Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. Дюк В.А. Компьютерная психодиагностика . СПБ Братство , 1994

2. Закс Л. Статистическое оценование .М,Статистика , 1976г

3. Кулагин Б. Ф. Основы профессиональной психодиагностики .М,1984г

4. Кумеков Л.В. Психологическое исследование .СПБ ,Наука ,1994

5.Крылова А.А., Маничева С.А. Практикум по обшей экспериментальной и прикладной психологии М.,2006.205-221б.

1.Эмиперикалық әдістер қатарына бақылау әдісі жатады. Психологияда бақылаудың 2 негізгі формасы өзін-өзі бақылау және гентроспекция.

Өзін-өзі бақылау немесе гентроспекция өзінің ішікі психологиялық проценттерін бақылау олардың сыртқа көрінісі үздіксіз жүзеге асырылады. Психологияда өзін-өзі бақылау арқылы жанамалы түрде жүріп жатады. Кейбір жағдайда түйсік, қабылдау, ойлау 2 түрлі бағытқа бөліненді. Сыртқа және ішкі объективті және субъективті бірлігінде объективті бақылау негіз болып саналады. Сондықтан сананың біздің түсінігіміз бойынша өзін-өзі бақылау біз психологияның негізгі әдісі деп таба алмаймыз. өзін-өзі бақылауды психологияның негізгі әдісі деп тану бұл Рене Декарт және Джон Лооктың психологиядағы психиканы түсіндіруде негіз болады.

Идеалисттік психологияның өкілдері адамның психикалық құбылыстың зерттеуде оның өзі берген мәліметтерді орын алады.

Психологияны зерттеу барысында бақылау негізін объективті әдістер мен жүргізулер керек.

Объективті бақылау яғни сыртқы бақылау зерттеудің барлығын да көп тараған түрі және қарапайым түрі. Бұл әдіс психологияда және басқада ғылымдар арасында кеңінен қолданылады.

Психологиядағы объективті бақылау реакцияға және сыртқа іс-әрекетке емес ол психологияның мазмұнына бағытталған.

Объективті бақылау әдісінің негізігі артықшылығы психологиялық процестерді шынайы жағдайда зерттеуге мүмкіндік береді.

Бақылау – «ішкі және сыртқы эксперимент» лабараториялық , психолог педогогикалық деп бөлініп қарастырлған. Ол іс-әрикет өнімнін зерттеу тәсілдерін бөліп көрсетті. Олар әңгіме (клиникалық) және анкета.

Бақылау – бұл объектінің мінез-құлқы арнайы мақсат көзден, ұйымдастырылған қабылдау және тіркеу. Бақылау психологиялық әдістердін ескі әдісі бағыты табылды . Ғылыми әдіс ретінде Б ХІХ ғ. Аяғынан бастап клиникалық, әлеутетік, педогогикалық психологияда және даму психологияда қолдана бастады.

ХХ ғ. Басынан бастап бұл әдіс еңбек психологияда, яғни адамның мінез-құлқының ерекшелігі ерекше мәнді болған салаларда қолданыла бастады.

Сондай-ақ «сыртқы басеттілік сақтаудың ерекшелігі бар. Жүйелі емес және жүйелі бақылау деп ажыратады.

Жүйелі емес бақылау – балалық зерттеу кезінде жүргізеді. Этнпсихологияда, даму психологияда, әлуметтік психологияда кең қолданды.

Жүйелі бақылау – белгілі жоспар бойынша жүргізеді зерттеуші мінез-құлықтың тіркелетін ерекшелеуін көрсететін, немесе сыртқы ортаның шарттарын топтасьырады жүйелі бақылау жоспары квази эксперименті және корреляциялық зерттеу сәйкес келеді.

Бақылаудың бәрін бірдей (сплашной) және таңдап алып бақылау деген түрлері де бар. Бәрін бірден бақылауда зерттеуші бақылауға қажет мінез-құлқының ерекшелігінің барлығын бірдей тіркейді.

Таңдап алып бақылау- ол мінез-құлықтын белгілі бір параметріне, типіне назар аударады. Бақылау-приборлар қолдану арқылы жүргізіледі аудио-видио аппаратар схема карта т.б. жату мүлкін .

Бақылау қорытындысын тіркеу бақылау процестерінде уақыт өткеннен кейде жүзеге асырыла береді. Сонғы жағдай бақылаушының есте сақтауына байланысты.

Бақылау жүргізудің екі варианты бар: 1. Бақылаушылар мінез – құлқының тіркеліп отырғандығын біледі. 2. Тіркеліп отырғандығын білмейді.

Мысалы: айнасы жалпы камерадағы қылмыскерлердің тобы.т.б.

Қандай жағдайда болмасын психологиялық тұлғасының ролі ерекше. Оның кәсіби маңызды сапалары.

Ашық бақылау жүргізілген кезде адамдар психологиялықа үйреніп кетеді де өздерін көрсетуде жасанды тәсілдер қолданбайды.

Бақылау жүргізу процесінде мына этаптардан табылады.

1. 
   Бақылау объектісі таңдалады (объекті немесе ситуацияға)
   
2. 
   Бақылау тәсілі және мәліметтерді тәсілі таңжал
   
3. 
   Бақылау жоспары құрылады (ситуация – объектісі)
   
4. 
   Қорытындыны өңдеу әдісі таңдалады.
   
5. 
   Алынған информация, интерпритацияларды және өңделеді.
   

1 Қолданғанды бұрмалауы мүмкін, яғни өзінің гипотизасын дәлелдеу үшін.

2. Ол шаршап ситуацияға байамай қалады жазу барысында қателер жібереді

А.А.Ершов бақылаудың мынадай қателерін бөліп көрсетті.

1. Голоэффект. Бақылаушының жалпыланған әсері мінез-құлқы дөрекі қабылдауға әкеледі және қарапайым өзгешеліктерді байқайады.

2. Кешерімділік – эффектісі болып жатырғанға әрқашанда жағымды баға беру тенденциясы

3. Орталық тенденция қателігі бақыланатын мінез-құлқа орта баға беруге ұмтылу.

4. Корреляция қателі мінез-құлықтың бір белгісіне баға, екінші белгісінің негізінде беріледі.

Мыс: интелектке баға сөйлеу жылдамдығымен беріледі.

5. Констраст қателігі – бақылаушылырының бақылаушыларды өзінің бітістеріне бітітерді көрсетуі.

6. Алғашқы әсер қателігі гендивид туралы аяғынан әсер әрі қарайғы мінез-құлықты бағалауды және қабылдауды анықтайды.

2.Әңгіме әдісі – басқа жаратылыс ғылымдарында зерттеу субъектісі мен объектісі арасында қарым-қатынас мүмкіндігі болмағандықтан бұл әдістер психологиядағы адамның мінез-құлықы зерттеуде қолданатың ерекше әдіс болып табылады.

Екі адам арасындағы делосы барысында адамдарның біреуі екіншісін психологиялық ерекшеліктерін анықтауын әдіс-психологияда

Әртүрлі бағыттағы және әртүлі мектеп психологы бұл әдісті өз зерттеулгенде кеңінен қолданады. Ол жерде және оның мектебінің өкілдерін, яғни гуманлитік психияторды айтып кетуге болады. Эксперименталдық эксперимент әдісінің құрылымына қосымша және ретінде кіреді. Экспериментін бірінші этабын зерттеуші зерттелушіге зерттеуші туралы информация жинағанда оған нұсқау бергенде және эксперименттің соңғы этабында эксперименттен кейінгі митерьно қолданады. Зерттеушілер «клиникалық әдістің» құрамды бөлігі «клиникалық әңгіме» және «бетпе-бет» мақсатқа бағытталған сауалнама-интервюді ажыратады.

«Клиникалық әңгіме» тек клиника ғана жүргізілмейді бұл термин тұлғанның тұтастығын зерттеу әдісінен кім бекітілді. Бұл әдіс барысында зерттеуші зерттелуші туралы және оның индивидуальдық тұлғалық ерекшеліктері туралы өмір жолы оның санлы және бейсаналы әрекетінің мазмұны туралы толық мәлімет алуға ұмтылады. Клиникалық әңгіме ерекше жабдықталған бөлмеде өтеді. Клиникалық әңгіме әдісі психологиялық кеңестің және тренингтің құрамына кіреді. әңгіме барысында зерттеуші тұлға мінез-құлқы мен ерекшеліктерін туындауына болжам ұсынады және оны тексереді. Болжамды тексеру барысында зерттелушіге тапсырма немесе тесттер беруге болады. Бұл жағдайда әңгіме клиникалық экспериментке айналады.

Клиникалық әңгіме барысында алынған мәлімет экспериментатордың өзі немесе эксперименттен кейін есінде сақталған мәліметтер негізінде ассистентжаза алады.

Сауалнаманың мақсаты; сыналушыдан обьективті және субьективті айғақтар туралы ақпарат алу.

Психологиялық зерттеулерге қолданылатын әдістері екі негізгі түрге бөлінеді: 1) «бетпе-бет сауалнама алу –белглі бір жоба бойынша зерттеуші жүргізетін сұхбат; 2)сырттай сауалнама алу-өз бетінше арналған анкеталар. Ауызша сауалнама алу психологиялық зерттеулерде дәстүрлі қолданылатын әдіс болып табылады, әртүрлі ғылыми мектептер мен бағыттардың психологтары ертеден бері пайдалануда.

Саулнамалар қолданылатын психологиялық зерттеулер аумағы;

-зерттеудің алғашқы кезеңінде, барлау жобасы бойынша жұмыс үрдісінде, сұхбат ғана қолданылады. Сұхбат мәліметтері арқылы зерттелетін мәселеге қатысты айнымалылар белгіленіп, жұмыс жорамалдары ұсынылады;

- сауалнама зерттелетін айнымалылардың байланысын өлшеуге мүмкіндік беретін мәліметтерді алу үшін, бастапқы ақпараттарды жинаудың негізгі амалы болады;

-Басқа әдістер, сауалнаманың басқа бір түрі арқылы алынған мәліметтерді ұлғайту және қадағалау, нақтылау үшін қолданылады.

Сұхбат екі түрге бөлінеді: стандартты ждәне стандартты емес. Стандартты сұхбаттың сауалдары мен олардың реті алдын-ала анықталады, олар барлық сыналушылар үшін бірдей. Зерттеуші сауалнамаларды өзгерте алмайды. Ал стандартты емес сұхбатта, керісінше сауалдарды өзгертуге болады.

Әңгімелесу әдісі – жеке тұлғаның психологиялық ерекшеліктерін, мінез-құлқын, қызығушылықтары мен биімділік деңгейін, іс -әрекет түрткілерін талдау арқылы терең тануға мүмкіндік береді. әңгіменің өзі жоспардың еркін құрылуы мен пікірдің алмасуымен ерекшеленеді. әңгімелесу көмегімен зерттелушінің өмір сүру жағдайы, болып жатқан оқығалар мен қоршаған ортаға деген қатынасы, ұмтылыстарымен жетістіктері туралы көптеген мәліметтерді жинақтауға болады.

Әңгімелесуді тиімді жүргізу үшін көптеген талаптарды ескеру керек. Әңіме барысында зерттеуші зерттелушімен ашық қарым-қатынас орнатып, эмоциялық реакцияларын еркін көрсетіп, сенімділікпен, өзара түсіністік байқауы керек.

Зерттеуші әңгіме барысында мейірімді достық қарым-қатынас ұстанып психологиялық оқшаланумен қарым-қатынас кедергісінің пайда балуына жол бермеуі керек. Қойылған мақсатқа жету үшін, бірінші зерттеушіні қызықтыратын мәселелер туралы сөз қозғап, содан соң зерттеу қажет ететін мәліметтерді алған жөн.

Әңгіме басқа әдістер көмегімен алынған мәліметтерді дәлелдеу немесе жоққа шығару үшін жоспарланады.

3.Архивті әдістің материалы ретінде , хаттар, күнделіктер, өмірбаяны, бала шығармашылығын туындылары, қолтаңбалары, және тағы басқалары қолданылады. Американыдқ ғылыми әдебиеттерді архивті деген термин жиі қолданылады. Бұл әдіс те зерттеушінің өзекті мінез-құлқын бақылап өлшемейді.Ол оның күнделікті жазғандарын, еңбек, оқу және шығармашылық іс-әрекет өнімдерін талдайды. Көп жағдайда бұл әдісті іс-әрекет өнімін талдау немесе проксиметрикалық әдіс деп те атайды. Зерттеуші тексті іс-әрекет өнімін әр түрлі мақсатпен зерттеу жүргізеді. Бұл әдіс қатарынабиографиялық әдіс жатады. Бұл шығармашылық тұлға психологиясында қолданылады. Ол әдіс барысында өмір жолдарының ерекшеліктері зерттеледі. Архивті әдістің бір түрі контент анализ. Бұл құжатты талдау қатал талдау және өңделген түрі.

1. Психологиядағы эмпирикалық әдістерге нелер жатады?

2.Әңгіме жіне бақылау әдістері қалай жүзеге асады?

3.Архивті әдіс дегеніміз не?

1. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология . Учебное пособие .М , 2004 33-45б.

2. СобчикЛ.Н. Методы психологической диогностики М.,1990.

3. Соколова Е.Т. Проективные методы исследования личности. М., 1980.

4. Хармон Г.Современный факторный анализ .М, 1972

5. Шмелев А.Г. Введение в экспериментальную психосемантику .М,1983г

Прективтік жеке тұлғалық тестер алғашында клиникалық психологтың көмегімен диогностикада пациенттің мінез-құлқы мен күрделі эмоциональды бұзылушылықтарына арналады.

Проективті тестердің пайда болуына негіз ретінде Фрейдтің теориялары яғни психопатологияны түсінуге түсініксіз пролцестер маңызды. Сәйкесінше проективті бағалау тұлғадағы түсініксіз конфликтерді, оның қорқыныштары мен мазасыздық ақиқатын ашу мақсатында қоладынылады.

Прективті әдіс терминін алғаш ұсынған Л.Франк яғни бағалау әдістерін белгілеуде зерттеулуші анықталмаған и стимул бергенде, мазмұны нақты, маңызды жауаптар ұйғарылмаған жағдайда қолданылады.

Осындай әдістер, жеке тұлғаны бағалауда тура емес әдіс-амал әкеледі, адамдарға өздерінің сезімдері анықталмаған материал құрастыруға, талап қоюушылық , өмірге деген қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік береді.

Тестік көрсеткіштердің жауаптарында импульстердің түсіңкі белгілері тұлғаның қорғаныш механизмдері және басқа ішкі аспетілер айқындалады.Барлық проективті тестілер маңызды ерекшеліктілермен айрықшаланады. Олардың барлығы анықталмаған немесе құрлымды емес тестік көрсеткіш бола алады.

Зерттеуші ешқашан да зерттелушіге тестілеу мақсатының ақиқатынын

айтпайды,оның жауаптарын санайды немесе қорытындылайды.Құрлымдар да дұрыс немесе дұрыс емес жауаптар болу мүмкін емес және зерттелуші өзінің еркі бойынша жауап беруге құқылы.

Соңында зерттелушінің жауаптары қорытындыланып зерттелушінің субьективті пікірлері мағыналы көрсеткіштерді негізделеді , яғыни өзінің

Клиникалық тәжірибесіне сүйенеді.

Проективті әдістердің көптеген түрлері бар. Линусей келесі 5 категорияға бөлінеді :

1.Ассоциативті әдіс,басқа 1-ші келген оймен немесе сезімнің пайда болуын көрсетеді және жауап бередуді талап етеді. Мысалы; «Лисенгердің ауызша ассоциативті тестісі және Роршахтың сия дағы тестісі»

2. Конструктивті әдіс. Бір нәрсені ойлап шығару мен тудыруды талап етеді. Мысалы « тақырыптық аперцепция тестісінде зерттелушігі жай көріністер бейнеленген сұр картиналар ұсынылады және де соған байланысты әңгіме құрастыруын , әлгі көріністе не болып жақандығын және кейіпкерлер қандай сезімде отырғанын бақыланады.»

3. Аяқтау әдісінде басты материалды көрсеткіште көрсетілген, зерттелушіге ойды аяқтау керек. Яғни аяқталмаған сөйлемдер берілу мүмкін. Мысалы; Мені ашуландыру мынадай жағдайда . Сонымен қатар Розенцвейгтің сүреттелген фрустрация тестісі және Ротттердің аяқталмаған сөйлем тестісі.

4. Экспресивті әдіс- өздерінің сезімдерін картинадағы немесе психодраммадағы суреттер арқылы білдіруді ұсынады. Мысалы; Адамды сал әдісінде К.Маховер зерттелушілерден адамның суретін салуды, содан соң қарама-қарсы жынысты адамды сұрайды.

5. Таңдау әдісі немесе тәртіпке келтіру, зерттелушіден көрсеткіштер жиынтығын таңдау немесе ретке келтіруді талап етеді. Мысалы Сонди тестісі адамдар бейнеленген сөйлемдерден өздеріне ұнаған және ұнамаған адамдарды таңдау құлылымы бар.

Айта кету керек бұл проективті әдістің 5 категориясы өзара қосынды болып табылады, көптеген тестерде екі немсе одан да көп қолданылады.

Проективті тестілердің ішінде көп тараған түрі «Роршшахтың сия дағы әдістемесі.»

Герман Роршах атақты швейцар психиатры 1921 жылы сия дағы тестісін ойлап тапты. Тест 10 картинадан тұрады. Кратинада симметриялық дақтар бейнесі бар яғни қағаздың бетіне сияны тамызып және тең етіп бөлуді Роошах ұсынды. Бес картина қара-ақ, бесеуі түрлі-түсті. Тестіні сол зерттеушіге 2 этап бойнша жүргізеді. Зерттелушіге была деп нұсқау береді. « Міне сізге сия дақтарын көрсетемін және сіз олардың әрбіреуінен не көріп тұрсыз? Зерттелуші әрбір картинаны қолына алады, рет-теімен қарайды және ол дақта не көріп тұрғанын, ол дақтың оған нені есіне түсіретінін айтып беруі керек. Зерттеуші әрбір дақ туралы айтқанын жазып отырады. Барлық картинаның жауаптары алынғаннан кейін зерттелушіге сол баяғы ретпен картинаны көрсетеді. Зерттеушіден бұл стадиясында зерттелуші дақтарға мінездеме берерде зерттелушінің жауаптары ескеріледі. Егер мысалы; зерттелуші 1ші карта маған пілді есіме түсіреді десе, онда бұл дақтар сізге пілді еске түсіретін не? Деп сұрақ қою қажет.

Сегіз түсті Люшер әдістемесі.

Люшер тестісінің екі түрлі нұсқауы бар. Толық зерттеуге алһрналған 73 түрлі-түсті кесте және 8 түсті қысқа тест түрі. Алғашқысы психо-диогностикалық зертеулерде тек бір зерттеу әдісі ретінде толықтай зерттеуге қолданылады. Бірақ та алынған ақпарат зерттеуге кеткен уақыт пен күш-жігер ге қарамастан аз болады. Ал 8 түсті тест қолданғанда ыңғайлы, әрі нәтижесі де сенімді.

Зерттеу келесі кезеңдер бойынша жүзеге асады: Зерттелушіге берілген түстерден дәл сол кезеңде өзіне ұнайтын түстерді таңдатады. Зерттелуші алдына түстерді алдына қойғанда ашық бір түсті фонды алған дұрыс. Бөлмеге жарық біркелкі түсуі керек. Түстердің арасы 2 сантиметр болуы керек Таңдалған түс қартардан алынады, не болмаса төмен қаратылып қойылады. Түстердің реттік саны солдан оңға қарай бағытталады. Олардың реттік саны төмендегідей:

1-Қою көк.2-Жасыл.3-Қызғылт.4-Сары.5-Күлгін.6-Қоңыр.7-Қара.0-Сұр.

Алғашқы екі таңдалған түс “ Күшті қалаған” түс болып саналылады да “+” белгісімен белгіленеді.Бірінші таңдалған түс негізгі әрекеттену әдісі, ал екіншісі зерттелушінің мақсатын көрсетеді. Жай қалаған түстер ( 3,4) “Х” белгісімен белгіленіп, ақиқаттардаға заттардың орналасуын және осы жағдайдағы әрекет белгісін білдіреді. Бижай түстер (5,6) “=” белгісімен белгіленіп, қолданылмаған күшпен жеке тұлғаның әрекетсіз қасиеттерін көрсетеді. Жағымсыз түстер (7,8) “-“ белгісімен белгіленіп жауапсыз қалған қажеттіліктерді көрсетеді.

Түстер негізгі ( қою көк, жасыл, қызғылт, сары) және қосымша ( қара, сұр, аралас, күлгін, қоңыр) түстер болып жіктеледі. Негізгі түстер ең басты психологиялық қажеттіліктерді көрсетеді. Зерттеуді екі қайтара жүргізуге болады.

Түстерге сипаттама:

Сұр-(0) Айырушы, алшақтатушы міндеттерден босатушы, сыртқы себеп пен әсерлерді жасырушы. Оның алғашқа позицияда орналасуы компенсациялаушы болып саналады. Ал соңғы орында болса зерттелуші жауапкершілікті сезінетінін білдіреді. Сұр түс екінші және үшінші орында болса зерттелуші мінез-құлқында конфликтіні білдіреді.

Көк-(1) Сабырлылық, сезімталдық, жарақаттанғыштық, сензитивтілік, сенімділік, өзін құрбан ету, адалдық анық байқалады. Оның соңғы орында орналасуы эмоциялық қатынастың қанағаттандырылмауын білдіреді.

Жасыл-(2) Эластикалық қысымды табандылықты, мақсатқа бағыттаумен, өзгеріске деген қарсылықты, көзқарасының тұрақтылығын білдіреді. Жасыл түсті таңдау нақтылықты, сыни талдау мен логикалық ойлауды өзіне зейіе аударту қажеттілігін, өз позициясын сақтауға ұмтылыс білдіреді.

Қызыл-(3) Өмірлік күш, жетістікке деген ұмтылыс, өмірдің бар жақсысын иемденуге деген талпыныс. Егер қызыл түсті бірінші таңдаса тұрмыстың толықтылығын, лидерлік белгіні, шығармашылық бастаманы, белсенді әрекетті білдіреді.

Сары-(4) Ұстамсыздық, көп үміт күту, сары түсті үлкен бақыт, болашаққа деген ұмтылысы бар адамдар таңдайды.

Күлгін-(5) Жақындық сезімі, сиқырлау, арбау, өзгелерді таң қалдыруға деген ұмтылыс, жетістікке деген қабілеттілік, шындыққа сай емес тілек және жауапкершілікті сезінбеу. Бұл түсті көбіне жеткіншектер мен аяғы ауыр әйелдер таңдайды. Гомосексуалды тұлғалар да осы түсті таңдайды.

Қоңыр–(6).Сезімталдылықты білдіреді. Физиологиялық дискомфортпен ауырған кезде осы түсті таңдайды, өз жанұясынан айырылғанда қоңыр түс солға қарай жылжиды.

Қара -(7) Көңілі қалу, қарсылықты білдіреді, өмірден түңілуді білдіреді.

Негізгі қорытынды:

Әлеуметтік ортаға бейімделу қиындылығынан пайда болған интроверттер реакция. Қиял, арман әлеміне ену. Эмоционалды жетілмегендік, өмірлік құбылыстарды субъективті бағалау, эстетикалық бағытталу, өзіндік құштарлық. Көңіл-күй тұрақсыздығы, реакцияға қарсылық, әрекет,эмоционалды құштарлық, өзгеріс, қарым-қатынас қажеттіліктері кедергілерге кездесіп, шаршау, қарым-қатынастағы қиындыққа тап болады.Эмоционалды тұрақсыздық, әлеуметтік ролдерге оңай ену, демонстративтілік, өзгелерге ұнау қажеттілігі- осы мінездердің барлығы орта әсерлеріне тәуелділігінен туындайды.Жауапкершіліктен қашу.Әрекетті таңдағанда өзі қанағат алатын әрекет процесін таңдайды.Кез-келген формалды шектеулерді қиын қабылдайды.Қайғысыздық, сезім тұрақсыздығы, ойындарға, уақыт өткізуге қызығу.Бұның барлығы қиындыққа, қоршаған адамдардың қолдауынсыз жағдайды бағалай алмау, аздап мазасыздану, мәселені ұмыту, эмоционалды қысым себебін түсінбеу,эмоциялық комфорттық пен сыртқы әсерлерден қорғаныспен байланысты.Достастық, ұстанымдардың комфорттылығы.Түсіністік қажеттілігі, махаббат пен қолдау басты болып есептелінеді, сондықтан ол осы сезімдерге келгенде тез жараланады.Осыдан қарым-қатынастағы таңдаушылық, ақыл-ойдың аналитикалық қоры, мәселені шешу, уақытша демалуға, оңашалануға, белсенділіктің тез пассивтілікке ауысуы пайда болады.Бұдан ішкі конфликт көрініс табады.Әлеуметтік жағдай бұл қасиеттерді оңай бақылай алады.Көңіл-күйдің тез өзгеруі, орта әсерлері мен жетістік не жеңілуге тәуелді болады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1.Тұлғалық ерекшеліктерді зерттеудің проективті әдістері қандай?

2.Проекция принципінде құрылған әдістемелердің түрлерін ата?

Әдебиеттер:

1. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология . Учебное пособие .М , 2004 33-45б.

2. СобчикЛ.Н. Методы психологической диогностики М.,1990.

3. Соколова Е.Т. Проективные методы исследования личности. М., 1980.

4. Хармон Г.Современный факторный анализ .М, 1972

5. Шмелев А.Г. Введение в экспериментальную психосемантику .М,1983г

№8 Дәріс.

Тақырып: Экспериментальды құрылымдар.

Қарастырылатын сұрақтар:

1.Теория және оның құрылымы.

2.Болжам.

3.Эксперименттің ғылыми проблемасы.

Мақсаты: Экспериментальды құрылымдар жөнінде, болжам, эксперименттің ғылыми проблемасы жөнінде студенттерге түсініктер беру, талдату.

Дәрістің мазмұны:

1.Ғылым – бұл шынтықтың критериене жауап беретін шындық ақиқат жөніндегі жаңа білімдердің қорытындысы жөніндегі адамзат әрекетінің бір айласы тәжірибелік, қажеттілігін оның өкілдігін көрсетеді.Ғылым немесе ғылыми жұмыскер – «шындық-жалғандық» критертін басшылыққа алып жұмыс жасайтын професионал. Ғылыми жұмыстың нәтижесіне шынайылықты суреттеу процестер мен құбылыстарды жеке түрде түсіндіру құрылымдық кесте, графикалық формула жатады. Ғылыми ізденістік идеасына ақиқатты теорилық жасынан түсіндіру жөніндегі есептеледі. Ғылым білім жүйесі және адами әрекеттің нәтижесі ретінде толықтылығынан жеткіліктілігімен жүйелілігімен сипатталады. ІІІ күн екі түрлі ғылым жағдайын анықтаған: революциялық фаза және фаза «қалыпты ғылыми». Қалыпты ғылыми деп өткен тәжірибедегі ғылыми жетістіктерге сүйенетін зерттеуді айтамыз. Қалыпты ғылым түсінігімен «парадигиа» түсінігі байланысты. Парадигиа – бұл жалпы қабылданған ғылыми зерттеумен, заңдылық, теория, тәжірибесін қолданылулар, әдіс құралдар жатады. Бұл қазіргі күнде қолданылып отырған жалпы қоғамда қабылданған ғылыми әрекеттің стандарты. Парадигианың бар болуы ғылымның жетілгендігін көрсетеді. 2.Ғылыми психологияда парадигианың қалыптастыруы В.Вундтың және оның ғылыми мектебінде белгіленген. Бұл мектеп эксперименталды зерттеуге негізгі талаптар мен ғылыми психологияның дамуына тамыр жайды. Міне сол кезеңдерден бері қандай теория заң п.б. да әрбір ғалым сол талаптарға сүйенеді. Осы принцитерді негізінде диесертациялық зерттеулер жүргізіліп ғылыми есептер мақалалар және монографиялар жазылуда. Ғылыми әдіснаманың дамуына үлкен үлес қосқан. ХХ ғ. Ортасы мен аяғында К.Поггер, И.Лакатос, П.Фелерабенд, П.Холтан болды. Белгілі бір ғылыми болжам уақыт өте эксперименталды зерттеулер арқылы сенімнің қортындысына шынайы, ал қате наным – сенімдердің ішінде шынайылылығы да қатесі де болады. Кез-келген теория тек жорамал ғана және ол эксперимент арқылы теріске шығарылады. К.Поппер мынадай ереже қалыптастырды «біз білмейміз – біз тек қана жобалай аламыз» критикалық рационализм пазициясында эксперимент шындыққа жақын болжамдардың жалған екендігін білдіру. Критикалық рационализм логикасына сай қазіргі теория болжамды статистикалық тексерумен экспериментті жоспарлаудан шығады. Поппер ғылыми теорияның жалған екеннің білдіру принципін фальсифицарлық деп атады. Ғылыми зерттеудегі қалыпты процес мына тұрғыда құрылыды.

1. 
   Болжамды ұсыну
   
2. 
   Зерттеуді жоспарлау
   
3. 
   Зерттеуді жұргізу
   
4. 
   Интерпретация
   
5. 
   Болжамды жоққа шығару немесе шындыұұа шығару
   
6. 
   Бұрынғыны жоққа шығарудың негізінде – жалпы гипотизаны еңгізу.
   

6-гипопезя

Болжам – бұл теориядан шығатын әлі дәлелденбеген ғылыми ұсыныс. Әдіснамада теоретикалық блжам және экспериментальдық болжам болады. Біріншісі теорияның құрылымының негізі болып табылады. Теоретикалық болжамдар теориядағы ішкі қарама-қайшылық пен эксперементальды нәтижелердің қарама-қайшылығына ұсынылады. Болжамның екінші типі-эксперементальды зерттеулер

әдістерімен проблеманы шешу.

3.Готтсданкер эксперементалды болжамның мынадай вариантарын ұсынады:

-контргепотеза-эксперементальды болжам негізгі ұсынысқа альтернатив және автоматты түрде пайда болады.

-үшінші бәсекелестіктегі эксперементальды гипотеза тәуелсіз өзгермеліліктің жоқтығының әсерінен тәуелділікке ауысу: ол тек лабораториялық эксперементте текселіледі.

-нақты эксперементальды болжам –бірізді тәуелсіз өзгермелілік және тәуелді лабораториялықэксперимент арасындағы қатынас

-максимальды көлемі жайындағы эксперементальды болжам-тәуелсіз айнымалылықтың тәуелді айнымалылыққа маңыздылық деңгейі.

-эксперементалды болжам абсолютті пропорциональды қатынастағы тәуелді айнымалылықтың біртіндеп сандық өзгерілудегі саалыққа өзгерілу.

- экспериментальды бір қатынастағы болжам –бір тәуелді айнымалылық пен тәуелсіз айнымалылық қатынасының альдын ала ұсыну.

-комбинирвті эксперементальды болжам- екі тәуелсіз айнымалылықтың нақты комбинациясы.