• 
  электрокардиография-жүрек соғу ырғағының бұзылған сипатын, жүрек бұлшық етінің өткізгіштігі мен трофикасын(қоректенуін) және әртүрлі бөлімдерінің гипертрофиялық өзгерістерін көрсетеді;
  

Сырттай тыныс алу жүйесінің қызметтік мүмкіншілігін анықтау үшін келесі көрсеткіштерді анықтайды:

• 
  өкпенің тіршілік сиымдылығын;
  
• 
  өкпені максимальді желдету;
  
• 
  пневмотахометр көрсеткіштері (тыныс алу мен тыныс шығару қуаттылығы);
  
• 
  сыртқы тыныс алу жүйесінің қызметтік сынамалар нәтижесі.
  

Шынайы ӨТС – тің қажеттілікке (% - пен) келесі формула қолданылады:

Өкпені максимальді желдету (ӨМЖ) спортшыларда есептеу мына формула бойынша жүреді: ҚӨМЖ = ШӨТС х 40.

Шынайы ӨМЖ – нің ҚӨМЖ (%) cәйкес келу дәрежесін келесі формуламен анықтайды: ШӨМЖ (%) = ШӨМЖ (мл) / ҚӨМЖ (мл) х 100.

Cыртқы тыныс алу жүйесінде қызметтік сынама ретінде жиі қолданылатындары Розенталь сынамасы мен динамикалық спирометрия.

Розенталь сынамасы тыныс алу бұлшық еттерінің төзімділігін бағалау және бес рет ӨТС өлшеп, арасында 15 секунд үзілістер болуы керек.

Бағалау негізі: ӨТС көрсеткіші соңғы өлшемде – 300 мл – ден көп болса – жақсы; егер сол 300 мл арасында болса - қанағаттанарлық; егерде ӨТС мәні 300 мл – ден аз болса – қанағатсыз, бұл дегеніміз сыртқы тыныс алу жүйесінің қызметінің төмендегені.

Динамикалық спирометрия - өкпенің тіршілік сиымдылығын (ӨТС) өлшенген жүктеменің алдында және соңында алынады (2-3 мин 180 адым/ мин жиілікпен жүгіру) - өкпені желдету қанағымына сәйкес екендігін бағалау үшін пайдаланылады. Сыртқы тыныс алу жүйесінің қызметтік мүмкіншілігі ӨТС мәні 300 мл – ден төмен түссе, онда жалпы жұмысы төмендегені.

Қазіргі кезеңде жалпы дене жұмыс қабілеттілігін жанама тәсілмен анықтау үшін әсіресе кең түрде PWC₁₇₀ пен Гарвард степ – тест сынамалары болса, ал тікелей анықтау үшін – Новакки сынамасы қолданылады.

PWC₁₇₀ cынамасының теориялық базисінде екі физиологиялық заңдылықтар жатыр:

• 
  бұлшық ет жұмысы кезінде жүректің соғуы жиілейді де оның қарқынына (қуаты немесе жылдамдығы) тура пропорционал;
  
• 
  шексіз емес бұлшық ет жұмысы кезінде жүрек соғу жиілігінің дәрежесі жүрек қан тамырлар жүйесінің қызметтік мүмкіншілігіне кері пропорционал болады да жалпы дене жұмыс қабілеттілігінің жанама критериі болып табылады.
  

PWC₁₇₀ cынамасын зертханалық жағдайда өткізудің үш нұсқасы бар:

• 
  жалпыевропалық (үш жүктеменің қуаты жоғарлаған сайын, әрбірінің ұзақтығы 3 мин және де үзіліссіз) жүктеме орындалады. Сол уақытта жүктеме екі рет өседі (тестілеудің басталуынан кейін 3 және 6 минуттарда). ЖСЖ соңғы үшінші минуттың 15 секундында, және жүктеменің реттелуі тестінің соңына қарай ЖСЖ 170 соқ/ минутқа дейін жетуі тиіс. Жүктеменің қуаты сыналушының дене массасының (Вт/кг) бірлігіне есептеледі. Әуелі қуат есебі 0,75 – 1,25 Вт/кг, ал оның өсуі ЖСЖ өсуіне сәйкес іске асады.
  
• 
  Карпманның модификациясы (1974) бойынша екі жүктеме орындалады (бұнда да қуат үдейе түсу керек), ұзақтығы 5 минуттан, арасында үзілістер 3 минуттан.