Оқулық ретінде бекіткен Ал ма ты «Қа зақ уни вер си те ті» 016 Әож 94

І бөлім. Еуразия аумағындағы XIII-XVIII ғасырлардағы ұлыстар мен ордалар
44
Оны әсіресе Орыс ханның күшеюі уайымдатты. Темірдің өзі тек ханның күйеу 
баласы ғана болып таққа заңды құқығы болмай Мәуереннахрды жошылық 
Сұрғатмыш хан атынан биледі. Сондықтан оның иелігінде Жошы әулетінен 
шыққан қашқындардың (Тоқтамыстың әкесі оғлан, яғни ханзада болған) бо-
луы оған тиімді еді. Бұл жағдайда Темір хан тағына заңды үміткерді қолдады. 
Үміткер самарқандтық билеушісінің қолында қуыршаққа айналар еді. 
Сондықтан да ХV ғасыр парсы тарихшысы Шараф ад-дин Йазды бұл жай-
лы былай жазды: «Тоқтамыстың Самарқандқа келгенін білген Темір өз істерін 
тастап, оның келуін жоғары бағалады. Темір оған құрмет пен сый-сияпат 
көрсетуде мүмкін болғанның бәрін жасауға күш салды, патшаға лайық тарту-
лармен той өткізді. Оған (Тоқтамысқа) және оның серіктеріне ақылға сыймай-
тын және сансыз көп алтындарды, қымбат әшекей бұйым дарды, қару-жарақ 
және маталарды, аттарды және түйелерді, шатырлар мен қостарды, барабандар 
мен жалауларды, жасақтар мен әскерлерді, жалпы қаламмен жазып бітпейтін 
сый-сияпат берді. Оған деген құрметінің белгісінде оны өз ұлы деп атады». 
Сонымен бірге Темір Тоқтамысқа Сырдарияның оң жағалауындағы 
Сауран облысын Отырар және Сығанақ қалалармен бірге берді (расында 
соңғысын Орыс хан иелігінен жаулап алу керек еді).
Сауранның билеушісі Орыс ханның ұлы Құтлық-Бұқа еді. Бірінші 
шайқаста Темір берген әскер басында тұрып жеңіліс табады. Бұл жағдай 
Темірдің Тоқтамысқа қатынасын бұзбады, тіпті, тағы бірнеше айдан соң 
Мәуереннахр билеушісі берген әскерді басқарып Тоқтамыс Сығанақ шека-
раларына келеді. Бұл жолы Орыс хан өзінің Тоқтақия атты ұлын жібереді, 
бұл да Темірдің жақтасын жеңеді. Бұл жолы қолынан жараланған Тоқтамыс 
Сырдариядан жүзіп өтіп құтылды. 
Енді іске Орыс ханның өзі араласты. 
Біріншіден
, Тоқтамысқа қарсы әскер 
жинады (бұл жайлы Тоқтамыс жағына өтіп кеткен Орыс хан әмірлерінің бірі 
Едіге хабардар етіп қойды); 
екіншіден
, Темірге ханзаданы беруге байланысты 
ультиматум қойды: «Тоқтамыс менің баламды өлтірді және сенің аймағыңа 
кетті. Менің жауымды маған ұстап бер, егер де көнбесең, онда соғысатын 
жерді айт». Алайда Әмір Темір Тоқтамыстың жақтасы және досы болып қала 
берді. «Ол менің мемлекетімнен өзіне баспана тапты, – деп жауап жазды 
Темір, – мен оны ұстап бермеймін, ал соғысты айтсаң мен оған дайынмын». 
Темір мен Орыс хан арасындағы ашық соғыс 1377 жылы қыста бастал-
ды. Мемлекет билеушілері басқарған екі жақ әскерлері Сығанақ қа быр-
ғаларында кездесті, алайда кенеттен өзгерген ауа райынан екі тарап соғыса 
алмай тарап кетті. 
1377 жылы көктемде Темір тағы Орыс ханға қарсы жорыққа аттан-
ды, алайда үлкен шайқас болмады, өйткені сол кезде не сәл кештеу Орыс 
хан қайтыс болған еді. Орданы оның ұлы Тоқтақия билей бастады. Бірақ 
көп өтпей ол да қайтыс болып, тақты Орыс ханның басқа ұлы Темір Мәлік 
Оғлан иеленді. Екі ханның өлуіне байланысты болып жатқан жағдайды пай-
даланып Тоқтамыс Саурандағы билікті алды, алайда бұл ұзаққа созылма-
ды. 1379 жылы жаңа алтынордалық хан Тоқтамысты тағы жеңіп, оны Ал-
тын Ордадан қуып шықты. Алайда бұл жолы да Тоқтамысты хан тағына 

ІІ тарау. Алтын орда (Жошы ұлысы) және оның Қазақстан тарихындағы маңызы
45
отырғызуды шешкен Темірдің шыдамы таусылмады. 1379 жылы қыста ол 
Темір Мәлікке қарсы Ұрық-Темір және Ғияс-ад-Дин басшылығында әскер 
жасақтады. Тоқтамысты жеңген Темір Мәлік тура және ауыспалы мағынада 
да мас болып, талқандалды. Оның жеңілуіне өз хандарының жеңіл ойлы 
әрекеттерінен ызаланған Темір Мәліктің көптеген әмірлерінің Тоқтамыс 
жағына өтуі де себепкер болды. 
Шығыста орныққан Тоқтамыс 1380 жылы қыста батысқа жорық жа-
сап, аз уақыт ішінде Сарай, Қажы-Тархан және Төменгі Поволжьедегі 
алтынордалық қалаларды иеленеді. Оның жеңісінің жеңілдігін мынадай 
жағдайлармен байланыстырады: алтынордалық таққа нағыз үміткердің бірі 
Мамайды 1380 жылы 6 қыркүйекте Куликово жерінде мәскеулік князь Дми-
трий Донскойдың талқандауынан кейін Тоқтамыс Днепрге дейінгі аумақты 
иеленді. Мамайдың өзі Қырымда жасырынбақ болды, бірақ бір мәліметтер 
бойынша генуэздер оны ұстап Тоқтамысқа алып келіп берді де, өлтірілді.
Мамайды жеңген соң Тоқтамыстың билігі Балқаштан Днепрге дейінгі 
аумаққа созылды. Орыс жерінде Орданың билігін қайтару үшін 1382 жылы 
тамызда Тоқтамыс Мәскеуде жазалау рейдін жүргізіп, 3 күндік қоршаудан 
кейін талқандайды. Куликово жерінде көп шы-
ғындалған Дмитрий Донской моңғолдарға қарсы-
лық көрсете алмады. Онымен қоса Тоқтамыс 
бұрын Алтын Орда құрамына енген жерлер үшін 
салық төлеуге мәжбүр етті. 
Өзінің керемет жетістіктері үшін Тоқта мыс - 
тың Темірге міндеткер екенін ханның өзі де оның
айналасындағы бұрын Хорезмнің және Мәуерен-
нахрдың әмірлері болған әмірлер де жақсы тү-
сінді. Алайда бұл адамдар саяси сахнадан жарты-
лай табиғи түрде, жартылай заңның қуғындауы 
нәтижесінде кетіп отырды. Олардың орнына бұ рын 
Мамайдың жақтастары болған негізінен Кавказ 
және Русь жеріне қызығушылық танытқан адам-
дар келе бастады. Осылардың әсерінен 1385 жылы 
Тоқтамыс енді ғана Темір жаулап алған Әзірбайжан жеріне әскер жібереді 
және облыстың ең бай қаласы Тебризді талқандайды. Бұл уақытта Иранды 
жаулаудан босай алмаған Темірдің екі фронтта күресетін күші жеткіліксіз 
болды немесе ол өзінің қол астындағы хан саясатының бұрылысын толық 
түсінбеді. Қалай болса да Тоқтамысқа қарсы әскер жіберген Темір тек 
соғыс жағдайын барлау және Грузия мен Дербентте ордалық әскерге қарсы 
шекаралық адамдарын күшейтумен шектелді. Кавказға жолдың жабық екенін 
анықтап, Темірдің белсенділігінің төмендігін әлсіздік деп санаған Тоқтамыс 
саясатын өзгертіп Хорезм және Мәуереннахрға соққы береді. 1387 жылы 
күзде Тоқтамыс Сығанақ облысына (Темір иеліктерінің солтүстік перифе-
риясына) еніп, Сауран қаласын қоршайды. Қала қоршауға төтеп берді, алай-
да аумақтары толық талқандалды. Кейін Мәуереннахрды билеуге қойылған 
Темірдің ұлдарының бірі Омар Шайхтың әскерінің аздығынан хабардар 

жүктеу 24,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: