«Жоғары оқу орындарында көптілді білім берудің өзекті мәселелері»

«Жоғары оқу орындарында көптілді білім берудің өзекті мәселелері» 
аймақтық ғылыми-практикалық конференция, 30 қараша 2018ж. 
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
115 
 
б)  студентер  мәтіннің  мазмұнын  неміс  тілінде  немесе  қазақ  тілінде 
айтып береді; 
в) тыңдаған   мәтінді   мағыналық   үзінділерге   бөліп, оларға тақырып 
табады; 
г) мәтінге толық жоспар жасайды, 
Аудиомәтінді  сын  көзімен  түсіну  деңгейін  тексеру  үшін  мынадай 
жаттығулар жасау керек: 
а) тыңдаған мәтіндегі оқиғаға баға беру; 
ә) мәтіннің негізгі ойларын табу; 
б) мәтіннің мазмұнын реферат түрінде қайта айтып беру; 
в) мәтінге түсініктеме жасау т. б [4]. 
Тыңдауға  берілген  материалдың  мазмұны  да  түсінуге  әсер  етеді. 
Тыңдауға арналған материалды дайындау үшін мыналарды ескеру қажет: 
1.  Студентерді  жаңа  сөзбен  таныстыру  кезеңінің  негізгі  мақсаты  — 
олардың 
санасында 
сол 
сөздің 
есіту-көру-моторлық 
бейнесін 
қалыптастыру және оның колданылуымен таныстыру. 
2.Шетел  тілін  үлгі  сөйлемдер  арқылы  оқыту  принципі  қазіргі  кезде 
тілді  игерудің  ең  үтымды  жолы  болып  табылады.  Бұл  принцип  бойынша 
тіл  және  сөз  материалы  мұқият  іріктеліп  алынып,  олардың  үлгілері 
жасалады  да,  оқушыларға  жиі  қолданылатын  фонетикалык,  лексикалық 
және грамматикалық материал мен үлгі сөйлемдер беріледі.Оларды игеру 
нәтижесінде  оқушылар  ауызша  сөзде  де,  жазбаша  сөзде  де 
коммуникативтік актіні атқаруға мүмкіндік алады. 
3.Шетел тілін оқытудағы коммуникативтік бағдар принципі бойынша 
шетел  тіліндегі  оқу-тәрбие  процесінің  ұйымдастырылуы,  мақсатқа 
бағдарлауы,  жүзеге  асырылуы  нәтижесінде  оқушылар  бағдарламада 
белгіленген  тақырыптар  көлемінде  шетел  тілін  қатынас  құралы  ретінде 
пайдалану іскерліктері мен дағдыларын игеруге тиіс. 
4.  Шетел  тілін  оқытуда  жаңа  сөздің  мағынасын  түсіндірудің  маңызы 
зор, өйткені сөзді қолдануда оқушылардың жасайтын қателерінің көпшілігі 
оның мағынасын түсінбегендіктен немесе оны қате түсінгендіктен болады. 
Сондықтан сөздің мағынасын түсіндіруге көп көңіл бөлу керек. 
Тыңдап-түсіну  ауызша  сөздің  бірінші  сыңары  болса,  оның  екінші 
сыңары-  сөйлеу.  Демек,  тыңдап-түсінумен  қатар  сөйлеу  де  сөз  әрекетінің 
бір  түрі  ретінде  ауызша  сөзге  жатады.  Бұлардың  біріншісі  –  тыңдап  – 
түсіну  –  рецептивтік  (импрессивтік)  сөз  де,  екіншісі–сөйлеу-
(ре)продуктивтік (экспрессивтік) сөз. 
Сөйлеу арқылы ауызша сөйлеу жүзеге асырылады, яғни сөз әрекетінің 
бұл түрі арқылы адамдар бір-бірімен түсініседі, басқа адамдардың біліміне, 
іскерлігіне ықпал етеді, оларға бір нәрсені дәлелдейді, оларды бір нәрсеге 
сендіреді,  сондай-ақ  айтылып  тұрған  хабарға  өзінің  көңіл-күй  қатынасын 

«Жоғары оқу орындарында көптілді білім берудің өзекті мәселелері» 
аймақтық ғылыми-практикалық конференция, 30 қараша 2018ж. 
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
116 
 
білдіреді.  Тыңдап-түсіну  сияқты  сөйлеуде  де  еске,  болжауға,  ықыласқа 
сүйене отырып, күрделі ойлау процестері қатысады. 
Сөйлеудің  екі  түрі  бар.  Олар:  а)  монолог  түрінде  сөйлеу  және  ә) 
диалог  түрінде  сөйлеу.  Сөйлеудің  бұл  екі  түрі  бір-бірімен  тығыз 
байланысты және шынайы таза түрінде сирек кездеседі. Көбінесе олар бір-
бірімен  аралас  келеді.  Тіпті  монолог  түрінде  сөйлеп  тұрғанын  өзінде, 
мысалы, лекция оқып тұрғанда, сөздің кімге арналғанын, яғни адресатты, 
сөйлеуші есінен шығара алмайды. Демек, монолог та адрессіз айтылмайды. 
Ал  осы  монолог  барысында  адресат  қабылдаған  хабарға  жауап  беріп 
отырса,  сөз  бірте  –бірте  диалогқа  айналып  кетеді.  Керісінше,  диалог 
барысында әріптестердің бірінің сұрағына екіншісі жауап бере отырып, өз 
ойын толық айтса немесе бір әріптестің айтқан пікіріне екіншісі келіспей, 
оған  толық  дәлелдер  келтірсе,  диалог  монологқа  айналып  кетеді.  Сөйтіп 
монолог пен диалог диалектикалық бірлік болып табылады. 
Монолог  пен  диалог  бір-бірімен  тығыз  байланысты  болғанымен, 
бұлардың  арасында  елеулі  айырмашылықтар  бар.  Бұл  айырмашылық 
мынада:  монолог  түрінде  сөйлеу  дегеніміз-  ол  жеке  адамның  белгілі  бір 
адамға немесе бір топ адамға арнап айтқан сөзі. Мұнда тек бір адам ғана 
сөйлейді  де,  басқалар  тыңдайды.  Сондықтан  оны  монолог  деп  атайды 
(моно – жеке, дара, біреу деген мағынаны білдіреді). Ал диалогта әңгімеге 
кемінде  екі  адам  қатысады  (диа  –  екі  деген  мағынаны  білдіреді).  Бұлар 
алма-кезек ауысып сөйлеп отырады. 
Монолог  түрінде  сөйлеп  үйрену  барысында  оқушылардың  басты 
міндеті  —  неміс  тілінде  белгілі  тақырыпқа  хабар  айту  үшін  қажетті 
материалды  саналы  түрде  түсіну,  оларды  анықтау.  Сосын  оқушылар  өз 
ойын  дамытып,  оны  логикалық  жүйемен  айтып  бере  білуі  керек. 
Оқушылар  неғұрлым  тіл  материалын  көбірек  меңгеріп,  сөздік  қоры 
молайған  сайын  сөздің  логикалық  жағы  да  байып,  күрделене  түседі.  Бұл 
аталған  міндеттерді  орындау  оңай  емес.  Дегенмен  аталған  монолог  сөз 
іскерліктерін қалыптастыру, дамыту мен жетілдіру диалог түрінде сөйлеу 
іскерліктерін  қалыптастырудан  гөрі  жеңілірек.  Оның  мәні  мынада. 
Монолог  түрінде  сөйлегенде,  оқушы  белгілі  жоспар  бойынша  сөйлей 
алады.  Ол  сөйлемей  тұрып  –  ақ  сөз  барысында  не  айтатынын  біледі. 
Диалогта  бұл  мүмкін  емес,  өйткені  диалог  белгілі  жоспар  бойынша 
жүрмейді. Келесі жолы не айтуымыз әріптестің айтқан сөзіне байланысты. 
Әңгіме барысында бастапқы тақырыптан ауытқулар жиі кездесіп отырады. 
Диалог      түрінде      сөйлеудің      тағы      бір      қиындығы  -  әңгімеге 
қатысып  отырған  адамға  бір  мезгілде  екі  бірдей  талап  қойылады:  бір 
жағынан  ол  сөйлеушінің  сөзін  түсіне  білуі      керек,      екінші      жағынан   
әріптестің      репликасына  дереу  жауап  қайыра  білуі  керек.  Яғни  диалогқа 
қатысушыдан  тыңдап  –  түсіну  іскерлігі  мен  сейлеу  іскерлігі  бірдей,  бір 
мезгілде талап етіледі.