A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына


АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет30/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   45

97
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ
IV­­­Б¤ЛIМ
7— Биология,  9-сынып
  § 41.  Постэмбриондыє даму
1.
2.
3.
4.
Зигота дегенiмiз не?
БЈлшектенуде жа¦а жасушалар єалай пайда болады?
Жетiлген жануар жасушаларыны¦ митоз бЈлiнуi мен бЈлшектенудi¦ 
єандай айырмасы бар?
Эмбрион єабаттары єалай аталады?
тµр¬ысынан жасушалар ды¦ мЇшеленуi осы жасуша¬а тиiстi аєуыз дарды 
синтездеумен сипатталады. Кез келген жасуша Јзiне тЎн аєуызды син-
тездейдi. Биохимиялыє мЇшелену нЎтижесiнде эмбри он дыє єабаттар-
дан жеке мЇшенi¦ жЎне мЇшелер жЇйесiнi¦ дамуына Ўсерiн тигiзетiн 
жасушалар єµрамында¬ы Ўр тЇрлi гендердi¦ єызметi басталады.
Сан алуан тЇрлерге  тЎн жануарларды¦ µрыє єабаттарынан бiр келкi 
µлпалар мен мЇшелер тЇзiле бастайды. Ал бµл оларды¦ Јзара гомоло-
гиялыє екендiгiн дЎлелдейдi. 
Органогенез. Гаструляция аяєтал¬аннан кейiн Јзек мЇшелерi кешенi: 
жЇйке, хорда, iшек тЇтiкшелерi тЇзiледi. Ланцетникте Јзек мЇшелер 
тЈмендегiдей пайда болады (96-беттегi 53-сурет): ланцетникте эмбрион-
ны¦ артєы жа¬ынан науа пiшiнiндегi эктодерма орта бЈлiгiнен батып 
кiрiп, тЇтiкше жасайды.  
ТЇтiкше — бастапєы жЇйе, ол эктодерма астына тЇседi, оны¦ 
шеттерiне жабысып, жЇйке тЇтiкшесiн жасайды. Эктодерманы¦ єал¬ан 
бЈлiгiнен бастапєы терi эпителиi пайда болады.
ЖЇйке тЇтiкшесiнi¦ тiкелей астында орналасєан эктодерманы¦ жел-
ке бЈлiгi нен хорда тЇзiледi. Хорда жЇйке тЇтiкшесiнi¦ астына орнала-
сады. Эмбрион жасушаларды¦ кейiнгi мЇшеленуi нЎтижесiнде тµєым 
єабаттарынан Јте кЈп µлпалар мен мЇшелер пайда болады. 
ёрыє єабы¬ы эктодермасынан: жЇйке жЇйесi, сезiм мЇшелерi, терi 
эпителиi, тiстi¦ эмаль єабаты; эндодермадан: iшек эпителиi, ас єорыту 
бездерi — бауыр, µйєы безi, Јкпе жЎне желбезек; мезодермадан:  бµл-
шыєет µлпасын бiрiктiретiн µлпа (шемiршек сЇйек, єан жЎне лимфа), 
єан айналу жЎне зЎр шы¬ару жЇйесi мен жыныстыє мЇшелер пайда 
болады.
Эмбрионны¦ жµмыртєадан шы¬уы яки туылуы мен эмбриондыє 
даму кезе¦i аяєтал¬ан со¦ постэмбриондыє даму кезе¦i басталады. 
Постэмбриондыє даму дµрыс яки бµрыс (метаморфоз) болады.


98
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV   Б¤ЛIМ
Дµрыс дамуда (бауырымен жор¬алаушылар, єµстар, сЇтєоректiлер) 
жµмыртєадан шыєєан яки аналыє а¬задан туыл¬ан эмбрион жетiлген 
а¬залар¬а µєсайды, тек кiшкентай болады. Постэмбриондыє дамуда 
эмбрион тек Јседi жЎне жыныстыє кЎмелетке жетедi.
Бµрыс (метаморфоз) дамуда жµмыртєадан єµрт (личинка) шы¬ады. 
јµрт жетiлген а¬задан єµрылысы тµр¬ысынан ерекшеленiп тµрады. 
јµрт єорек тенедi, Јседi жЎне белгiлi мерзiм барысында жетiлген а¬за 
мЇше лерiмен алмасады. Сондай-ає бµрыс дамуда личинка мЇшелерi 
орнында есейген а¬за¬а тЎн мЇшелер пайда болады. Бµрыс эмбриондыє 
дамуды бiрнеше мысалдар арєылы єарас тырайыє.
Ассидияны¦ (хордалылар типi, личинка — хордалыларды¦ кенже 
типi) єµрты хордалы жануарларды¦ негiзгi белгiлерiн: хорданы, жЇй-
ке тЇтiкшесiн жЎне желбезек жарыєтарын Јз бойына жинаєтайды 
(54-сурет). јµрт суда еркiн жЇзiп жЇредi, кейiн су тЇбiндегi єаттырає 
затєа жабысып алып, метаморфоз¬а µшырайды. Оны¦  єµйрыєшасы, 
хордасы, бµлшыєеттерi жойылып кетедi, жЇйке тЇтiкшесi жасушалар¬а 
бЈлiнiп, фагоциттердi єµрайды. Личинкаларды¦ жЇйке тЇтiкшесiнен 
жЇйке тЇйiнiн жасау¬а єатысатын кейбiр жасушалар жиынты¬ы ¬ана 
єалады. Жетiлген ассидияны¦ єµрылысы жалпы хордалы жануарлар 
єµрылысына µєсамайды. Ассидия єµртыны¦ єµрылысы бµл жануар-
ларды¦ келiп шы¬у тегi — еркiн Јмiр сЇретiн хор далылар екендiгiн 
дЎлелдейдi.
Ассидияда¬ы метаморфозды¦ пайда болуыны¦ негiзгi себебi — оны¦ 
отырыєты жа¬дайда тiршiлiк етуге Јтуiнде.
Амфибияларды¦ личинкалыє басєышы — итбалыє (55-сурет). Итба-
лыєта желбезек жарыєтарыны¦, бЇйiр сызы¬ыны¦, екi камералы жЇрек 
пен бiр єан айналу ше¦берiнi¦ болуы осыны дЎгелдейдi. Метаморфоз 
барысында єалєанша без гормондарыны¦ Ўсерiмен єµйрыєшасы жЎне 
бЇйiр сызыє  мЇшелерi жойылады. ¤кпесi жЎне екi єан айналу ше¦берi 
дамиды. Бµрыс даму — метаморфоз¬а жЎндiктердi¦ дамуы да мысал бо-
лады  (56-сурет). јо¦ыз, кЈбелек єµрттарыны¦ сыртєы єµрылысында,  
тiршiлiк ету салтында жетiлген а¬залардан айырма шылыє бар. Олар-
ды¦ ата-тегi саєиналы жауын єµртына µєсайды. Метаморфоз тiршiлiк 
ортасыны¦ алмасуына да байланысты.
Бµрыс дамуды¦ биологиялыє ма¦ызы сол, бiр тЇрдi¦ єµрттары мен 
жетiлген жеке а¬залары Ўр тЇрлi жа¬дайда жаса¬андыєтан, олар ды¦ 
тµр¬ылыєты мекенi мен єорек Їшiн Јзара бЎсекелесуi баєыланбайды. 
Тек єана отырыєты яки паразит кЇйде жасау¬а бейiмделген а¬залар-


99
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ
IV­­­Б¤ЛIМ
54-сурет.
Жо¬арыда — топ жасап жетiлген а¬за. 
О¦да — ассидия  личинкасыны¦  єµрылысы: 
1—хорда, 2—жЇйке тЇтiкшесi, 3—желбезек 
жарыєтары.
Ассидияда¬ы 
метаморфоз:
55-сурет.
 Жо¬арыда¬ы сол жаєта  —  жµ-
мыр тєадан жа¦а шыєєан ит-
ба лыє;  жо¬арыда¬ы о¦ жаєта  
— метаморфозды¦ басталуы; тЈ-
менде — єµйрыє єалды¬ы бар жас баєа.
Баєада¬ы метаморфоз 
дамуыны¦ басєыштары:
1
2
3


100
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV   Б¤ЛIМ
КЈбелектi¦ толыє Јзгеруi мен даму 
(метаморфоз) басєыштары:
 
жµмыртєадан єµртты¦ шы¬уы, 
єуыршаєты¦ пайда болуы, 
єуыршаєтан кЈбелектi¦ шы¬уы.
56-сурет.
ды¦ єµрттары еркiн Ўрекет жа-
сап, тЇрдi¦ ке¦ таралуына себеп 
болады. Постэмбриондыє даму 
кезе¦i тЇрлi мерзiмге созылуы 
м Їмкiн. Мыса лы, т µт жiбек 
єµртыны¦ єµрттыє дЎуiрi 20—24 
кЇнге созылады, ал же тiл  ген кЈ-
белегi 5—10 кЇн жасайды. Баєа-
ны¦ личинкасы — итбалыє 2-3 
айда баєа¬а айналады. Жетiлген 
баєа бiрнеше жыл Јмiр сЇредi. КЈбi несе постэмбриондыє даму µзаєєа 
созылады.  Адамдарда  постэмбрион  дыє  жыныстыє  кЎ  ме   летке  жету  — 
кЎме  леттiк  жЎне  єар таю  кезе¦ дерiне  бЈлiнедi.
Гомеостаз, биоритм, анабиоз. Сыртєы орта жа¬дайыны¦ Јзге-
руiне єарамай, а¬заларды¦ Јз єµрылысын жЎне iшкi ортасыны¦ 
тµраєтылы¬ын Јзгертпей  саєтау єасиетiн гомеостаз деп атайды. Гоме-
остаз єасиетi жо¬ары єµрылымды а¬заларда, Ўсiресе сЇт єоректiлерде 
жаєсы дамы¬ан. 
Биоритм. Тiрi а¬заларды¦ жасау ортасы ыр¬аєты (ритмикалыє) тЇрде 
Јзгерiп тµрады. Тiрi а¬заларды¦ єызметi ыр¬аєты Јзгерiстерге байла-
нысты болады, бµл байланыстар эволюция нЎтижесiнде єалыптасады 
жЎне биоритмдер деп аталады. Биоритмдерге фотопериодизм айєын 
мысал бола алады. Фотопериодизм а¬заларды¦ кЇн µзынды¬ына жауап 
реакциясы болып табылады.
Анабиоз. јолайсыз жа¬дай туында¬анда а¬заларда¬ы зат алмасуды¦ 
Јте баяулауын жЎне уаєытша тоєтауын анабиоз деп атайды. Анаби-
оз¬а микроа¬заларды¦ споралары,  жануарларды¦ сыртєы єабыєтары 
(цисталары), єµстарды¦ жµмыртєасы, Јсiмдiктердi¦ тµєымы мысал 
бола алады.


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау