Оқулық Алматы 014 Давильбекова Ж.Қ. Кəсіпорын экономикасы: Оқулық Алматы

77
Ктд   = Т
т
/Т
өнд. ц
мұндағы Тт – тасымалдау операцияларының ұзақтығы; Т
өнд.ц
 — өндірістік
циклдің  ұзақтығы. Тікелей дəлдік  коэффициентінің  мəні  барынша  нөлге  жақын
болуы  тиіс (К
тд
→0). Бұған  тасымалдау  операциялары  өндірістік  үдерістің
құрамдас бөлігі болып табылатын (Т
т
→0) жағдайда қол жеткізуге болады.
Ырғақтылық. Ырғақтылық өндіріс үдерісінің бірдей уақыт аралықтары сайын
жүйелік  қайталануын көздейді, яғни бұл  уақыттың бірдей аралықтарында бірдей
немесе еселі  өнім шығарылымын  қамтамасыз  ету. Өндіріс  ырғақтылықтылығын
сипаттайтын  көрсеткішті  таңдау  қиынға  соғады. Біршама  қателікпен  мұндай
көрсеткіш ретінде ырғақтылық коэффициентін (К
ырғ
) алуға болады.
Икемділік. Өндірістік үдерісті ұйымдастырудағы икемділік — бұл жаңа өнімді
шығаруға  жылдам  қайта  құрылу  мүмкіндігі. Өндіріс  икемділігін  талап  ету,
өндірістің  үздіксіздігі  мен  мамандырылуымен  қатар, өндірісті  тиімді
ұйымдастырудың  негізгі  талаптарының  бірі  болып  табылады. Нарықтағы
бəсекелестік  күрес  жағдайларында  өндірісті  ұйымдастыруға  қойылатын  талаптар
жоғарылауда. Бұл  өнімдің  бұдан  да  жылдам  жаңғырмалылығымен, өнімділігі
жоғары  техниканың  қолданылуымен  түсіндіріледі. Осындай  жағдайларда
өндірістің  ұйымдастырылуы  өндірістік  үдерістердің  тұрақтылығын  өндірістік
үдерістің, өнім  номенклатурасының  жаңғырмалылығымен  жəне  өзгеруімен
байланысты, бұдан да жылдам өзгеруімен үйлестіруге бағытталуы тиіс.
Мамандыру. Мамандыру  өнім (жұмыс) номенклатурасын  шектеумен  жəне
бір  өнім (жұмыс) түрінің  жаппай  өндірісінің  өсуімен  сипатталады.
Мамандандыру  деңгейін  сипаттайтын  көптеген  көрсеткіштер  бар. Жұмыс
орындарының  мамандандырылуымен  айқындалатын  өндірістік  үдерістердің
мамандандырылуына  қатысты  келесі  көрсеткіштер  барынша  лайық  болып
табылады:
•
сериялық  коэффициенті — бір  жұмыс  орнында  орындалатын  əр  түрлі
операциялардың санымен сипатталады;
•
жұмыс  орындарының  мамандандырылуының  орташа  деңгейі (оны
сериялықтың  орташа  коэффициенті деп  атауға  болады), келесі  формула
бойынша анықталады: У
с
= п/т,
мұндағы
п  — өндірістік  учаскеде (цехте) бір  айда (тəулікте)
орындалатын  бөлшектердің-операциялардың  жалпы  саны; т  — жұмыстың
келтірінді  бір  ауысымды  тəртібінде  өндірістік  бағдарламаны  бір  ай (тəулік)
ішінде орындап шығу үшін қажетті жұмыс орындарының саны.
Өндірістік үдерісті ұйымдастырудың басқа да қағидалары (талаптары) бар.
Өндірістік  үдерістерді  ұйымдастыруды  жоғарыда  келтірілген  қағидаларын
(талаптарын) нақты  өндірісте  жүзеге  асыру  мүмкін  емес  екендігін  айта  кетейік,
өйткені, өндірістік үдерісті ұйымдастыру  əдістері, өндіріс  түрлері, шығарылатын
өнім номенклатурасы жəне т. б. өзгешеленеді, жоғарыда келтірілген қағидаларды
жүзеге асыруға кедергі жасайтын себептер де бар.

78
5.2. Өндірістік үдеріс: сипаттама, жобалау
Өндірістік  үдеріс — белгілі  бір  өнімді  дайындауға  бағытталған  өзара
байланысқан  негізгі, қосымша, қызмет  көрсетуші  жəне  табиғи  үдерістердің
жиынтығы. Өндірістік үдерістер бірқатар белгілерге қарай өзгешеленеді.
Негізгі  үдерістер — бұл, олардың  барысында  шикізат  пен  материалдар
дайын  өнімге  айналатын  өндірістік  үдерістер. Қосымша  үдерістер көбінесе
дербес  кəсіпорындарға  бөлініп  кетуі  мүмкін, өндірістік  үдерістің  жекеленген
бөліктері  болып  табылады. Олар  негізгі  өндіріске  қажетті  өнімді  дайындаумен
жəне  қызмет  көрсетумен  айналысады. Оларға  аспаптар  мен  технологиялық
жабдықты, қосалқы  бөлшектерді  дайындау, жабдықты  жөндеу  жəне  басқалары
жатады. Қызмет  көрсетуші  үдерістер негізгі  үдеріспен  тығыз  байланысты,
оларды  оқшауландыру  мүмкін  емес. Олардың  басты  мақсаты – кəсіпорынның
барлық бөлімшелерінің үздіксіз жұмысын қамтамасыз ету. Оларға цехаралық жəне
цех  ішінде  тасымалдау, материалдық-техникалық  ресурстарды  қоймалау  жəне
сақтау жəне т. б. жатады.
Дайындау  үдерістері шикізат  пен  материалдарды  пішінімен  жəне
өлшемдерімен 
дайын 
бұйымдарға 
жақын, қажетті 
дайындамаларға
айналдырады. Оларға  машина  құрылысындағы  құю  жəне  темір  ұста
үдерістерін, тігін  өндірісінде – пішу  жəне  басқа  да  үдерістерді  жатқызуға
болады. Өңдеуші  үдерістер болып, дайындамаларды  дайын  бөлшектерге
айналдыратын  үдерістер  табылады (механикалық  өңдеуші  үдерістер,
гальваникалық, тігін жəне басқа үдерістер). Шығару (жинау) үдерістері дайын
өнімді дайындау, тораптарды, машиналарды жинау қызметін атқарады (жинау,
аспаптық үдерістер, ылғалды-жылулық өңдеу жəне т.  б.).
Үзілмелі үдерістер өнімді дайындауда, жабдық жұмысында өнім сапасына
зиян  келтірмейтін  үзілістердің  бар  болуын  көздейді. Үздіксіз  үдерістер
тоқтаусыз жүзеге асырылады. Үзілістердің болуы көбінесе мүмкін емес немесе
олар өнім сапасының немесе жабдық күйінің нашарлауына əкеледі.
Машиналық  механизмдердің  көмегінсіз  орындалатын  үдерістер Қолмен
орындалатын үдерістер деп аталады. Ішінара механикаландырылған үдерістер
кейбір  жеке, көбенесе, негізгі  операцияларда  қолмен  орындалатын  еңбекті
машиналарға  алмастырумен  сипатталады.
Кешенді-механикаландырылған
үдерістер барлық  өндірістік  операциялардың  орындалуын  жəне, машиналар
мен  механизмдердің  көмегімен  орындалатын  операцияларды  санамағанда,
қолды  еңбекті  қолданбай  орындалуын  қамтамасыз  ететін  машиналар  мен
механизмдердің  өзара  байланысқан  жүйесінің  бар  болуын  көздейді.
Автоматтандырылған  үдерістер барлық  операциялардың, оның  ішінде
машиналар  мен  механизмдерді  басқаруды  қызметкердің  тікелей  қатысуынсыз
орындалуын қамтамасыз етеді.
5.3 Өндірістік цикл
Өндірістік цикл — шикізат пен материалдарды өндіріске қосқан сəттен бастап
дайын  өнімнің  шығарылуына, оның  техникалық  бақылау  қызметімен  қабылдануына
жəне  дайын  өнім  қоймасына  тапсырылуына  дейінгі  уақыттың  күнтізбелік  мерзімі.