АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ

91
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ
IV­­­Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
4.
Мейоз бен митозды¦ єандай айырмашылы¬ы бар?
Мейоз басєыштарын жЎне онда¬ы Їдерiстердi айтып бер.
Мейозды¦ биологиялыє ма¦ызы єандай?
Нелiктен мейоз нЎтижесiнде тЇзiлген гаметалар тµєым єуалау-
шылыє тµр¬ысынан Ўр тЇрлi болады?
§ 39. ёрыєтану
а¬за¬а тиiстi. Мейозды¦ бiрiншi бЈлiнуiнен со¦ спер матозоидтар мен 
овозидтердi¦ Ўрєайсысына 23-тен хромосома Јтедi. Хромосомаларды¦ 
таралуы анафаза i-де Ўр тЇрлi варианттар бойынша жЇредi. Мысалы: 
оларды¦ бiреуiнде 3 аталыє а¬за хромосомасы жЎне 20 аналыє а¬за 
хромо сомасы болуы мЇмкiн, басєасында 10 аталыє жЎне 13 аналыє 
болады,  басєаша жа¬дайларда хромосомалар тарап кетуi ыєтимал. 
Мµндай жайлар Јте кЈп болады. Егер мейозды¦ бiрiншi бЈлiнуiнде хро-
мосомаларда¬ы кроссинговер есепке алынса, Ўрбiр жыныстыє жасуша 
генетикалыє жа¬ынан жал¬ыз-ає Ўрi єайталанбайтын Јзiне тЎн гендер 
жиынты¬ына ие болады.
Мейозды¦ екiншi бЈлiнуiндегi профаза II мен метафаза II-де де 
дЎл митозда¬ыдай Їдерiс байєалады, мейоздан айырмашылы¬ы сол, 
бЈлiнiп жатєан жасуша гаплоид жинаєєа ие болады. Анафаза II-де 
центро мермен бiрiккен хроматидтер бiр-бiрiнен бЈлiнедi, сол кезден 
бастап дЎл митозда¬ыдай хроматидтер дербес хромосома¬а айналады. 
Телофаза II де хромосомаларында гаплоид жина¬ы бар екi жасуша 
тЇзiледi. СЈйтiп, мейоз нЎтижесiнде Ўрбiр диплоид жинаєты¦ бастапєы 
жыныстыє жасушаларыны¦ екi рет кезектесiп бЈлiнуi нЎтижесiнде 4 
гаплоид жинаєта жетiлген жыныстыє жасушалар — гаметалар пайда 
болады. Мейозды¦ биологиялыє ма¦ызы — мейоз  арєылы  µрпаєтарды¦ 
алмасуы барысында хромосомалар саныны¦ тµраєтылы¬ы Јзгермейдi. 
Мейозда гомологиялыє хромосомаларды¦  алуан тЇрлi вариант тары 
iске асады. Мейоз Їдерiсiнде хромосомалар конъюгацияланып, µєсас 
бЈлiктермен алмасуы нЎтижесiнде тµєым єуалайтын аєпаратты¦ жа¦а 
жина¬ы жасалады.
ёрыєтану — µр¬ашы  жЎне  еркек  гаметаларды¦ — хромосомаларды¦ 
гаплоид жина¬ына ие бол¬ан жасушаларды¦ бiр-бiрiне єосылу Їдерiсi. 
ёрыєтан¬ан жµмыртєа жасуша зигота деп аталады. 
Зигота ядросында хромосомаларды¦ бЎрi жа¦а жµп болып єалады; 
Ўрбiр жµп гомологиялыє хромосоманы¦ бiреуi — аталыє, екiншiсi — 

92
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV   Б¤ЛIМ
аналыє хромо сома болады. Демек, µрыєтану кезiнде а¬заларда Ўр тЇрдi¦ 
сомати калыє жасушалар¬а тЎн хромосомаларыны¦ диплоид жина¬ы 
єайта єал пына келедi.
Жануарларды¦ µрыєтануы. КЈптеген су жануарларыны¦ яки єос 
ме кендiлердi¦ µрыєтануы тiкелей сумен байланысты. Бµл жануарлар 
кЈбею кезе¦iнде Јте кЈп жµмыртєа жасуша мен сперматозоидты су¬а 
шы¬арады. Су арєылы сперматозоид жµмыртєа жасуша iшiне кiрiп, 
оны µрыє тандырады. Бµл сыртєы µрыєтану деп аталады. јµрлыєта 
жасайтын жануар ларда iшкi µрыєтану байєалады.
ёрыєтану барысында алдымен сперматозоид жµмыртєа жасуша¬а 
жаєындасады, оны¦ бас бЈлiгiндегi ферменттер Ўсерiмен жµмыртєа 
жасушаны¦ єабы¬ы ерiп, кiшкене тесiк пайда болады. Бµл тесiкше 
арєылы сперматозоид ядросы жµмыртєаны¦ iшiне кiредi. Кейiн Ўр екi 
гаметаны¦ гаплоид ядролары єосылып, ортає диплоид ядро тЇзiледi, 
со¦ынан бЈлiну жЎне даму басталады. 
КЈптеген жа¬дайларда бiр жµмыртєа жасушаны бiр сперматозоид 
µрыєтандырады. Кейбiр жануарларда жµмыртєа жасуша¬а екi яки 
бiрнеше сперматозоид кiруi мЇмкiн. Дегенмен оларды µрыєтандыру¬а 
тек бiреуi єатысады, ал басєалары жойылып кетедi.
¤сiмдiктердi¦­ µрыєтануы. Жабыє µрыєты Јсiмдiктердегi (гЇлдi 
Јсiмдiктер) µрыєтану мен µрыєты¦ дамуын єарастырайыє (49-сурет). 
Жабыє µрыєты Јсiмдiктерде еркек гамета ларды¦ тоза¦ы жµмыртєа-
да жетiледi. Тоза¦ жµмыртєа екi жасушадан єµрал¬ан. ДЎл сол жасу-
шаларды¦ iрiсi — веге тативтi жасуша, ал кiшiсi — генеративтi жасуша 
делiнедi. Вегетативтi жасуша Јсiп, µзын жi¦iшке тЇтiкше тЇзедi. Гене-
ративтi жасуша веге тативтi тЇтiкше iшiнде екiге бЈлi нiп, екi спермий 
жасайды. Тоза¦ тЇтiкше тез Јсiп, µрыєшада¬ы тµм сыєша мен тiрек-
ше iшiне кiредi де, тЇйiнге єарай єоз¬алады. Тоза¦ тЇтiкшелерi тЇрлi 
жылдамдыєпен Јседi. Алайда оларды¦ тек бiреуi ¬ана басєаларынан 
озып кетiп, тЇйiншек iшiндегi µрыє бЇршiкке жетедi жЎне оны¦ iшi-
не кiредi. Спермийдi¦ бiрi жµмыртєа жасушамен єосылып, диплоид 
зигота тЇзедi, одан бЇршiк дамиды. Екiншi спермий орталыє диплоид 
жасушамен єосылады, нЎтижеде ядросы триплоид, я¬ни Їш хромо-
сома жина¬ына ие бол¬ан ядролы жа¦а жасуша пайда болады. Одан 
эндосперм дамиды.
ГЇлдi Јсiмдiктердегi жµптасып µрыєтану єµбылысын 1898 жылы 
академик С.Г. Навашин тапєан, ал эндоспермнi¦ триплоид таби¬атын 
оны¦ µлы М.С. Навашин 1915 жылы ашєан.

93
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ
IV­­­Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
ёрыєтану дегенiмiз не?
Жануарларда µрыєтану єалай жЇзеге асады?
¤сiмдiктердi¦ жµптасып µрыєтануы деген не?
Жµптасып µрыєтануды єашан жЎне кiм тапєан?
Жµптасып µрыєтану єай Јсiмдiктерге тЎн?
Эндоспермнi¦ триплоид таби¬атын єайсы ¬алым ашєан?  
49-сурет.
 1 
 2
 3
 4
 5
 6
 7
 8
 9
10
11
12
13
1
7
8
2
Спермийлер
3
Вегетативтi
жасуша
4
5
6
9
10
11
Тоза¦датєыш;
Тоза¦єап;
Тоза¦дыє дЎн;
Тоза¦дыє дЎннi¦ 
єиындысы;
Аналыє;
ТµєымбЇр;
ёрыє єапшы¬ы;
Орталыє жасуша;
Жµмыртєа жасуша;
Эндосперм;
Аналыє белгi;
Тоза¦датєыш 
тЇтiкше;
Спермий.
ГЇлдi 
Јсiмдiктердi¦ 
жµптасып 
µрыєтануы.
12
13
 Бµл жа¦алыє гЇлдi Јсiмдiктердi¦ Јте Їлкен тобыны¦ бЇкiл даму 
барысын тЇсiну жЎне зерттеу iсiнде ерекше ма¦ызды болып табылады.
Партеногенез.  ёрыєтанба¬ан жµмыртєа жасушадан тµєымбЇрдi¦ 
дамуы партеногенез деп аталады. Партеногенез таби¬и жЎне жасанды 
болады. Таби¬и партеногенез кейбiр шаян тЎрiздiлерде (дафния), 
жар¬аєєанаттыларда (бал арасы, ара) жЎне Јсiмдiк бiтелерiнде, 
кейбiр єµстарда (єыр¬ауылда) байєалады. Жасанды партеногенезде 
µрыє танба¬ан ж µ мыртєа жасу ша¬а т Їрлi механика лыє жЎне 
химиялыє жолдармен Ўсер етiп дамыту¬а болады. јолдан жасал¬ан 
партеногенез тµт жiбек єµртында, баєаларда, єояндарда, балдырларда, 
са¦ырауєµлаєтарда, дЎндi  Јсiмдiктерде, бµршаєты Јсiмдiктерде 
кездеседi.