1-БӨлім ислам және дінтану мәселелері шамшәдин керім

Қазақстанда араб тіліндегі ислами қолжазбалар аз деп жатады. Бірақ дін ғылымын, ислам философиясын, араб тілінің теориясы мен лексиографиясын дамытуға үлес қосқан ғұламалар, ғалымдар баршылық. Алайда, олардың еңбектерінің қолжазбаларын әлемнің түпкір-түпкірінен іздеуімізге тура келеді. Сондай мән берер, зерттеуге лайық дүниелердің бірегейі қазақ жерінде дүниеге келіп, араб тілінде көлемі жағынан Әбу-Наср әл-Фарабиден кейін көп жазған Хусейн бин Әли бин Хажжаж бин Әли Хусам ад-Дин ас-Сығнақидің (1314 жылы дүниеден өткен) еңбектерінің қолжазбалары болмақ.

Ас-Сығнақи – ислам ғылымдарының дамуына үлкен қосқан, өнімді еңбек етіп, артында өшпес мұра қалдырған көрнекті тұлға.Шетел кітапханаларында жүргізген зерттеулерміз оқымыстының еңбектерінің ауқымды екенін, 17 томнан асатынын көрсетіп отыр.Араб елдерінде оқымыстының өмірі мен еңбектері хақында 3 докторлық диссертация қорғалып, еңбектерінің 8 томы жарық көрді.

Әл-Хусейн бин Әли бин Хажжаж бин Әли Хусам ад-Дин ас-Сығнақи - исламтану, фиһқ, усул-фиһқ, ақида саласында жемісті, мол еңбек сіңірген үлкен дін оқымыстысы әрі, араб тілі жайлы қалам тартқан лингвист тұғын.

Ол ең алдымен, өз заманының танымал исламтанушысы, ханафи мәзһабы бойынша шариғат ғалымы. Оның араб грамматикасы жайында да екі еңбегі сақталған. Қуанарлығы сол – ғұламаның қолжазбалары жоғалмай, біздің заманымызға аман-есен жеткен. Бұл ғұлама еңбектерін тиянақты зерттеуге жол ашады.

Қазір ас-Сығнақи шығармалары қолжазбаларының Түркияда, Мысырда, Сауд Арабиясында, Өзбекстанда, Германияда, Үндістанда сақталғаны анықталып отыр. Ғылым жанашыры, мемлекет қайраткері, экс-премьер-министр И.Тасмағамбетовтың тікелей араласуымен Каир қаласынан төрт кітабының қолжазбасы елімізге алдырылды. Бұл қолжазбалар қазір Ұлттық кітапханамызда тұр. Осы бағалы жәдігерлерді біздің университеттің мысырлық ұстаздары, ғылым докторлары Мұхаммад Махфуз, Ата ас-Сынбати, Махмұд Фуад менің (Ш.Керім) өтінішіммен оқып, сипаттап шықты. Осы қолжазбаларды жан-жақты саралап, тексеру нәтижесінде 2006 жылдың сәуірінде Ұлттық кітапханада оқымыстының өмірі мен шығармашылығы хақында конференция ұйымдастырдық.

Оның еңбектері әлем кітапханаларында өте көп. Мәселен, К.Брокельман оқымыстының бір ғана еңбегінің «ән-Ниһая» қолжазбаларының төмендегідей нұсқаларының бар екендігіне тоқталады:

1.Липзиж 1- 459; Алтатикан 3- 1346;Үндістан кітапханасы 1-218; Қылыш Әли паша-440-442; Сулеймания-557-566; Александрия,әл-фиқһи ханафи-70; Каир 1-3/148; Пинкибор-19/1/1634; Патина-1/94 /1,685/-бет. Ал бұл тізім біздің жұмысымыз нәтижесінде әлқайда кеңейді.

Ас-Сығнақидің «ән-Ниһаясының» Түркияда сақталған қолжазба нұсқалары тоқталсақ: І.Сүлеймания кітапханасында нұсқалары:

1 -Жаруллаһ: 0809, 1 т., 161 парақ; 2- Жаруллаһ: 0810, 3.т., 212 парақ; 3- Жаруллаһ: 0900, 2.т., 387 бет; 4- Жаруллаһ: 0811,5. т., 196 парақ; 5 Жаруллаһ: 0812, 280 парақ; 6-Жаруллаһ:0813,1.т.,358 парақ; 7-Дамад Ибраһим: 0613,5т., 264 парақ; 8-Дамад Ибраһим: 0611, 1-2 т.; 9-Дамад Ибраһим: 0612,302 бет ; 10-Дамад Ибраһим: 0614, 1-2 т.; 11- Әсәд Әфенді: 0666, 317 парақ; 12- Фатиһ: 01981, 3-4 т. 317 парақ; 13-Фатиһ-01982, 1-4 т., 407 парақ; 14- Фатиһ, 01984, 2.т., 309 парақ; 15- Фатиһ, 01987, 311 парақ; 16-Фатиһ-01988, 3.т., 419 парақ; 17-Фатиһ, 01989, 1-2 т., 504 парақ; 18- Фатиһ, 01991, 269 парақ; 19- Фатиһ, 01994, 294 парақ; 20- Фатиһ, 01995, 2-4 т., 185 парақ; 21- Фатиһ: 01999, 3-4 т., 236 парақ; 22- Фатиһ: 01989, 7 т., 207 парақ; 23- Фатиһ-02001, 3 т., 316 парақ; 24-Фатиһ: 02002, 267 парақ; 25- Фатиһ: 02003, 174 парақ; 26- Фатиһ: 02004, 358 парақ; 27- Фатиһ: 02005; 28- Исмиһан Сұлтан: 0161,3. т., 460 парақ; 29-ИсмиҺан Сұлтан: 0153, 5 т.; 30-Исмиһан Сұлтан: 0166, 3-6 т., 348 парақ; 31-ИсмиҺан Сұлтан-0163,1-2 т., 393 парақ, 32-Казиде Меһмед, 0211,2 т., 316 парақ; 33-Карачелебизаде: 0145, 561; 34-Карачелебизаде: 0147, 5-6 т., 316-419 парақ; 35- Килич Али Паша: 0440, 3 т., 211 парақ; 36-Килич Али Паша: 0441, 4 т., 393 парақ, 37-Килич Али Паша: 0442,5 т., 281 парақ; 38-Килич Али Паша: 0443, 1-2 том, 294 парақ; 39-Лалели: 01086, 176 парақ; 40- Лалели: 01087, 381 парақ; 41-Лалели: 01088, 333 парақ; 42-Маһмуд Паша: 0216, 1-2 т., 509 парақ; 43-Месиһ Паша: 048, 15 парақ; 44-Месиһ Паша :049, 16 парақ; 45-Месиһ Паша: 031, 50 парақ; 46-Раисукуттаб: 0365, 847 парақ; 47-Серуз: 0823,3 т., 329 парақ; 48-Серуз: 01067, 4 т., 366 парақ; 49-Серуз: 0647, 194 парақ; 50- Сулеймения- 0557, 1-10 т., 297 парақ; 51- Сулеймания-0558, 460 парақ; 52- Шеһид Али Паша: 0875, 399 парақ, 53-Йазма Бағишлар: 099, 278 парақ; 54-Йени медресе: 01819, 234 парақ; 55-Йозхат: 0566, 333 парақ; 56-Йозхат, 0261, 249 парақ; 57-Йозхат: 0262,261 парақ; 58-Йозхат, 0262, 260 парақ; 59-Йозхат: 0272, 305 парақ; 60-Һалет Ефенди: 0116,7 т., 226 парақ; 60-Һамидиие, 0528, 1-2 т.

ІІ. Баязид дәулет кітапханасы. 1-Йеллииуддин әфенди: 01315, 1т., 207 парақ; 2-Йеллииуддин әфенди: 01316,2. бөлім т.,344 парақ; 3- Йеллииуддин әфенди: 01317, 2.т., 393 парақ; 4- Йеллииуддин әфенди: 01318, 3. т., 323 парақ;

5-Баязид: 02074,36 парақ, 6- Баязид: 03078, 158 парақ; 7-Мерзифонлу К.М. /туйаток/: 0226, І-VІІ. т., /ІV. әр т. /258-255-272-279-261-246 парақ/; 8-Мерзифонлу К.М. /туйоток/: 0233, 789 парақ; 9- Мерзифонлу К.М. /туйаток/: 0223,275 парақ;

Баязид Дәулет кутубханасы: 1 – Мерзифонлы Кара:34 Деv Меr 233-18898, 789 парақ; 2- Мерзифонлы Кара: 34 Деv Меr 232-18897, 275 парақ; 3- Мерзифонлы Кара: 34 Деv Меr 285-18952, 202 парақ;

ІІІ.Стамбул университеті мәркәз кітапханасы: 04585,8 т.,

ІV.Нуросмания кітапханасы: 1- 01766- 2 т., 403-497 жұп парақ; 2- 01768, 2 т.,508-582 жұп парақ;

V. Купрулу Йазма әсер кітапханасы:1-Фазил Аһмед Пача: 0505, 141 парақ; 2-Фазил Аһмед Пача :0621,454;3- Фазил Аһмед Пача: 0622,11. т.,428 парақ;

VІ. Едерни Селимия кітапханасы:1- 0636;2- 0640;3-0641; 4-0642; 5-0643; 6-0644;7-0645;8- 0646; 9- 0647; 10- 0490,1-2 т.,219+ 229 парақ.

VІІ. Адана ил халық кутупханасы:1- 575,366 парақ; 2- 1082, 360 парақ; 3- 1137,330 парақ;

VІІІ. Амасия Баязид ил халық кутупханасы:1- 221- 01,1.т./408 парақ/;2-221-02.

ІХ. Миллат кітапханасы:1- Фейзуллаһ әфенди: 0899,308 парақ; 2- Фейзуллаһ әфенди: 0904,385 бет; 3-Фейзуллаһ әфенди: 0896, 343 парақ; 4-Фейзуллаһ әфенди: 0897, 349 парақ; 5-Фейзуллаһ әфенди: 0898, 308 парақ; 6-Фейзуллаһ әфенди: 0900, 315 бет; 7-Фейзуллаһ әфенди: 0905,341 парақ; 8-Фейзуллаһ әфенди: 0901,321 парақ.

Х.Д.І.Б. Ыстамбул Муфтулуғу кутубханасы: 1-0149,1 т./І+310 парақ/; 2-0150,2.т. /323 парақ/.

ХІ.Милли кутубханасы-Анкара:1-03 Gеdik 17364-17367-17368; 2- 05 Ва 221/1, 408 парақ; 3-05 Ва 221/2, 494 парақ; 4-55Нк 933,370.

ХІІ. Маніса ил халық кутубханасы: 1- 45 Нк530,342 парақ; 2-45Нк 528, 245 парақ; 3 -16 На386, 274 парақ;4- 45Нк542,217.

ХІІІ. Бурса Інебей йазма есер кутубханасы: 1- 16На378, 147 парақ; 2-16На386, 274 парақ; 3- 16На390, 285 парақ; 4- 16На 378, 147 парақ; 5- 16На 390, 285 парақ. Сирия Араб Республикасындағы Хафиз Асад Ұлттық кітапханасындағы сақталған «Ән-Ниһая» нұсқаларының нөмірі – 11029, 70 парақ: нөмірі – 16875, 3 бөлім, 233 парақ, нұсқа хижра бойынша 732 (1332) жылы жасалған.

Францияда сақталған нұсқалары Франция Ұлттық кітапханасы:1-Du Ryer/Coislin, 177 парақ;2- Renaudot/Saint-Germain-des-Pres,484,223 парақ.

Өзбекстанның Шығыстану институтында сақталған нұсқалары: 1- Р 3265, ширек көлемінің екіншісі,

352 парақ; 2-Р 4758, екінші жартысы 760 парақ;3-Р 8369, соңғы том, 492 парақ; 4- Р 6046,574 парақ; 5-Р 6739, екінші жартысы,428 парақ;6-Р 5943, бірінші жартысы, 644 парақ; 7-Р7909, бірінші том, 437 парақ.

Әсіресе, ғұлама еңбектерінің оның өз қолынан шыққан түпнұсқаларын айқындау ғылым үшін маңызды. Хайр ад-Дин аз-Зирикли «әл-Аалам»/ /2,247/ атты кітабында: «әл-Кәфи» -әл-Бәздәуидің «Усул л-Фиһқына» жасалған шарх,оның автордың өз қолымен жазған нұсқасы бар, үлкен том, Дамаскідегі Арабия кітапханасында сақталған, оның соңғы бетін/көшірмесін алдым» /2,247-б/ деген. Қолжазба хижраның 706 жылы аяқталған. Фахр ад-Дин Мухаммад Қанит сол кітаптың бір суретін алу үшін ар-Риядтаты патша Файсалдың ислами оқулар және зерттеулер орталығы арқылы әрекет қылғанын, бірақ маған «Дамаскіден кешіріңіз суретті аламайсыз, өйткені аталмыш кітап Ахмад Ғубайд кітапханасына көшірілген» деген жауап келгенін жазады. Біз 2011 жылы қаңтар айында Сирияға қызмет сапарымызда Ахмад Ғубайд кітапханасын іздестірдік, бұл кітапхана – дүкен жеке адамдікі екен, алайда оның мекен жайында барғанымызда иесінің де, оның ұрпақтарының өлгендігі, ал кітапхана – дүкенінің жабылғандығын білдік, ал ондағы мұралардың қайда ешкім білмейтін болып шықты. Демек араб елдерінде жеке қолдарда қолжазба мұраларының бар екендігін, олардың ішінде ас-Сығнақидің мұраларының бар екендігіне көзіміз жетті. Біз «әл-Кәфидің» І-ІІ томдарының/219+229 парақ/ ас-Сығнақидің өз қолынан шыққан тағы бір нұсқасын Түркияның Сүлеймания кітапханасынан ұшыраттық /Жаруллаһ, 0490/. Рас бұл көлемді еңбекті жан-жақты зерттеген Фахр ад-Дин Сайд Мухаммад Қанит 2001 жылы Сауд Арабиясы Корольдігінің астанасы әр-Риядта алғы сөз, түсініктермен бірге 5 том етіп бастырды. /3/. Фахр ад-Дин Қанит кітаптың алғы сөзінде «әл-Кәфидің» нұсқаларына тоқталып, сипаттама бергенімен, біз тапқан түпнұсқа осы қатарда аталып өтілсе де, автордың өз қолымен жазылған түпнұсқа екендігі айтылмаған. Түркияның «Бурса бөлге» кітапханасында «әл-Кәфидің» 0215 нөмірімен ас-Сығнақидің өз қолымен жазылған тағы бір нұсқасының сақталғанын анықтадық.

Ас-Сығнақидің «әл-Муассал фи шарх ал-Муфассалы» туралы докторлық диссертация жазған Ахмад Хасан Ахмад Наср еңбектің екі нұсқасына тоқталады, оның біріншісі Түркияның Сәлим аға кітапханасында 1167 нөмірмен сақталған, зерттеуші бұл нұсқаны автордың өз қолынан шыққан нұсқа болуы керек деген болжам айтып, кейбір беттерінің суретін ұсынған, өкініштісі сол қолжазбаның жазылған уақыты мен нұсқаны жасаушының аты-жөні көрсетілген беттері жетпеген/4,68/. Алайда, қолжазба беттерінің суреті мен өзіміз анықтаған ас-Сығнақидің қолдарын салыстыра қарағанымызда екі адамның қолы екенін байқадық.

Әл-Қураши «әл-Жауаһир әл-мудиясында» ас-Сығнақидің 711 жылы Халаб қаласында қазылардың қазысы/қади әл-қудат/ Наср ад-Дин Мұхаммед ибн Омар ибн Абдул-Азиз ибн Һибатуллаһ ибн әл-Адим ибн Әби Жарадамен кездескенде ражаб айының бірінші күні өз шархымды бастан-аяқ өз қолыммен көшіріп жазып бергендігі туралы өз сөзін келтіреді/5/. Абду Аллаһ Осман Әбд ар-Рахман Сұлтан Түркияның Купрулі кітапханасында «ан-Ниһаяның» екі бөлімді қолжазбасы сақталғандығы, біріншісі 621 нөмірлі 454 парақ, екіншісі 622 нөмірлі 428 парақ екендігін және қолжазба соңында «711 жылы ражаб айының бірінші күні» жазылғандығы туралы мәліметтің бар екендігін келтіреді де, одан әрі зерттеуші бұл уақыттың Наср ад-Динге «ан-Ниһаяның» көшіріп берген уақытына дәл келетіндігін, демек Купрулі кітапханасындағы нұсқаның ас-Сығнақи жасаған сол нұсқа болуы мүмкін деген болжам айтады/6,81-бет/. Бірақ аталған кітапхана каталогіндегі осы нұсқаны жасаушы Исмаил б. Ахмад, 621 нөмірлі қолжазбаның 950, ал 622 нөмірлі қолжазбаның 956 жылы жазылған» деген анықтамаларға сенсек, бұл нұсқа автор дүниеден екі ғасырдан соң көшірілген, яғни зерттеуші Абду Аллаһ Осман Әбд ар-Рахман Сұлтанның жоғарғы пікірі күмән туғызады.

Әл-Хорезмидің «ат-Тахмир» атты кітабы туралы зерттеуінің алғы сөзінде Әбду ар-Рахман әл-Усайимин «ат-Тахмирдің» ас-Сығнақи қолымен жасалған нұсқасының екендігін, Түркияның Сәлим аға кітапханасында 1167 нөмірмен сақтаулы екендігін, бұл нұсқаны К.Брокельманның Илм ад-Дин ән-Әндалсусидікі деп жаңылыс көрсеткенін, оның бұлай қателесуіне «Кашф аз-Зунунда» ән-Әндалусидің шархын «әл-Муассал» деген дерегіне сүйенуі себеп болған дейді/7/. Ас-Сығнақидің «ат-Тасдид фи шарх «ат-Тамһид ли қауаид ат-Таухид» атты еңбегі туралы сөз етпекпіз. Оқымыстының ақида, кәләм саласындағы бұл туындысы ас-Сығнақи туралы дереккөздерде, еңбектерде тек аталып өткені болмаса, әлі арнайы зерттелмеген, басылмаған, тек қолжазба күйінде сақталып келеді. Ақида - сенім жүйесі, ал кәләм ақидаға қатысты мәселелерді зерттейтін сала.

Мұхи ад-Дин Әбу Мұхаммед Әбд әл-Қадр бин Әбил Уфа әл-Курайши әл-Ханафи (1293-1373) «әл-Жауаһир әл-мудия фи табақат әл-Ханафия» (Ханафия мәзһабы ғұламаларының топтары жайлы жарық жұлдыздар) атты атақты туындысында ас-Сығнақи туралы айта келіп: «оның әл-Макхулидің «Тамһидіне» шархы бар, бұл үлкен том (еңбек), оны көрдім, менде бар, өзімдікі»,-/5/дейді.

Ас-Сығнақидің «ат-Тасдиді» -ан-Насафидің еңбегіне жасалған түсіндірме. Әбу Муиин ан-Насафи (437/1047- 508/1114) - әл-мәтуридия ақидалық мектебінің ең көрнекті өкілі болып есептеледі, ол негізінен кәләм ілімімен шұғылданған, мутакаллим ретінде танылған. Доктор Фатуллаһ Халиф: «имам Әбу Муиин ан-Насафи – әл-мәтуридияны қорғағандардың ең ірісі, ол әл-матуридиялар арасында әл-Бақлани, ашарилар арасындағы әл-Ғазали сынды,оның «Табсиратул-Әдила» атты кітабы ең құнды туынды. Ол әл-мәтуридия ақидасын танып-білудегі әл-Мәтуридидің «әт-Таухидінен» кейінгі ең мәнді қайнаркөз болып бағаланады, онда әл-мутуридия ақидасы мейлінше кеңейтіліп берілсе, «ат-Тамһиді» қысқартылып ұсынылған кітап,одан басқа «Бахрул-кәләм» деген еңбегі кәләмдағы аса маңызды мәселелерді қозғайтын ықшамдалған кітап»,-деп жазған /8,97-б/. Оның « ат-Тамһидін» доктор Әбд ул Хайи Қабул 1987 жылы Каирде «Тамһид усул-уд Дин» деген атпен алғы сөз, түсініктерімен бастырып шығарған/9/. «ТамҺид» сөзі араб тілінен аударғанда «жеңілдету, кіріспе», яғни кітап аты «Дін негіздеріне кіріспе» деп тәржімеленеді.Ан-Насафидің бұл еңбегі қысқартылып «ат-Тамһид» деп те аталады. Жалпы кәләм ілімі ертеден түрлі аттармен аталғанын көреміз. Мәселен, «әл-фиқһ әл-әкбәр»/ең үлкен фиқһ, «усул ад-дин»/ дін негіздері», «ат-Таухид»/Аллаһтың жалғыздығы туралы ілім/, «кәләм» /сөз/, «илму ақида»/ақида ілімі».

Сонымен ғұламаның «әт-Тамһид ли қауаидат-таухиды» «әт-Тамһид фи усулуд-дин» деп те аталады.Осы еңбекке ас-Сығнақидің жазған шархы толық «ат-Тасдид фи шархи «әт-Тамһид ли қауаидат таухид», қысқаша «ат-Тасдид» делінеді, «тасдид» сөзі араб тілінде «бағыт беруші» деген мағынада, яғни «Таухид қағидаларына кіріспе» кітабына түсінуге көмекші деген.

Біз бұл еңбегімізде «Тасдидтің» қолжазба үш нұсқасын салыстыра зерделемекпіз,оның біреуі Египеттің «Дарул-кутубтан» «Кітаптар үйінен» алдырылған. ҚР Ұлттық кітапханасының сирек кітаптар қорында сақталған көшірмесі, екеуі Түркияның Сүлеймания кітапханасындағы екі нұсқасы. Зерттеуімізге өзек болып отырған қолжазбаларды шартты түрде 1,2,3 нұсқа деп аламыз.

Осы үш нұсқаның ішінде Түркияның Сүлеймания кітапханасындағы Жаруллаһ 1207 нөмірлі қолжазбаға кеңірек сипаттама бермекпіз. Бұны бірінші нұсқа деп алдық. Әрине, Түркияда сақталған ас-Сығнақидің «ат-Тасдидінің» Сүлеймания кітапханасында басқа да қолжазба нұсқалары бар. Олар: Сүлеймания кітапханасы: Жаруллаһ: 516; Сүлеймания кітапханасы: Х.Хүсни Паша: 407; Сүлаймания кітапханасы: Амжазаде Хусейн /Түяток/ 309; Сүлеймания кітапханасы: Әсед Әфенди: 3893. Сондай-ақ Түркияның Баязит мемлекеттік кітапханасында туындының бір нұсқасы 3078 нөмірмен, Әтиф Эфенді йазма әсер кітапханасында 1282 нөмірмен сақтаулы.

1207 нөмірлі қолжазбаға тоқталсақ,сыртындағы аталуы: «Китабу-т Тасдид фи шарх Тамһид мин илми калам ала усул Ашари мин асл ас сүнна уа ал-жамаат»- Сүнна мен ал-жамаат Ашари тәсілімен кәләм саласындағы «Тамһидті» түсіндіруге көмекші кітап», алайда, Ашари мектебі деп қате берілген.

Парақтар саны: 225 парақ (үлкен)

Жазылған беттер саны: сыртқы беті қосып есептегенде, 448 бет.

Беттегі қатарлардың орташа саны: 21 қатар.

Қатардағы сөздердің орташа саны: 14 сөз:

Нөмірлеу: Жоғарыдағы сол жағында.

Нөмер: Сілтемеде 1207 деп жазылған (сол жақ).

Қолжазбаның басы: ( الحمد لله الذى لا يتحرى لحامد حمده إلا بالتوفيق على نعمه المتوالية ولا / يتدنى لشاكر شكره إلا بالتحقيق لمننه المتوافية ........... )(4 сурет).

Шексіз нығметтеріне тауфиқ берілген адам ғана шүкірлігін орындай алатын Аллаһ тағалаға мадақ болсын. Қолжазбаның аяғы: Фиқһ ғалымдары бір ауыздан 3 мәселені келіскен. Олар: Міндет, тыйым салынған, мүбәһ. (225 сурет)

Қолжазбаның қорытындысы: Шарх 221-бетті: «Аллаһқа жалбарына отырып аяқтадым. Ол Рақымдының Рақымдысы»,-деген сөзбен аяқтаған. Және توفنى والحقنى بالصالحين, деп дұға еткен. Кейін: «Аллаһым маған білім алуға және амал етуге нәсіп ете көр, надандық пен адасудан сақта, істі бітіруші Аллаһқа мадақ және Оның елшісі Мұхаммедке салауат болсын. Ол жомарттардың құдайы, Аллаһ дұрыстықты жақсы білуші және қайтатын жер Ол жақ»,-деген дұға сөздермен бастаған.

Қолжазба 740 жылы сафар айында көшіріліп аяқталған .Яғни біздің жыл санауымыздың 1339 жылына сәйкес келеді. Қолжазбаны көшіруші- Хасан Әли Бадр.

Қолжазба тараулары Әбу әл-Муиин ән-Насафидің «әт-Тамһид фи усул әд-дин» (Дін негіздеріне кіріспе) кітабының тараулары мен бірдей, төмендегідей бір тәртіппен бөлінген :

• 
  Шындық пен ғылымды дәлелдеу – 8- б.
  
• 
  Әлемнің жарытылуын дәлелдеу – 18- б.
  
• 
  Әлемнің пайда болғаны туралы - 29- б.
  
• 
  Жаратушының бірлігін дәлелдеу - 31- б.
  
• 
  Жаратушының «ежелгі» (القدم) барын дәлелдеу - 34- б.
  
• 
  Әлем жаратушысының «акциденция» (العرض) емес екенін дәлелдеу - 36-б.
  
• 
  Әлем жаратушысының «атом» (جوهر) еместігін дәлелдеу-37-б.
  
• 
  Әлем жаратушысы «дене» (الجسم)емес екенін дәлелдеу - 39 -б.
  
• 
  Аллаһты сүретпен, түспен және иіспен сипаттаудың мүмкін емес екені туралы – 42- б.
  
• 
  «Ұқсастыруды» (التشبيه) дәлелдеу – 44- б.
  
• 
  Аллаһ тағаланың мекені бар деген сөзді жоққа шығару -51-б.
  
• 
  Аллаһ тағаланың сипаттарын дәлелдеу -57- б.
  
• 
  Аллаһ тағаланың сөйлеу сипатын дәлелдеу - 64- б.
  
• 
  Аллаһ тағала жаратылмаған- 74- б.
  
• 
  Аллаһ тағаланың қалау сипатын дәлелдеу- 83- б.
  
• 
  Жаратушы әлемді даналықпен жаратты- 84 -б.
  
• 
  Аллаһ тағаланың көру сипатын дәлелдеу - 85- б.
  
• 
  Пайғамбарлықтың рас екендігін дәлелдеу- 97- б.
  
• 
  Әулиелер кереметтері бар екендігін дәлелдеу бөлімі- 120- б.
  
• 
  Адамның шамасы келетін амалдар-122-б.
  
• 
  Құлдардың амалдары жаратылыс екендігін дәлелдеу - 134 -б.
  
• 
  Пайда болып жатқан нәрселердің бәрі –Аллаһтікі- 164- б.
  
• 
  Өлтірілген адам тек ажалымен өлетіні туралы – 164-б.
  
• 
  Ризқ-несібе – 166- б.
  
• 
  Күнәлар Аллаһ тағаланың қалауымен істелетіні туралы–167-б.
  
• 
  Тағдыр туралы бөлім-176- б.
  
• 
  Тура жол мен адасу туралы- 179 -б.
  
• 
  Аллаһтың алдында жақсысын Аллаһ қана біледі- 180- б.
  
• 
  Қабір азабының бар екендігін дәлелдеу- 183 -б.
  
• 
  Мұсылмандардың ішіндегі пасықтарға ескерту – 186-б.
  
• 
  Шапағаттың барын дәлелдеу- 195 -б.
  
• 
  Иманның ақиқаты туралы – 197- б.
  
• 
  Мұсылмандарға имам болуға лайықты адам туралы – 206- б.
  

Жазылған мәтін бойынша бір неше ескертпе бар:

Бірінші ескертпе: قوله сөзі үш парақта: 166, 169, 213 қара сыямен, ал қалғанында қызыл сыямен жазылыпты.

Екінші ескертпе: асты қызыл сызықпен сызылған сөздер мен тіркестер қолжазбаның көп жерінде кездеседі. Бұны шарх жазған адам белгілі ойды білдіру үшін жасаған.

Үшінші ескертпе: екі дербес бетке нөмір қойылмаған, сонымен қатар осы беттердің әрқайсысы бір-бір параққа орналасқан, қолжазбаның басқа беттері сияқты әр параққа екі беттен орналаспаған. Бұл екі беттің көшірмелерінің нөмірі: 174, 175.

Төртінші ескертпе: қолжазбаның көп жерінде «һамзатул қатғ» және «алифул уасл» жазылмаған.

Бесінші ескертпе: қолжазба османдық жолмен түсірілген, жазуы Құран Кәрімдегідей, мысалы, (الصلاة) сөзі (الصلوة) деп жазылған.

Қолжазбаның шеті: парақтың оң жағы мен сол жағында, сондай-ақ үсті мен астында шамамен 3 см орын қалған. Оларда сілтеме жасалып жатқан ғылыми материалға байланысты парақтың төрт жағынан ескертпелер берілген. Сілтемелер кейбір жерде түзу, кейбір жерде курсив шрифтымен ұсынылған. Осыдан ас-Сығнақидың сілтеме жазуда тұрақты бір жолды ұстанбағаны аңғарылады.

Бұдан өзге Түркияның Сүлеймания кітапханасындағы 309 нөмірлі қолжазбаның автордың өз қолымен жазылған түпнұсқа екенін анықтадық. Нұсқа хижра жыл санауы бойынша, 706 жылы мухаррам айының екінші бейсенбісінде,сегізінде аяқталған.Бұл біздің жыл санауымызша, 1306 жылға сәйкес келеді, бұл кезде ас-Сығанақи тірі болған. Демек бұл нұсқаны автордың өз қолынан шыққандығымен аса бағалы,қымбат деп санаған жөн.

Қолжазбаның аты: «ат-Тасдид шарх Тамхид мин илми-л кәләм». Мұқаба қызғылт және жасыл,онда алты дөңгелек бар, оған ешнәрсе жазылмаған.

Мұқабасының ішкі бетінің жоғары сол жақ шетінде «мәлік/король/ әл-Әбд Фақир уа ражи әл Әфу мин әл- мәлик әл-кәбир/үлкен корольден/ Мұхаммад әл-Жамал әл-Қадир ... Әфу Әллаһ әнһу биминһи уа карамаһу/Аллаһ оған кешірім жасап, кереметіне бөлесін/. Әмин», -деген сөздерді оқи аламыз. Бұл сөз қолжазбаның кімге тиесілі екенін аңғартып тұр.Ал оң жағы бос, сол жақ ортасында қолжазбаның аты мен иесі жазылған, сол жақтың төменірек тұсында кітапхананың мөрі қойылып, 309 санымен нөмірленген. Осы мұқабада үлкен мөр мен сол жақ жоғарысында орташа мөр бар, үлкен мөрді 71, 147, 147-беттерден, ал орташа мөрді 109-беттен көре аламыз. Сондай-ақ екі кішкентай бас бармақ таңбасының айналасында сөздер жазылған.

Парақ саны - 176, әр парақ екі беттен, жазылған беттер саны -375 бет, 103- бет бос. Бір беттегі орташа жол саны- 20 жол, бір жолдағы орташа сөздер саны-15. Парақтардың жоғары жағына рет саны қойылған,бұл сандар қолжазбаға ұқсамайтындықтан автордан басқа адам қойған деп шамалаймыз. Қолжазбаның соңындағы: «Аллаһтың әлсіз құлы - ас-Сығнақи,оны Аллаһ бұл дүниедегі және ақиреттегі әртүрлі кемшіліктерден сақтасын, 706 жылы,бейсенбі күні, мүхаррам айының 8 күні аяқталды», «Бұл еңбекті жазып бітірген соң оған «ат-Тасдид фи шарх тамһид» деп атадым. Көптеген зерттеулерден кейін аты өзіне сай болсын деп ойладым. Аллаһ тағала жақсылармен жолықтырсын, жанымды иманымен алсын деген ерекше дұғамен мейірімді Аллаһ тағалаға жалбарына отырып, кітабымды тамамдадым»,-деген жолдар нұсқаның ас-Сығнақидің өз қолымен жазылғандығын айғақтайды. Негізгі мәтіннен кейін соңында қосымша екі бет және бар.

Қолжазба негізінен насх, ішінара әр-руқат әріптерімен қара сиямен жазылған. Сөйлемдердің басын оқырман көңілін аударту үшін үлкен қою сызықпен білгілеген.Ән-Насафидің сөзін айқындап тұру мақсатында үлкен әріптермен, һа әрпін ұзындау етіп жазған.

Жоғарыдағы сипаттаған нұсқамен автордың қолынан шыққан нұсқаны салыстырғанымызда екеуіндегі мәтіндерінің сәйкестігін байқадық. Ғалымдар анықтағандай, біздің заманымызға ас-Сығнақидің өз қолымен жазылған басқа да қолжазбалары жетіп отыр, сол себепті осы құнды жәдігерліктерді әлі салыстыра зерттеу қажет.

Парақтардың оң жағынан 3 сантиметрге, сол жағынан 2 сантиметр, кейде тақырыптың мәнділігіне байланысты төрт жағынан ескертулер берілген. Кейбір ескертулер әдеттегідей қисық жазылған. Қосымша ескертулер біркелкі емес, мәселен,34,50, 56, 60, 64-беттер. Ең үлкен қосымша 102-бетте. Бұл қосымшалардың негізгі мәтінмен келіспеушілігі, қолы, сиясы,түрі, сызықтары өзгешелеу болғандықтан автордан басқа кісі жазған деп тұжырымдаймыз.

Тақырыптары жоғарыдағы 1 қолжазбамен сәйкес болғандықтан қайталап жатуды артық санадық.Осы тұста екі қолжазбаның соңында да еңбектің жазылып біткен мезгілін көрсететін жоғарыда айтып өткен «706 жылы, бейсенбі күні, мүхаррам айының 8 күні аяқталды»,-деген сөз бар екенін тағы да қайыра айту артықтық етпейді.

Ал Қазақстан Республикасы Ұлттық кітапханасының сирек кітаптар бөліміндегі Египеттің «Дарул-кітабынан»/Кітаптар үйінен/ алдырылған ас-Сығнақи еңбектерінің қолжазбалары көшірмелері арасындағы «ат-Тасдидтің» 3 мәтінін жоғарыдағы 2 нұсқамен салыстырғанда, желісі бір болғанымен, мүлде басқа екеніне көз жеткіздік. Осыған қарап, бұл атымен, ұқсастығына қарап ас-Сығнақиге қателікпен телініп жүрген өзге туынды деген түйінге келдік. Қолжазбаны хижраның 1125 жылы сафар айының 17 –інде /яғни 1712 жылы/Салих бин Әбд Фаттах әл-Балбиси жасаған.

Әрине, әлем кітапханаларында сақталған араб тілі мен исламға қатысты қолжазбалар толық каталогка салынып, айналымға түсіп үлгерген жоқ. Алда ас-Сығнақидің өз қолымен жазылған талай дүниеліктер табылатынына күмән жоқ. Біз қазір әлем кітапханаларында сақталған бабымыздың мұраларын түгендеп, нұсқаларын анықтап, олардың көшірмелерін алу үстіндеміз. Нұр-Мүбарак университетінде араб тілінде жазған қазақстандық оқымыстылардың еңбектерін жинап, оларға зерттеу жұмыстарын жүргізудеміз.

1. 
   تاريخ الأدب العربي. ألفه بالألمانية كارل بروكلمان الإشراف على الترجمة العربية أ.د. محمود فهمي حجازي.
   
2. 
   الأعلام لخير الدين الزركلي 2/247 بيروت عام 1980.
   
3. 
   الكافية شرح البزدوي. تأليف حُسام الدين حسين بن على بن حجاج السغناقي الرياض 2001.
   
4. 
   الموصَّل في شرح المفصّل للإمام حسين بن على بن حجاج السغناقي (دراسة وتحقيق). رسالة مقدمة لنيل درجة الدكتوراه في إعداد الطالب أحمد حسن أحمد نصر. 1998. جامعة أم القرى. مكة المكرمة.
   
5. 
   الجواهر المضية في طبقات الحنفية، لعبد القادر بن محمد القرشى
   
6. 
   النجاح التالي تلي تلو المراح لحسام الدين السغناقي تحقيق عبد الله عثمان سلطان. مكة المكرمة.
   
7. 
   شرح لمفصل في صنعة الإعراب الموسوم بالتخمير. 1990 بيروت، لبنان.
   
8. 
   الموسوعة الميسرة في الأديان والمذاهب والأحزاب المعاصرة. المجلد الأول. طبعة خامسة. 2002 م الرياض.
   
9. 
   التمهيد في أصول الدين. تأليف أبو المعين النسفي. 1988 م. القاهرة.
   

обязательное и запрещенное, борьба с пороками и пропаганда высоких качеств и благих поступков, а также другие виды определений и постановлений. Одной из основных черт Исламского Призыва является тот факт, что он (Призыв) есть всеобщий и вечный, кроме того это призыв к миру, который основывается на таких вещах как: мудрость, доброе увещевание и ведение споров наилучшим образом. Так как Ислам – это религия мира, и Джихад в нем дозволен только для защиты, сохранения мира, безопасности и стабильности, но не для нападения. Исламский Призыв - это призыв к правам человека, верой и учением, призыв к развитию человеческой души, чтобы она была счастлива как в этой, так и в той (Последней) жизни. Данная книга бросает свет на метод Призыва, его основные черты, его аспекты и вопросы. Призыв -это донесение до людей того, что такое ведение Аллахом по правильному пути, в том виде, в котором оно пришло в Священном Коране, Сунне Пророка и в том, что оставил после себя Пророк (с.а.с.) и халифы праведного пути. Если сказать вкратце, это донесение послания Посланника Аллаха (с.а.с.). Исламские обязанности и повинности напрямую связаны с Призывом. Не может быть обязанности без призыва и оповещения человека о том, что он должен делать. Следовательно, необходимо чтобы были призывающие, которые бы просвещали людей в вопросах религии и распространяли религию Аллаха по всей земле.

Исламский Призыв это «Фарз Кифая» для всей исламской Уммы, то есть, требуется наличие образованной и квалифицированной «группы» людей, занимающихся религией, способной донести Призыв до остальных.

«Верующим не следует выступать в поход всем вместе. Почему бы ни отправить из каждой группы по отряду, чтобы они могли изучить религию и увещевать людей, когда они вернуться к ним? Быть может они будут остерегаться» Сура «ат-Тауба» 122 аят. У каждого члена исламской Уммы есть особенная обязанность, которая заключается в том, чтобы он «призывал» тех, к кому сможет донести призыв, исходя из его собственных знаний. Что касается «ФарзАйн»-а, то он накладывается на тех, для кого «призыв» людей является обязательным, например, в какой-либо стране, где кроме них никто не владеет данными знаниями или, к примеру, если они владеют большим запасом знаний в некоторых религиозных вопросах и положениях, в которых нуждаются люди. Отказ от Призыва является большим грехом, так как есть общая обязанность для всей Уммы, которая отчетливо видна в священных аятах: «Пусть среди вас будет группа людей, которые будут призывать к добру, повелевать одобряемое и запрещать предосудительное. Именно они окажутся преуспевшими». Сура «Аль Имран» 104 аят.

«Призывающий» человек должен обладать такими качествами как мягкость характера, когда он призывает людей. Во время Призыва он должен руководствоваться в первую очередь такими принципами, как мудрость, доброе увещевание и ведение споров наилучшим образом. Призывающий также должен полностью верить в то, к чему он призывает, иначе он просто не сможет убедить остальных людей. Передается, что однажды пришел один человек к Хасану аль-Басри и сказал ему хорошие слова. Хасан ответил ему: «Недостаток либо в нас, либо в тебе, сказанные тобой слова никак на нас не повлияли, (сказанное) не прошло от сердца к сердцу». («Призыв к Исламу – седьмая конференция академии исламских исследований, статья шейха Абу Захра с. 121). Призывающий должен обладать достаточно большим опытом в искусстве Призыва, он должен быть хорошо эрудирован и быть сведущим в исламских науках, чтобы его старания и усилия, а также усилия других призывающих, не пропали даром в бессмысленных спорах или дебатах, не приводящих ни к чему, кроме как вражды, также чтобы их усилия не были направлены на какие-то второстепенные, формальные вещи, что приводит только к пустой трате времени. Еще одним очень важным аспектом является тот факт, что слова призывающего не должны отличаться от его действий. Он должен быть далеким от разного рода подозрений или сомнений, так как он является примером для подражания для остальных. Он должен олицетворять то, к чему он призывает.

Что же касается сущности Призыва, то она состоит из книги Всевышнего Аллаха, Хадисов и Сиры (жизнеописания) Пророка (с.а.с.), в нее входит также и ознакомление с окружающим нас миром, со всеми его проблемами и положениями, включая в себя также и различные культуры и науки, представленные в книгах, журналах, теле-радио передачах, уроках и во многом другом. И сказал Всевышний: «К Нему обращен призыв истины. А те, которых они призывают вместо Него, ничем не отвечают им. Они подобны тому, кто простирает руки к воде, чтобы поднести ее ко рту, но не может этого сделать. Воистину, мольба неверующих является всего лишь заблуждением». Сура «ар-Рад» 14 аят. Призывом истины является призыв к единобожию. Именно призыв истины вывел людей из мрака идолопоклонничества и невежества к свету веры, из тирании и беззакония к честности и справедливости, из страха и унижения к безопасности и стабильности. И в свете этого призыва, мусульманин обращается с молитвами и просьбами о помощи к Единому Создателю, молясь лишь Ему и повторяя в глубине своей души: «Тебе одному мы поклоняемся и Тебя одного молим о помощи». Мусульманин не поклоняется никому, кроме Аллаха, и не молит о помощи никого, кроме Аллаха. И это мы наблюдаем в одном из хадисов Пророка (с.а.с.): «Если просишь, то проси Аллаха, если молишь о помощи, моли о помощи Аллаха». Призыв к Исламу стал началом многих возвышенных принципов и ценностей, которые указали человечеству путь к безопасности и спокойствию. И благодаря единобожию, человеческое сознание освободилось от заблуждений и предрассудков, и именно единобожие создало жизнь полную морали и нравственных качеств.

Священный Коран заложил основы Призыва на путь Аллаха и разъяснил этот путь. И сказал Аллах: «Призывай на путь Господа мудростью и добрым увещеванием и веди спор с ними наилучшим образом. Воистину, твой Господь лучше знает тех, кто сошел с Его пути, и лучше знает тех, кто следует прямым путем». Сура «ан-Нахль», 125 аят. Способ Призыва формируется в соответствии с положением и состоянием людей, к которым направлен Призыв. И именно поэтому существует выражение – для каждой ситуации свое высказывание. Если брать в узком понимании, то для каждого свой особый метод, а если брать в общем, то это проповедь, которая проникает в души и сердца людей. Для тех же, кто противостоит Призыву, существуют дискуссии и обсуждения, проходящие в спокойной обстановке, либо ведение споров наилучшим образом. Сущность Призыва и его методы. Методы призыва на путь истины имеют огромное влияние в том, что касается привлечения и убеждения людей, в том, что касается разъяснения людям признаков истины, чтобы они поняли смысл и ответили взаимностью на слова призывающего их человека, и приняли призыв истины. Относительно же сущности Призыва, то ей является Ислам, основой которого, в свою очередь, вера в Единого Бога, у которого нет сотоварищей. Всевышний Аллах приказал Своему посланнику, да благословит его Аллах и приветствует, чтобы тот сообщил людям, что призыв к свидетельству, что «Нет Бога кроме Аллаха, у Которого нет сотоварищей» является истинным путем. Аллах послал Пророка к людям, чтобы тот призывал их к Всевышнему, верой и убеждением; и каждый, кто последовал за Пророком (с.а.с.), призывает к тому, к чему призывал он.

Одним из важнейших качеств, которое должно присутствовать в призывающем, является совершение благих деяний. То есть выполнение того, к чему он призывает. Он должен сам выполнять то, что он повелевает людям и сам сторониться того, совершение чего он запрещает. Однако те, которые повелевают одобряемое и сами его не делают, запрещают предосудительное и сами совершают его, а так же те, которые не обращает внимания на то зло, что они совершают, все они подобны невеждам. Ислам заложил фундамент Призыва, воздвигнув его на таких возвышенных качествах, как доброта, мягкость, мудрость и благое увещевание, а Всевышний Аллах, в свою очередь, поручился оберегать и помогать тем, кто призывает к Нему, и нет страха в их сердцах, так как они идут по правильному пути, неустанно призывают людей к Аллаху. Метод Призыва, соответственно, основывается на таких вещах, как мудрость, благое увещевание и ведение споров наилучшим образом. Также ему присуще такое качество, как мягкость, однако ни в коем случае не слабость или медлительность. Призыву присущ метод последовательности, который постепенно приводит человека к истинному пути, поэтому нельзя сразу направлять человека к тому, что связано с запрещенными вещями, а также с «акидой» (араб. – вера, убеждение), поклонением, нравственными качествами и социальными обычаями. Все эти аспекты приведены в Призыве последовательно, основываясь на мудрости и благом увещевании. Иными словами от одной ступени к другой. Исламский Призыв приложил все усилия, чтобы положить конец порокам, которые укоренились в людях до прихода Ислама. Призыв положил конец отклонениям от ислама, которые как снежный ком, готовы были преградить путь распространению Призыва. Он напрочь искоренил те ложные убеждения и скверные поведения и очистил человеческий разум от подобного рода вещей. Как человек, которого создал Аллах, наделив его умом и послав к нему пророков, указывающих ему истинный путь, как он может так низко опуститься, что преклоняется перед какими-то идолами, которые ни вреда, ни пользы не приносят, как он может совершать дурные поступки, которые оскверняют саму сущность существования и которые заводят его в бесконечные лабиринты лжи и погибели?

1. 
   Кулиев Э.Р. Коран, перевод смыслов и комментарии. – Алматы, 2008.
   
2. 
   «Сахих аль-Муслим» (на арабском языке). – Каир, 2008.
   
3. 
   Прозоров С.М. Ислам Историографические очерки. – М.: «Наука», 1991.
   
4. 
   Климович Л.И. Книга о Коране. – М.: Издательство «Политической литературы», 1988.
   

Мыңдаған жылдар бойы сарай маңында қалыптасқан әдебиет поэтикалық классиканың біршама көп бөлігін құрайды. Х-ХІІІ ғ. басы аралығын қамтитын моңғол шапқыншылығына дейінгі кезең Иран тарихындағы шығармашылық қуаттың ерекше өркендеуі, жоғары сәулет өнерінде де көрініс табады. Сол заманда іргесі қаланған мәдени ғимараттар, медресе, кесенелердің тұрғызылуы – қолөнер мен қолданбалы өнердің жоғары дамығанының дәлелі еді.

Ислам мен өнер бір-біріне қайшы деген пікір бар. Бұл пікір шындыққа жатпайды деп негіздеуге болады. Мәселен, мешіт – ислам мен өнердің түйісетін орны. Алла тек қана кешірімді әрі мейірімді ғана емес, оның тағы бір қасиеті – ең көрікті. Сопылардың пайымдауы бойынша, Алла тағала сұлулықты жақсы көреді. Сол себептен, исламдық-шииттік өнер мұрасы мешіттер мен кесенелерге көбірек назар аударылған.

Ескі исламдық мешіттерге көз сала отырып, мұсылмандардың кіршіксіз ниетпен Аллаға сыйлаған тартуын ғана емес, тарихшы ретінде ислам мәдениетінің галереясын да көре аламыз. Бізге есімі белгісіз шеберлер бұл мешіттерде өздері көрген керемет құбылыстарды орнын тауып қолданған. Мұсылман архитекторлары минарет пен михрабтың салынуын шіркеуден, террасса мен күмбез астын сасанид шахтарының сарайларынан алып, колонналарды әшекелеуде вавилон храмдарының өрнектерін пайдаланды [1, с. 184].

Халиф билігі кезеңінде мешіт мұсылман өмірінде қазіргі кездегіден маңызды рөл атқарды. Себебі, мешіт ол заманда тек қана құлшылық ету орны емес, сонымен қатар қазылық ететін әділет орны, академия іспеттес білім беру мен тәрбиенің әрі саяси өмірдің орталығы тұғын. Пайғамбар уақытында мешіт мұсылмандардың жиналатын жері болған.

Алғашында көптеген мешіттер ескі храмдар мен ескі сарайлар қирандысының орнында тұрғызылған. Саад Ибн Абу Ваккас¹ Иранның ежелгі астанасы Ктесифон қаласындағы Ануширвон сарайының бір бөлігін мешітке айналдырған. Тарихшы Масуди деректері бойынша, Ирандағы отқа табынушылардың көптеген храмы мешіт ретінде пайдаланған. Исфахандағы мешіт аббасидтік халиф әл-Мансурдың заманында зороастрийлік храмның орнында соғылған. Ирандық Мәлік-шахтан (1073-1092 ж.) бастап, І-Тахмасп (1524-1576 ж.), кейінірек ІІ-Аббас (1642-1666 ж.) шахтардың ұдайы өзгеріс енгізуімен бұл мешіт архитиктурасы жағынан ирандық мешіт түрінің үлгісіне айналған [1, с. 188].

Шииттік сәулет өнеріне тоқталар болсақ, көптеген имам кесенелері мен мешіттер тамаша өнер туындылары болып табылады. Шииттердің негізгі төрт киелі қаласының екеуі Құм және Мешхед Иран жерінде болса, екеуі одан тысқары, көршілес Ирак жеріндегі, Неджеф пен Кербала қалалары саналады. Шииттік аңыз бойынша, Неджефтегі ежелгі Куфаның маңында бірінші шииттік имам – Әли жерленген, сондықтан осы қалада оның кесенесі тұрғызылған, ал Кербалада шииттердің екінші имамы Әлидің ұлы Хусейн жерленген. Құм қаласында қасиетті Фатима Ма’суменің кесенесі бар. Ол жетінші имамның қызы, сегізінші имам Резаның әпкесі саналады. Мешхед қаласында аты аталған сегізінші имам Реза жерленген.

Имам Әли жерленген кесене алтын күмбезі мен минареті бар Неджеф қаласындағы бірден-бір әсем мешіттердің қатарында. Әли мешітінің күмбезді бөлмесінің нақ ортасында Құраннан үзінділер жазылған ақ мәрмәр «құлпытас» қойылған, ол күмістен құйылып, қоршаумен қоршалған.

Кербала қаласындағы имам Хусейн мешіті архитектурасы жағынан Неджефтегі Әли мешітіне ұқсас. Кесененің ортасында имам жерленген құлпытас күміс қоршаумен қоршалған. Алтын күмбезі мен мұнарасының (минарет) басына ұмытылмайтын қайғыны білдіретін – қара жалаулар тігілген. Қаланың басқа бөлігінде Хусейнмен бірге қаза тапқан оның інісі – Аббас жерленген. Ол жерленген жерге де мешіт тұрғызылған, бірақ имам мешітіне қарағанда, қарапайым етіп соғылған [3, с. 71].

Имамдарға құлшылық ету, шииттік қасиетті жерлерге зиярат ету он екі имамдық (джафарилік) салт-дәстүр болып есептеледі. Шииттердің ең негізгі зиярат ететін орны ретінде аталған төрт қасиетті қалалары саналады. Бұндай жерлерге бару шииттердің пікірі бойынша, үлкен сауап әкеледі. Әли мавзолейіне келуші шииттер имам жатқан жердің күміс қоршауына еріндерін тигізуге тырысады. Осылайша, олар сырқатқа ем, жанға шипа іздейді. Жалпы, бұл көрініс барлық имам мавзолейлеріне тән. Әли жатқан жер қоршаудың төбесінен қашанда алтын, күміс әшекейлер, қымбат тастарды көруге болады. Бұл - шииттердің сыйы мен садақасы. Жергілікті тұрғындар Әли мавзолейінің астындағы үлкен қойма бөлмелерінде алтын, күміс ыдыстар, маржан сияқты қазыналар жатқандығын айтады. Неджеф қаласында шииттік ең үлкен бейіт бар, себебі қай елдегі, қай қаладағы шииттер болмасын алғашқы имам – Әли маңында жерленуді қалайды. Сондықтан бұл жердегі қарапайым молалық жерді тек ауқатты шииттер ғана сатып ала алады. Кербала қаласында аңыз бойынша, Хусейн өлтірілген жерден балшық өндіріліп, одан қыш тақтайшалар жасалады. Намаз оқығанда шииттер Хусейн қаны сіңген бұл тақтайшаны алдарына қойып, сәждеге жығылғанда маңдайларын тигізеді.

Иран шииттері көбіне, елдің ішіндегі Құм мен Мешхед қалаларына зиярат жасайды. Ал, Құм мен Мешхед қаласы маңында бұдан өзге бірнеше киелі деп саналатын кесенелер мен мазарлар бар. Оларға бару, аурудан айықтырып, байлық алып келеді деп сенеді шииттер. Статистика бойынша, діни мерекелер мени атаулы күндерде Мешхедте Иранның түкпір-түкпірінен және Шығыстың басқа елдерінен бір айда, 2-2,5 млн. зияратшылар жиналатын көрінеді. Ал бір Мешхедтегі имам Реза кесенесінде қызмет көрсету үшін үш мың адам жұмыс істейді.

Жалпы киелі шииттік қалалардан басқа, Иранда мешіттерімен және кесенелерімен атақты бірнеше қалалар бар. Мәселен, Казимейн қаласында жетінші имам – Мұса әл-Казим және тоғызыншы имам Мұхаммед ат-Таки жерленген. Ал Самарра қаласында оныншы және он бірінші имам кесенелері бар.

Иранда кесенелерімен, мешіттерімен атағы шыққан қалалар көп. Иран астанасының маңында Әли ұрпақтарының бірі – шах Әбд әл-Азим кесенесі бар, бұл да шиитік киелі жер деп саналады. Наср әд-Дин шах моласына да кесене тұрғызылған [3, с. 73].

Әдетте, мешіт қала немесе ауылдың ортасында, базарға жақын жерлерге салынады. Мешіт үйсіз, жарлы адамдар үшін немесе күнәсін ақтауға келген адамдар үшін түнейтін орын да бола алады.

Мешіттердің басым көпшілігі - таңдаулы көркем, өнер туындысы. Ортодоксальды ислам Құдайдың суретін салуға тыйым салғандықтан, адам мен жануарлар суретін салуды қолдамағандықтан мұсылмандарда ою мен әшекейлі өрнектерді бейнелеу жоғары дәрежеде дамыған. Тіпті, әртүрлі қалыптағы арабескиді айтпағанның өзінде, әріптермен бейнеленген сурет кереметтігі ерекше. Көбіне, ондай бейнелеуде Мұхаммед пайғамбардың үндеуі, Құраннан үзінді, Алланы, пайғамбарды, имам Әлиді мадақтайтын өлең жолдары кездеседі.

Шииттердегі бір ерекшелік – қасиетті Мариям, Мұхаммед пайғамбар, имам Әли бейнеленген ескі суреттердің болуы. Жалпы шииттік діндарлар қасиетті адамдар суретін бейнелеуді жақтамаса да, сүнниттермен салыстырғанда, бұған жеңілірек қарайды. Бұл исламға дейінгі зароастрийлік мәдениеттің ықпалынан деп болжам жасауға болады.

Мүмкін бұл шииттік емес, исламға дейінгі дәстүрдің сақталынуы болар, дегенмен, басқа (сүнниттік) мұсылман елдерінде бұл үрдіс байқалмайды. Бұл жайлы «Бейнелеу өнерінің тарихы» атты кітапта мынадай пікір айтылады. «Ислам құдайларды бейнелеуге қатаң тыйым салады, құдайлардың мүсінін сомдау Құранда «сайтанның ісі» деп аталған. Тірі жанның суретін салуды мұсылман ортодокстары қолдамайды, бұл белгілі хадисте де орын тапқан: «Тірі жанның суретін салған адам бақытынан айырылады. Қиямет күні ол адамнан рухтың суретін салу талап етіледі, ол рухты бейнелей алмайды». Дегенмен, діндарлардың бұл талабы суретшілер тарапынан орындалып жатты деп айту қиын. Осылайша, суретшілер исламға дейінгі византиялық, ирандық шеберлердің дәстүрін жалғастырды» [4, с. 77].

Иран Араб халифатының құрамына ене отырып, Қайта Өркендеу дәуірін басынан кешірді. Бұл дәуір Иран тарихында алтын дәуір саналады. Иран жеріне араб жаулауы игі әсерін тигізе отырып, әлемге ұлы Рудаки, Дакики, Беруни, Хайям, Руми, Сағди, Хафиз есімдерін алып келді. ІХ-ХІV ғасырлар арасында Иран Өрлеу кезеңін басынан кешіріп қана қоймай, парсы өркениеті мұсылман мәдениетінің дамуына ықпал ете алды. Иранның ортағасырлық бай мәдениетінен тек әдебиетте ғана емес, сәулет өнерінде де бағалы мұра сақталған. Бұл - теңдесі жоқ мешіттер мен имам кесенелері, тоқталып өткен Нежефтегі Әли мазары, Кербаладағы Хусейн кесенесі, Құм қаласындағы Фатима Масуменің жатқан жері, Мешхедтегі имам Реза мешіті архитектуралық өнер туындыларының аз бөлігі ғана. Бұл шииттік қасиетті ғимараттар жер-жердегі шииттердің зиярат етуге келетін, Алладан медет тілейтін орындары ғана емес, парсы әдеби мұрасы сынды әлемдік мәдениетке Иранның тарту еткен құнды сыйы деп қабылдауымыз қажет.

Ұзақ уақыт бойы Ұлы Жібек жолы Иран мен Орта Азияны жалғастырды, әрі көптеген халықтардың тарихы мен мәдениетін бір-біріне тасымалдады. Дегенмен, Жібек жолының нақ ортасында иран өркениеті тұрды. Парсы тілінің, иран мәдениетінің, ғылымы мен білімінің басқа елге таралуы осылай жүзеге асты. Мәдени қатынастардың өрлеуі исламдық мемлекеттердің қалыптасу кезеңіне сай келеді. Бұл кезеңде Ұлы Жібек жолы бойына орналасқан қалаларда үлкен кітапханалар бой көтерді, мұсылмандық, грек және қытай ғылыми орталықтарымен дерек алмасу ұлғайды. Осылайша, Орта Азия елдерінде де иран мәдениеті орын ала бастады. Бүгінде Орта Азия халықтары тілдерінен көптеген парсы сөздері мен терминдерін кездестіруге болады. Бұл аймақ мұражайларында кездесетін әдеби ескерткіштер көбіне, парсы тілінде жазылған.

Солтүстік Қазақстаннан өзге Орта Азияның басқа жерлеріндегі ескі заманғы көптеген ғимараттарда иран архитектурасы мен өнерінің іздері сақталған. Бұхара мен Самарқандағы мешіт пен медреселер, Оңтүстік Қазақстандағы ежелгі кесенелер және ондаған басқа да ғимараттар иран сәулеті мен стилі негізінде салынған. Бұл ғимараттар әшекейіне көбіне, иран есімдері жазылған.

Ирандықтар ислам дінін таратуда маңызды рөл атқара отырып, өз тілі мен мәдениетін қатар таратты.

Өзбекстанда көптеген исламдық дәстүрлерді халық парсы тілінде жүзеге асырады. Мысалы, қайтыс болған адамға жаназа парсы тілінде оқылады.

Шаһ Аббас сарайы, Ұлықбектің астрономиялық күнтізбесі, Тоғрал мұнарасы, Қашғардағы мешіт, Самарқандағы Регистан алаңы, Әмір Насыр Самани кесенесі, шейх Лотфулла мешіті, Оңтүстік Қазақстандағы Отырар қаласының қалдықтары, шейх Сафи-ад-Дин Ардабили кесенесі, Афрасиаб төбесінен табылған саз құмыралар және Ұлы Жібек жолынан аршылған мыңдаған басқа да ескерткіштер әр халықтың жеке тарихынан өзіндік орын алғанымен, әлем тарихына, жалпы иран-исламдық негізбен енгізілген. Орта Азияның көптеген халықтарының исламдық діни дәстүрлерінде арабша эквиваленттерінің болуына қарамастан, көп мөлшерде парсы сөздерінің қолданылуы ирандықтардың байланыстырушылық әрекетіне байланысты болды [5, с. 15].

Көптеген зерттеушілер, Орта Азияның жергілікті халықтарының түбегейлі танысқан мәдениеті нақ иран мәдениеті екендігіне кәміл сенеді. Атақты қазақ жазушысы Мұхтар Әуезовтың көптеген әдеби еңбектері мен мақалаларынан қазақ халқы ертеректен парсы дастандарымен таныс екендігін білуге болады.

Ирандық білім жүйесі ықпалының арқасында XV-XVІІ ғасырдағы Орта Азия халықтарының тарихын жылнамашылар парсы тілінде жазды.

Туысқан халықтардың ортақ тарихи, мәдени тамырын, ғалымдар мен ақындар туындыларын ұлттық негізден сараптай отырып ұғынуға болады. Олардың басым көпшілігі бір иран-исламдық мектепке арқа сүйегенін атап өткеніміз жөн. Орта Азия республикаларының құрметті ақындары мен ойшылдары саналатын Мақтымқұлы Фраги, Әлішер Науаи, Садриддин Айни және Абай Құнанбаев өздерін иран ақындарының шәкірті санап, олардың көзқарастарын ұстанған. Орта Азияның барлық халықтары атақты иран ақындары Хафиз, Фирдоуси, Сағди, Хайям есімдерімен таныс.

Иран мәдениеті ықпалының күшті болғаны соншалық, Орта Азиядағы түркі басшылары оған тосқауыл қоя алмады. Кей жағдайларда түркі билеушілері иран мәдениеті мен өнерінің кеңеюіне мүмкіндік туғызып отырды. Орта Азиядағы бүгінгі кейбір жазушылар деректері, Әмір Темірдің көптеген ғимараттарды, соның ішіндегі Қожа Ахмед Иассауи кесенесін тұрғызу кезінде Иран сәулетшілері мен шеберлерін шақырғандығын айтады.

XVІІІ - XІX ғасырлардағы Ресей ықпалының күшеюімен, әсіресе, XX ғасырда Кеңес Одағының құрылуымен Иран мен Орта Азия арақатынасында тоқырау байқалды. Кей авторлардың пікірі бойынша, Орта Азияда иран мәдениеті мен дәстүрлерінің сақталуы күшті болғаны соншалық XІX ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында әлемдік дәрежеде орыс мәдениетінің таралуына кедергі келтірген [5, с. 17].

1. Зарринкуб А.Х. Исламская цивилизация. – М.: Андалус, 2004. - 237 с.

2. Дорошенко Е.А. Шиитское духовенство в современном Иране. – М.: Наука, 1985. - 230 с.

3. История художественной культуры: Арабо-мусульманский мир. Китай. Япония / Под ред. В.И. Шейко, А.А. Говрюшенко, А.В. Кравченко. – Харьков: ХГАК, 1999. - 200 с.

4. Санаи Мехди. Взаимоотношения Ирана и стран Центральной Азии. – Алматы: Ақыл кітабы, 1997. – 144 с.
Гүлдархан РЫСБАЕВА,

философия ғылымдарының кандидаты, доцент,

ҚазМҚПУ-дің кафедра меңгерушісі
ҰЛТТЫҚ ДҮНИЕТАНЫМДАҒЫ «ЖАРАТУШЫ КҮШТЕР» КОНЦЕПТІСІ
Қазіргі кезде антропоцентристік парадигма негізінде халықтың сан ғасырлық дүниетанымы, ділі, мәдени құндылықтары мен салт-дәстүріне қатысты тілдік бірліктер, яғни тірек сөздер, тұрақты сөз тіркестері, сөйлемдер, мақал-мәтелдер, қанатты сөздерді «Әлемнің тілдік бейнесі» теориясы тұрғысынан қарастыру тіл білімінің өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Дүниетанымдық құрылымдардың бірі – концепт. «Концепт – жадының, ментальді қордың, тұжырымдау жүйесінің әр адам санасында көрініс табатын бүкіл әлемнің мазмұнды да белсенді бірлігі» [1;90]. Адам санасындағы білім әртүрлі тілдік құрылымдар арқылы көрініс табатындығы жайында В.А.Маслова: «...елестету, схема, картина, фрейм, сценарий (скрипт), гештальт» сияқты бірліктерді адам танымындағы ақпараттарды сыртқа шығаруда қолданылатын тілдік құрал деп есептеген. А.Ислам: «Концепт дегеніміз – этномәдени санада сақталған, белгілі бір ұлттың ұрпақтан-ұрпаққа берілетін ықшам әрі терең мағыналы шындық болмыс, ұлттық мәдени құндылықтары жөніндегі сан ғасырлық түсінігін білдіретін құрылым»,- деп анықтама береді [2;62]. Демек, концепт – белгілі бір танымды айқындайтын, тірек сөздер көлемінде танылатын ұлттық болмысқа негізделген санадағы ақпараттар бірлігі. Белгілі бір концепт түсінігі тек тіл арқылы ғана емес, сонымен қатар тілдік емес құралдар арқылы танылады. Бүгінгі таңда қоршаған дүниенің концептуалдық бейнесін қалыптастыратын концепт түрлерінің бар екендігі ғылыми тұрғыдан дәлелденуде.

«Концепт» ұғымының ойсурет, схема, фрейм, сценарий, метафизикалық концепт сияқты түрлері бар. Кез келген концепт когнитивтік тілдік бірліктер арқылы, олардың әртүрлі құрылымдық модельдері арқылы тілде көрініс табады. Біз өз жұмысымызда ойсурет концептісін тілдік материал талдауда қолданамыз. Ойсурет – концепт қалыптастыру операциясының ең күрделі формасы. Ойсурет санада суреттеу тәсілі, яғни бейне, символ, метафораның көмегімен танылады. Ойсуретті адам қиялынан (фантазия) туындаған концепт-мифтерде де кездестіруге болады. Концептінің ойсурет құрылымда танылған формасы көркем мәтінде жиі көрініс табады. Мысалы, «жаратушы күштер» концептісіне қатысты: алла жар болсын, алланың құлағына шалынсын, тәңір жарылқасын, құдай сақтасын, құдай тілеуіңді берсін, құдайға құлшылық ету, алладан жәрдем сұрау деген сияқты тіркестерін келтіруге болады.

«Құдай» сөзі кейде «құда» сөзімен ауыстырылып та айтылады. Құда сөзі құдай сөзінің қысқарған түрі. Құдайдың құдіреті, құданың құдіреті – Алла тағаланың кереметі деген сөз. Мысалы, Бір күні кемпір құдайдың құдіретімен дым сезбей ауырыпты /Қазақ ертегілері/. Құданың құдіреті, қой аузынан шөп алмайтын секілді еді, аяқ астынан желік етіп, қағынып шыға келді /О.Сәрсенбаев/. Құдай сөзінің синонимі ақ сөзі. Ақ сөзі кейбір түркі тілдерінде құдай деген мағынаны білдіреді [3;16]. Ескі діни ұғым бойынша ақ сөзінен «киелі», «қасиетті» ұғымның нышаны байқалады. Ақ сөзіне байланысты: ақ бата, ақ тілек, ақ ниет, ақ жауын, ақ сары бас құдайы немесе боз қасқа құдайы, құдайына ақ сары басын айту, т.б. сөз тіркестері туындаған. Ақ сары бас құдайы – береке, бақыт үшін берілетін садаққа, құрбандық. Мысалы, Мен Абайға кінә қойдым. Елде қатын-бала сені уайымдап түн ұйқысын төрт бөліп, құдайына ақ сары басын айтады... Сен болсаң, шалжиып жатқаның мынау, – деді /М.Әуезов/.

Құран уағызының негізі – Алланы дәріптеу болған. Алла ұғымының мұсылмандар арасында әртүрлі болғанымен Мекке мен Мәдинадағы кезеңінің Құрандағы түсініктемесінде айырмашылығы жоқ. Құранның мазмұны да, тақырыбы да бір ғана Аллаға сену болғандықтан, көп құдайлы пұтқа табынушылыққа қарсы тұрған. Алла – жалғыз, оның ешқандай «теңдесі» жоқ. «Алла – жалғыз, Алла мәңігілік, ол тумайды, оны ешкім туған жоқ, оған тең келер ешкім жоқ». Құранда Алланың құдіреттілігі, қалтықсыздығы және ұлылығы туралы үнемі айтылып келеді. 18 мың ғаламның барлығы Аллаға бағынғандықтан дүниеде оның әмірінсіз ештеңе істелмейді, тіршіліктің дамуы оның әмірі негізінде ғана жүреді. Құран дұғасы осыны дәлелдейді. Сондықтан Алла өзі жаратқан дүниеге әмірін жүргізеді, демек тіршілікті дамытады, өзгертеді, барлық құбылысты өзі жасайды. Алла адамзатқа өте қайырымды, себебі ол адамның санасына сенеді, адамға кешірімді. Адам Алла құдіретіне сенгендіктен, өзін Құдайдың «құлымын» деп түсінгендіктен, дін жолына түсіп, Құдайға құлшылық етеді. Құдайға құлшылық етуші мұсылман қауым, тіршіліктегі барлық құбылысты Алла ісі деп түсінеді [4;9]. Құранда Алла «қайрымды», «ақылды», «дана», «жасаған дүниенің билігін қолында ұстаған» [5] деген теңеулермен суреттеледі. Әрбір мұсылманның негізгі борышы – Алланың құлы екендігін мойындау, басқа құдай бар дегенге сену кешірілмес күнә деп саналады. Құран бойынша, Алла – «жаратушы, жоқтан бар етуші, бір нәрсені кейіптеуші /мүсіндеуші/, ол ең сүйікті есімдер иесі. Жер-көктегі жаратылыстың бәрі оны дәріптейді. Ол – үстем /жеңімпаз/, әрі данышпан» /Хашр сүресі/. Жаратушы Алланың 99 есімі бар. Тәспиықтың тастарының саны тоқсан тоғыз болатындығы сондықтан. Шын тақуа әр тасты тартқанда Алланың бір есімін айтып отыру қажет. Мысалы: ар-Рахману, ал-Хусна, ар-Рахиму, ал-Малику, ас-Саламу, ал-Халиқу, ал-Ғаффару, ал-Қаһһару, ал-Кабиру, ал-Қадиру, ал-Аууалу, ал-Ахиру, ан-Нуру, ас-Сабуру, ас-Садиқу, т.б. Осы тоқсан тоғыздың ең құрметтісі – ар-Рахману, ар-Рахиму атты есімдер. Рахман Алланың шексіз мейірім, шапағат иесі екенін білдірсе, Рахим іс жүзінде көмек, рақым жасаушы екенін көрсетеді. Сондықтан бұл есімдерді дұға оқыған сайын қайталап отыру керек [6;26-27]. Біз Алланың «Көркем есімдерінің» тілімізде кісі есімі ретінде жиі қолданып жүргеніне көп мән бере бермейміз. Мысалы, Рахман Алланың шексіз мейірім, шапағат иесі екенін білдірсе, Рахим іс жүзінде көмек, рақым жасаушы екенін көрсетеді. Қысқасы Рахман – мейрімді: Рахман/Рақым, Рақманқұл, Рахман, Рахманбек; әр-Рахим рақымды: Рақым/Рахым, Рақымжан, Әбдірахым, Рахима (әйел есімі); әл-Малик – бүкіл жаратылыстың иесі: Мәлік, Мәлікбай; әл-Халиқ – жаратушы: Халық, Халықберген, Әбдіхалық; әл-Қадир – құдіретті: Қадыр, Әбдіқадыр, Қадыржан, т.б.

Өзі қақтың жолында

Он бесі бар қасында

Жеті кәміл бабасы

Келді жетіп қасына /«Қобыланды батыр»/.

Діни ағартушы ақынның «Жаратушым, мен сені» деген екі шумақ өлеңінде :

Пірім, күнім деп сенем.

Тек өзіңе, өзіңе,

«Жәрдем берші» деп келем.

Бізге ғана жақ жолың.

Бізді бақытты ететін,

Сенің нұрлы хақ жолың, - делінген [7;122].

Өлең шумағындағы «Ж а р а т у ш ы» – діни ұғым бойынша, бар әлемді жасаушы ұлы күш, құдірет иесі [8;6,682]. – Жаратушы-ау, жазуың осылай ма еді! /А.Жүнісов/. Хат жаздым сәлемнама Манатжанға, Бетіне жанның бәрін қаратқанға. Бір алла осы аруға кез келтір деп, Жылаймын ертелі-кеш жаратқанға /Айтыс/. Жаратқан сөзі «жалғыз», «алла», «құдай», «бір құдай», «жаппар», «ием», «тәңір» сияқты культтік сөздерімен тіркесіп келіп, «жаратқан алла», «жаратқан жалғыз алла», «жаратқан құдай», «жаратқан бір құдай», «жаратқан жаппар құдай», «жаратқан ием», «жаратқан тәңір» деген сөз тіркестер жасауға қатысады. Осындай сөз тіркестерінің мағынасы «жаратушы құдай, тәңір, алла тағала, жасаған ие» деген мағынада жұмсалады. Ж а с а ғ а н – құдай, алла, тәңір, жаратушы деген мағынаны білдіреді [9;250]. Жасаған ие күннің жылуын, кемпірқосақтың болуын, ауаның жұпар иісін алып сөнбес, сембес ғажайып гүл өсірді /М.Мағауин/. Жасағанның қылығы күшті дейді, Сырлы аяққа бал құйып ішті дейді /Батырлар жыры/. Жасаған сөзі «алла», «құдай», «ие», «ием», «тәңір» сияқты культтік сөздерімен тіркесіп келіп, «жасаған алла», «жасаған құдай», «жасаған ие», «жасаған ием», «жасаған тәңір» деген тіркестер жасауға қатысады. Осы тіркестердің мағынасы жаратушы құдай, алла, тәңір, жаратушы деген мағынада. – Е-Е... Сүйтпей тағы не қылар дейсің... Ей, жасаған алла-ай! Елді құртпаса не қылсын?.. /Ж.Аймауытов/. И е – алла тағала, құдай, жаратушы, тәңір дегенді білдіреді [10; 4,424]. Байларды шалқар көл қылған. Кедейді құла шөл қылған. Жарлығы күшті иенің /Батырлар жыры/. Ие сөзі «жаратқан», «жасаған», «тәңір» сөздерімен тіркесіп, «жаратқан ие, «жасаған ие», «тәңір ием» деген тіркестер жасап, «алла, жаратушы, жасаған, құдай» деген мағынада жұмсалады. Алла, құдай. О, жаратқан ием! Алдымен атыңды айтып, жалбарынам /Б.Момышұлы/. Алла, құдай. «Жасаған ием, жар бола көр» деп күбірлейді ішінен /С.Алдабергенов/.

«Құдай, алла, тәңірі» культтік сөздері араб тілінен енген «құдірет, жаппар, хақ» сөздерімен көбінесе, тіркесіп қолданылады. Жаратқан, жаратушы, жаппар, жасаған, жасаған ием, ие дегендер – алла, тәңір, құдай сөздерінің қазақша баламасы, синонимдес сөздер. Бұл сөздердің айтылуы басқа болғанымен лексикалық мағыналары бірдей. Олар да «бар әлемді жасаушы ұлы күш, құдірет иесі, яғни құдай, алла, тәңір, жаратушы» деген мағынада жұмсалады. Сондықтан адамдар әр уақытта осы күштерге жалынып, жалбарынған. Адамдар өздерінің бір-біріне жасаған жақсылық-жамандық әрекеттеріне жауап ретінде осы күштерге байланысты қалыптасқан тұрақты сөз тіркестерін қолданған. Жаратқан, жаратушы, жаппар, жасаған, жасаған ием, ие дегендер тек қана алғыс, тілек мағынада қолданылады.

Түркі тілдерінде өте ерте заманнан келе жатқан культтік мағынада жұмсалатын сөз – «тәңірі». «Тәңірі» концептісі алтай тілдерінен алынған «аспан», «көк» деген мағынаны білдіреді. Ежелгі түркі ескерткіштер тілін зерттеуші А.Махмұтов «тәңірі» сөзі түркі орхон жазуларында көк/аспан және құдай деген ұғымды білдіретінін көрсетеді [3;84]. С.Е.Малов: «Қан теңір по рассказам уйгуров главное высшее шаманское божество «қан теңір» /или қан деңір, т.е. небесное божество/ букв. /царь неба/», – дейді [12;62]. Тәңірді аспан құдайы деп түсіну ертеде қазақ ұғымында да болған. Егер, «оның басына бір жаман іс түсетін болса, ол басын көтеріп, «бир тәңри» деп зарлайды. Мұнысы түрікше «бір құдай» деген сөзі», – дейді Ибн-Фадлан [13;1,114]. «Тәңірі» сөзінің ежелден түркі тілдеріне меншікті сөз екендігін түркі халықтарының мәдениетінің ғана емес, сонымен бірге бүкіл дүниежүзі мәдениетінің тарихында елеулі орын алатын, бүкіл әлемге әйгілі болған Орхон ескерткіштеріне (VІІІ ғ.) арналған құлпытастағы жазулардан көруге болады. Дания ғалымы, Копенгаген университетінің профессоры Вильгельм Томсен Орхон жазуының «кілтін» тауып, сырын ашады. Орхон өзені бойындағы табылған үлкен тастағы жазудың ішінен түрік тәңірі деген сөздерді оқиды. В.Томсен ашқан алфавитті қолданып, академик В.В.Радлов 1894 жылы Орхон ескерткіштерін тұңғыш рет орыс тіліне аударып, текстің нұсқасын латын әліппесімен береді.

Мәселен, «Күлтегін», «Тоныкөк» ескерткіштеріндегі:

Күлтегіннің үлкен жазуында: Аудармасы:

Үзе көк теңрі, Биікте көк тәңірі,

Асра йағыз йір қылынтуқда, Төменде қара жер жаралғанда,

Екін ара кісі оғлы қылынмыс. Екеуінің арасында адам баласы жаралған.

Кісі оғлынта үзе ечүм апам Адам баласы үстіне ата-тегім

Бумын қаған, Істемі қаған Бумын қаған, Істемі қаған

олурмыш отырған.

Олурыпан, түрк будуның Отырып, түркі халқының

илін, төрүсін тута бірміс, Ел-жұртын қалыптастырған,

іті бірміс. иелік еткен.

Теңрі тег, теңріде болмыш Тәңірдей тәңірі жаратқан

Түрк Білге қаған, Түрік Білге қаған,

Бұ өдке олуртым. Бұл шақта отырдым.

Теңрі йарулқазу! Тәңірі жарылқады!

Бікүл түрк будунқа Бүкіл түркі халқына

йаруғлуғ йағуғ келтүрмедім. қарулы жау келтірмедім,

Төгүнлік атуғ йүртмедім. Атты әскер жолатпадым. –

деген жазулар соған дәлел [14;44,76]. Демек, ертеде ата-бабаларымыздың ұғымында Тәңір жер мен судың, көк пен жұлдыздардың және адамның жаратушысы болған. Яғни, «Тәңір» – байырғы түркілердің табынатын, жаратушы жалғыз құдайы». Түркілердің мына мақалы да осының дәлелі: Түн күн тапұн Тәңірге бойнамағыл, Қорқұп аңар еимену ойнамағыл – Бой тартпа, Тәңірге күн-түн табын, Одан қорқып, именгін, ойнамағын. «Күндіз-түні Ұлы Тәңірге табын, түзу жолдан шығып кетпе, бас тартпа; Ұлы Тәңірден именіп, ұял, қорық, ойнама». Сондай-ақ, «Тәңірі» сөзінің бірнеше мағынасы болғанын көреміз. Солардың ең алғашқысы, тұңғыш ұғымы – «аспан, көк». Екінші мағынасы, кейінгі дәуірлерде түркі тайпаларына араб, парсы тілдерінен ауысқан – «Алла», «Құдай» атаулары орнына жұмсалған. Мұның өзі «табиғат пен адам баласын билейтін құдіреттің мекені – аспан, көк» деген сенімнен туғаны күмән туғызбайды.

Қазіргі дүниетанымымызда «құдай, алла, тәңірі» концептісінен туындаған сөз тіркестерінің аясы өте кең. Осы культтік сөздердің тірек болуымен алғыс, қарғыс, бейтарап мағынада қолданылатын, этносқа тән дүниенің тілдік бейнесін танытатын когнитивтік бірліктер, фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдер көптеп саналады. Тілімізде алғыс мәнді сөздерге бата беру, жақсы тілек айту сияқты сөз тіркестерінің де қатысы бар. Тілек сөздерінің бәрі де жақсылық тілеу ниетімен айтылады. Көркем шығармаларда бата сөздер ғасырлар бойы өңделіп, қырланып, казіргі дамыған деңгейге жетті. Тарихи даму барысында оның өне бойына қазақ халқының сан ғасырлық тарихи өмірі, еңбегі мен тұрмыс-тіршілігі орын тапты, оның жүздеген жылдар бойы қалыптасқан көркемдік-эстетикалық, діни-философиялық көзқарастары, биік мұраттары, қала берді жаратылысындағы өзіне тән психологиялық ерекшеліктері мен менталитеті бейнеленеді. Мысалдар, Құдайым жарылқасын, бай қылсын, төрт түлігін сай қылсын! Кетпес дәулет берсін! Кең пейіл берсін! /А.Байтұрсынов/.

Алғыс және қарғыс мәнді когнитивті бірліктер түркі тілдес халықтардың көпшілігінде кездеседі. Мәселен, «алғыс» сөзі алтайлықтарда, татарларда «алкыш, алқыш сос», қарашай-балқарларда «алгыш», сахаларда «алғыс», әзірбайжандарда «алгыш», қарқалпақтарда «алғыс» деп аталатын тілек араб сөзінен алынды, әрі кейінгі бата сөз үлгілерінің мазмұнына да исламның тигізген әсері мол. Қазақ, қырғыз халқында бата айтылады да, қарашай-балқар, татар тілдерінде алғыс сөзі «алгыш», «алкыш» деп аталып, үнемі тілек мағынасында қолданылады. Мысалдар, қарашай-балқар тілдерінде: «Аллах джол берсин!» – «Алла қолдасын!» «Аллах онғартсын!» – «Алла оңғарсын!» деген мағынада. Татарлар «құрбандық шалу» мейрамында құдайға құлшылық жасап, сыйынып, алғыс, тілек айтып «алкышлар» (алғыстар), «теләкләр» (тілектер), «догалар» (дұғалар) оқитын болған. Мысалы, «Йоллык догасынан» үзінді келтірейік:

Ут Анабыз, сиңа корбаан бирәбез, кабул ит!

Ут Анабыз, барча кайгыларыбыздан, бәла-казаларыбыздан,

Хәсрәтле-уйларыбыздан, яман чирләрдән,

Зәһәр нурлардан тәнебезне-күңелебезне арула!

Бөек Тәңрем! Атам минем! газиз углың сиңа ялвара!

Күк Тәңрем! Синең көчең күәтең, көдрәтең артсын!

Олыг Тәңре! Үзең ярлыка барлыка языклардан!