Оқулық ретінде бекіткен Ал ма ты «Қа зақ уни вер си те ті» 016 Әож 94

І бөлім. Еуразия аумағындағы XIII-XVIII ғасырлардағы ұлыстар мен ордалар
46
болған Тоқтамыс Мәуереннахрға кіреді. Бірнеше қаланы және облыстарды 
талқандап, Бұхараны басып алуға тырысты. Қаланы ала алмаған Тоқтамыс 
қала айналасын және Мәуереннахрға енетін облыстарды тонап-талқандайды.
Бұл жайлы хабарды Темір Батыс Иранда, Шираз қаласында естіді. Енді 
үлкен соғыссыз бітпейтіні анық болды. 1388 жылы ақпанда Темір өзінің 
атты әскерінің 3 түменін Самарқандты қорғауға жібереді, артынша өзі де 
Мәуереннахрға қайтады. Шегініп бара жатқан ордалықтарды қуып отырып 
ол Хорезмге енеді. Облыстың астанасы Үргенішті жермен-жексен етеді. 
Тоқтамыс 1388 жылы қыста Орта Азияға жаңа жорығын бастайды. Сыр-
дариядан алыс емес жердегі Сауран қаласы маңында шайқас болып, Тоқтамыс 
жеңіледі. 1389 жылы көктемде Темір Ақ Орда жеріне енді, бірақ Тоқтамыс 
шайқасты қабылдамай далаға кетті. Маңызды шайқас кейінге қалды. 
1388-1389 жылдары сәтсіз істер Тоқтамыс жерінде шиеленіс тудырды. 
Никоновтық жылнамаларда Мәскеуге қашып келіп, ұлы князьға қызметке 
орналасқан бірнеше татар князьдары жайлы айтылады. Тоқтамыстың 
литовтық ұлы князь Ягайлға жазған жарлығында ордалық оғландардың 
оған қарсы ұйымдасқандары туралы айтады. Шамамен осы уақыттарда 
Темірге әкесін хан бұйрығымен өлтіргенін ұмытпаған, Тоқтамыстың қас 
жауына айналған әмір Едіге қашып келеді.
Істің былай өзгеруінен қорыққан Тоқтамыс Темірмен ең басты шайқасты 
кейінгі жақсы уақыттарға қалдыруға тырысты, ал Темір керісінше шешімді 
әрекеттерге көшуге бет алды. Екі жақтың арасында жолдаулар жүрді. 
Тоқтамыс сыйлықпен бірге қосқан жолдауын жасағанына өкініп, әкесі орны-
на қойған Темірден кешірім сұраса, Темір алтынордалық ханға сенімсіздігін 
білдірді. 1391 жылы қыста Темір Алтын Ордаға маңызды жорыққа аттанды. 
Жорық ақпанда Самарқандтан Ташкент арқылы Отырарға барудан бастал-
ды, ал Сарайда бұл жайлы сәуірде екі қашқын нөкерден хабардар болды. 
Тез арада дисколация жері ретінде Тоқтамыс Жайықты белгілеген әскердің 
жиналуы нәтиже бермеді (әскердің маңызды бөлігі Бұлғар, Азактан және 
басқа жерден келетін әскерлер аталған жерге келіп үлгермеді). 1391 жылы 
шілдеде екі қарсылас өз әскерлерімен Самара өзені бойына жетті. 
Темір өз әдісінде ұлы Шыңғыс ханның өсиетін пайдаланып, өз отряд-
тарын облавамен жіберіп отырды. Темір соғыстың аяқталуына асықты. 
1391 жылы 18 шілдеде Қондыршы өзені бойында (қазіргі Самара облысы 
территориясындағы) Тоқтамысты басты шайқасқа шығарып, орда ханының 
әскері жеңіліс тапты. 
Бірақ бұл Тоқтамыстың әскери-саяси ісінің өлгенін білдірмеді және 
оның Темірге қарсы тұратын күші әлі де болса жеткілікті еді. Темір бай 
олжа алып, (ортағасырлық тарихшылардың айтуы бойынша Темірдің жеке 
өзіне-ақ 5000 жас құл тиді) Сарай тағын Темір-Құтлық қолына қалдырып, 
Орал-Каспий даласы арқылы Самарқандқа оралды. Алайда батыс ұлыс-
тар дан жаңа әскер жинаған Тоқтамыс 1391 жылдың күзінде-ақ Темір-
Құтлықты Сарайдан қуып шығады. 1393 жылдың басында Алтын Орданың 
айтарлықтай бүкіл аумағы заңды хан құқығында Сарайда өз атымен моне-
талар шығарған Тоқтамысқа бағынды. Бұл уақытта Тоқтамыс қамындағы 
оң қанат әмірлері жеңіске жетті, олар алтынордалық ұлы державаның 

ІІ тарау. Алтын орда (Жошы ұлысы) және оның Қазақстан тарихындағы маңызы
47
жақтастары еді. Осылардың көмегімен хан өз билігін қалпына келтірген 
еді. Солардың әсерімен 1394 жылы күзде Закавказьеде Темірге қарсы жаңа 
жорығын бастады. М.Г. Сафаргалиев Тоқтамысты бұл жолы литовтық ұлы 
князь Вивовт және Египет мәмлүктік сұлтаны Эззахир қолдады деп сана-
ды, яғни Алтын Орда, литовтық ұлы князьдық және Египеттен тұратын 
Темірге қарсы коалиция құрылды. Алдымен Тоқтамыс Ширван қаласының 
маңын талқандады, бірақ Темірдің жақындағанын біліп, өз әскерін Дер-
бентке алып барды. Темір қақтығысты дипломатиялық жолмен шешуге ты-
рысты, бірақ дөрекі жауап алып басып кіруге бұйрық берді. 1395 жылы екі 
әскер Терек өзені бойында кезікті. Шайқас осы жылдың 15 сәуірінде болып, 
Тоқтамыстың тағы бір жеңілісімен аяқталды. 
Тарихшылардың пікірі бойынша, ордалықтардың жеңілісіне Тоқтамыс 
әскерінің сенімсіздігі де едәуір әсер етті, олар соғыстың ушыққан шағында 
өзара таласып істерінің бірлігін жоғалтқан еді. 
Қарсыласының артынан бара отырып Темір Волгаға шықты, алтын-
ордалық Увек қаласын талқандады, бірақ Тоқтамыс Бұлғарда жасырынып 
үлгерді. Тоқтамыстың үлкен аумаққа ие екенін және адам ресурстарының 
көптігінен біраз уақыттан соң қайта күш жинай алатынын түсінген Темір 
Алтын Орданың шайқастар мен соғыстарда зардап шекпеген батыс ұлыс-
тарынан басып өтеді. Поволжьедегі басқаруды Орыс ханның ұлы Құйыршық 
оғланға беріп, Днепрде батыс әмірлері Бек-Жарлық оғлан, Ақтау және 
Темір оғлан жерлерін тонап-қиратады да, Донға бет алады. Жол барысында 
ол оңтүстік орыс князьдықтарына соғыстық барлау жасайды. 1395 жылы 
тамызда Темір әскері Рязань князьдығына басып кіріп, оның Елей қаласын 
қиратты. Бірақ ұлы князь Василий Дмитриевич бұл жайлы біліп көп сан-
ды полкімен Коломнаға түсіп, Ока арқылы қарсылыққа тұрғанда Темір әрі 
қарай соғыспай оңтүстікке ат басын бұрды. Себебі Темірдің жоспарында 
Русь жерін жаулау жоқ еді, оның мақсаты Тоқтамысты Алтын Орданың 
экономикалық дамыған орталықтары мен ірі қалаларындағы қолдаудан 
айырмақ болды. Осы мақсатты іске асыра отырып Темір 1395-1396 жылдары 
тағы Поволжьеге барып, негізгі орталықтары Қажы-Тархан (Астрахань), Са-
рай, Жүкетайды от пен қылыш астына алады. Мұның бәрі қатыгездікпен жа-
салды. Жаулап алынған қалалар толық қиратылып, өртелінді, тұрғындарын 
құлдыққа алды немесе өлтірді. Бұл тонаудың нәтижесінде Алтын Орда 
экономикасы құлдырап, өзіне қайтып келе алмады. Деректердің хабарла-
уынша, аштық жаулаушының әскерінде де тарап, көктем келуімен Темір 
өз әскерін Иранға алып кетті. Оның артында кей кездері гүлденіп тұрған 
алтынордалық қалалардың күл қалдықтары ғана қалды.
Тоқтамыстың бұл уақытта қайда жасырынғаны белгісіз, өйт кені бар де-
ректерде бұл жайлы ештеңе айтылмайды. Қазіргі тарихшылар Новгород 
және Вятка облысына шабуылдар жасалып тұрған Бұлғарды арқа сүйер пунк - 
ті болды деп есептейді. Шабуыл дар тек тонаушылық тұрғыда, мақ саты 
ордалық жерлерді қайтару үшін соғысты жалғастыруға қа жет заттар жинау бол-
ды. Бұл мәселенің күрделенуіне тек поволжьелік қалалардың қирауы ғана емес, 
Темір кеткен соң мемлекеттің шығысында пайда болған үш тәуелсіз, ханға жау 
екенін ашық айтқан ұлыстың пайда болуы да себеп болды. Алдымен, жоғарыда 

І бөлім. Еуразия аумағындағы XIII-XVIII ғасырлардағы ұлыстар мен ордалар
48
аталғандай, Темір өзінің Ордаға 
жорығының басында По волжье-
ні Құйыршық оғланға басқаруға 
берді, ол Сарайда және Заволжье
аймақтарында билігін орнатты.
Те мірдің ойы бойынша алтын-
ордалық тақта Тоқтамысты 
Құйыр шық оғлан ауыстыруға 
тиіс еді. Алайда Темір атты-
лары кеткен соң ша ңы басы-
лып үлгермей Қажы Тарханнан 
тағы бір оғлан Орыс хан немерелерінің бірі Темір Құтлық пайда болды. Ол 
Қондыршыда Тоқтамыс жеңіл ген соң Сарай билігін қолына алмақ болып, Ал-
тын Ордадан қуып шығарылған еді. Сонымен бір уақытта Жайықта өз отауын 
Едіге қайта қалпына келтіреді. 1391 жылы Темірдің 
Алтын Ордаға жо рығында белсенді болған Темір 
Құтлық та, Едіге де 1395-1396 жылдардағы соғыста 
көлеңкеде қал ды. Темір 1395 жылы жорығы баста-
лар алдында Едігені өз жағына шақырып, оң жауап 
ала алмады. 
Шығыс ұлыстардың бағынбайтынын түсін-
ген Тоқтамыс Қырымда өз билігін қалпына кел-
тіруді бастады. 1396 жылы наурызда Каффа қа-
ласын алады. Тоқтамыстың қайта билік алуы 
қар сыластарын толғандырып, олар енді белсенді 
әрекеттерге кірісті. Әмір Едіге оғлан бола тұра 
өзі орда тағына құқығы болмады, алайда өзі қой - 
ған Жошы ұрпағы арқылы билеу мүмкіндігі бол - 
ды. Тоқтамыс Қырымды жаулап жүргенде Темір
Құтлық және Едіге бірігіп Құйыршық оғланды, 
1396 жылы күзде Тоқта мысты Қырымнан қуып 
шықты. Нәтижесінде Тоқтамыс литовтық ұлы 
князь Вивовтқа қашты, ал Алтын Орда аз уақытқа 
Темір Құтлықтың қол астында біріктірілді. 
Вивовттың Тоқтамысқа көрсеткен қолдауы 
саяси жоспарында болды. Жеңілген Тоқтамыс 
формальды түрде Алтын Орданың ханы, барлық 
ұлыстардың, соның ішінде Орыс жерінің де иесі
болып қала берді, осыған байланысты көрсетілген 
көмек үшін одан өтемақы алуға болар еді. Бұл Ви-
вовт пен Тоқтамыс жасаған келісімде қаралып, 
осы бойынша Вивовт Тоқтамысқа Алтын Орда 
тағын қайта алуына кө мек тессе, Тоқтамыс оған ұлы Мәскеу князьдығына 
жарлық беруге тиіс еді. Мұның Вивовтқа ұна ғаны сонша ол, тіпті, Алтын Ор-
дамен қатынасын бұзды. Темір Құтлық тұ сын да беклербек болған Едігенің 
Тоқтамысты қай тару жөніндегі талабына Вивовт кері жауап берді. 1398 жылы 

жүктеу 24,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: