ІІ тарау. Алтын орда (Жошы ұлысы) және оның Қазақстан тарихындағы маңызы
53
ғол дар шабуылы аяқтаған соң олар Дешті Қыпшаққа қайтады. Бату өзінің
ағасы Орда Еженге бұл жорықтың аяқталуына сен көмектестің деп оған
15 мың отбасынан тұратын халықты бөліп берген. Сонымен, Алтын Орданың
құрылған кезеңінде Жошы ұлысы Жошының 14 ұлына бөлініп берілді. Әр
ұлыстағы ханзада өзін жеке билеуші ретінде есептеді. Алтын Орданың құлау
уақытында бұл тенденция айқын көрінді. Бату билік құрған кезде бүкіл Жошы
ұлысының бірлігі сақталды. Әрбір билеуші ханға қызмет көрсетті. Террито
рияны бөлумен бірге мемлекеттің басқару аппараты құрылды. Алтын Орданың
Бату мен Берке хандар билеген кезеңін ұйымдастыру кезеңі болды деуге бола-
ды. Бату жалпы мемлекет заңдарының негізін қалады, оны қалған хандар
сақтады. Ақсүйектердің иеліктері қалыптасты, шенеуніктер аппараты пайда
болды, барлық ұлыстарды байланыстыратын пошта қызметі жұмыс атқарып,
салықтар мен міндеткерліктердің мөлшері мен түрлері тұрақтанды. Бату мен
Берке хандар билігі абсолютті хан билігінің жарқын көрінісі болды. Билік
пирамидасының ең басындағы хан далада көшіп қонып жүрген, туыстары және
әйелдерімен бірге жылжымалы ордасында өмір сүрді. Хан мемлекет істері
бойынша жалпы басшылықты жүзеге асырды.
Жеке салалар бойынша көптеген шенеуніктер қызметін құру керек бо -
латын. Алтын Орданың мемлекеттік жоғарғы басқару әкімшілігінде ең жо-
ғарғы екі қызметі қалыптасты. Бірінші – беклербек, ол қолына іс жүзінде
бүкіл билікті шоғырландырды. Ол әскердің қолбасшысы болды. Сондай-ақ
басқа мемлекеттермен дипломатиялық қызметті бақылап, жоғарғы сот
инстанциясының құқықтарын иеленді (бұлайша бар билікті бір адамның
қолына шоғырландыру олардың шын мәнінде Ноғай, Мамай сияқты дербес
билеушілерге айналуына да әкеліп соқты).
Екінші жоғарғы мемлекеттік қызмет – уәзір, оның қолында жоғарғы
атқарушы билік болды. Орталық органы диван деп аталды және хатшылар
басқаратын палаталардан (қаржы, салық, сауда және мемлекеттің ішкі саяси
өмірінің басқа да салалары) тұрды. Олардың негізгі қызметі салық жинау
және жаулап алынған халықтардың сыйлықтарын қабылдап алу еді.
Басқару сатысында беклербек және уәзірден кейінгі сатыда әскербасшы-
лар – ұлысбегілер (әмірлер, мыңдық басшылары, түмендіктер) және шенеунік-
тер тұрды. Басқару аппаратына байланысты қызметтер: шекарашы – тамға жи-
наушы, таразшы – салық жинаушы, елші – жиналған алым-салықтарды Ордаға
алып келуші және дипломатиялық қызметтерді орындаушы қуғыншы, бұқала –
шекаралық қарауылдардың басшысы, тақтұла – пошташы, жәмшік қызметінің
басшысы. Бұдан басқа жарлықтарда ұсақ қызметтер – құсшы, тасымал-
даушы, базар бақылаушысы туралы мәліметтер де кездеседі. Алтынордалық
шенеуніктер категориясын және олардың иерархиясын бізге дейінгі жеткен хан
жарлықтары мен грамоталарындағы титулдарды зерттеу арқылы Г.А. Федоров-
Давыдов орнатқан болатын.
Достарыңызбен бөлісу: