АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ

80
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV   Б¤ЛIМ
хромотидтер дербес хромосома¬а айналады. Центромера¬а бiрiк кен 
бЈлiну шЇйкесi микротЇтiкшелердi¦ єысєаруы нЎтижесiнде хромо-
сомаларды жасуша полюсiне єарай тарта бастайды.
Телофазада митоз єµбылысы аяєталады. Бµл басєышта хромо-
сомалар полюстерге жиналады, оралмалары жайыла бастайды, жарыє 
микрос кобында жаєсы кЈрiнбейтiн болып єалады. Цитоплазманы¦ 
жар¬аєшалы бЈлiктерiнен ядро єабы¬ы пайда болады. Ядрошыєтар 
єайта єалыптасады. Телофазаны¦ со¦ында цитоплазманы¦ екiге 
бЈлiнуi (цитокинез) байєалады. Жануар жасушаларында цитоплазма 
мен плазмалыє жар¬аєша ортасында ойыс пайда болып, оны¦ аздап 
тараюы нЎтижесiнде жасуша те¦дей екiге бЈлiнедi.
¤сiмдiк  жасушаларында  жасушаны¦  ортасында  цитоплазмалыє 
жар¬аєша тЇзiлiп, жасушаны¦ шетiне тарала бастайды. Мµнда жа-
сушаны те¦ екiге бЈлетiн кЈлдене¦ тосєауыл пайда болады. Сосын 
целлюлоза єабы¬ы тЇзiледi. Митозды¦ басєыштары Јте єысєа — 30 
минуттан 3 са¬атєа дейiн жал¬асады.
Митозды¦ биологиялыє ма¦ызы — митоз нЎтижесiнде пайда бол¬ан 
Ўрбiр жа¦а жасуша бiр тЇрлi хромосома жина¬ына жЎне бiр тЇрлi ген-
дерге ие. Митозды¦ бЈлiнуi генетикалыє материалды¦ жа¦а жасуша-
ларда бiрдей бЈлiнуiмен сипатталады. Митоз нЎтижесiнде пайда бол¬ан 
екi жа¦а жасуша диплоид жина¬ына ие болады. Митоз бЈлiнбесе, кЈп 
жасу шалы  а¬заларды¦ µлпалары мен мЇшелерiндегi кЈптеген жасуша-
 
Митоз:
 
A — тритан терiсiндегi жасуша;
Б — пияз єабы¬ы жасушасы:
38-сурет.
 1 
    интерфаза;  
 2     профаза;
3,4   метафаза; 
5,6   бастапєы жЎне сы анафаза; 
 7    телофаза.
A
Б

81
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ
IV­­­Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Жасушаны¦ тiршiлiк циклi деген не?
Жасушаны¦ митоз циклi деген не?
Интерфаза єандай кезе¦дерден єµрал¬ан?
Митозда жЎне оны¦ кезе¦дерiнде єандай Їдерiстер болады?
¤сiмдiк  жЎне  жануар  жасу шасыны¦  бЈлiнуiн де  єан дай 
Јзгешелiктер бар?
Митозды¦ биологиялыє ма¦ызы неде?
IX  тарау
 
А¬заларды¦ кЈбеюi
§ 36.  КЈбею тЇрлерi
6— Биология, 9-сынып
ларды¦ єµрылысы мен функциясыны¦ тµраєтылы¬ын, тµєым єуалау 
мате риалыны¦ бiрдей болуын єамтамасыз етудi¦ мЇмкiндiгi болмайтын 
едi.
А¬заларды¦ кЈбею тЎсiлдерi Ўр тЇрлi жЎне кЇрделi болуына єа рамай, 
оны¦ негiзiн екi тЇрлi: жынысты жЎне жыныссыз кЈбею єµрайды.
Жыныстыє кЈбею  деп  жыныстыє  бездерде  пайда  бол¬ан,  арнайы 
жыныстыє жасушалар есебiнен µрпає кезектесуi мен дамуын айтады. 
Жыныстыє кЈбею эволюция барысында пайда болады да, а¬залар ге-
нотипiнi¦ сан алуанды¬ында аса ма¦ызды рЈл атєарады. Жыныстыє 
кЈбеюде жа¦а µрпає Ўр тЇрлi а¬залардан пайда бол¬ан екi жыныстыє 
жасу шаны¦ єосылуы нЎтижесiнде дамиды. Бiрає омыртєасыз жану-
арларды¦ кейбiр тЇрлерiнде жыныстыє жасушалар бiр а¬зада дамиды. 
Мµндай екi жынысты жануарлар — гермофродиттер (єос жыныстылыє) 
деп аталады.
¤сiмдiктер Ўлемiндегi жабыє µрыєты Јсiмдiктердi¦ кЈпшiлiгi, тiптi 
гЇлдер де екi жынысты болады. ГЇлдi Јсiмдiктер арасында¬ы екi жы-
нысты гЇлдердi¦  будандасушыларында еркек жыныстыє жасушалар — 
спермийлер, ал аналы¬ында µр¬ашы жыныстыє жасушалар — жµмырт-
єа жасушасы жетiледi. Екi жынысты гЇлдерге алма, Јрiк, шие, беhе 
а¬аштарыны¦ гЇлдерi мысал болады. Егер будандасушы гЇл бiр бЈлек, 
тµєым Јсiрушi гЇл бiр бЈлек болса, бiр жынысты гЇл деп аталады. ЖЇ-
герi бiр жынысты гЇлдер тобына кiредi. Кейбiр Јсiмдiктерде буданда-
сушы жЎне µрыєты гЇлдер Ўр тЇрлi тЇптерде дамуы мЇмкiн. Мысалы, 
тЇркiстан баєба¬ы.
Жа¦а а¬за жынысты жасушалар єосылмастан-ає дамуы мЇмкiн 
екен дiгi бiзге белгiлi. Кейбiр жануарлар мен Јсiмдiктер (еркек бал 

82
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV   Б¤ЛIМ
арасы, µсає шаян тЎрiздiлер) тЇрлерiнде µрыєтанба¬ан тµєым жасуша-
ларынан жа¦а а¬заны¦ дамуы байєалады. Мµндай кЈбею Ўдiсi пЎктiк 
(парте ногенез) деп аталады.
Жыныстыє кЈбею де таби¬атта ке¦ тарал¬ан, жа¦а а¬за сомати калыє 
(дене) жасушалардан, я¬ни жыныссыз жасушаларды¦ дамуымен сипат-
талады. Бiз кЈбеюдi¦ осы екi тЇрiне толыє тоєталамыз.
Жыныстыє кЈбею тiрi таби¬атта Ўрi Јсiмдiктер, Ўрi жануарлар ара-
сында ке¦ тарал¬ан. Жыныстыє кЈбеюде ана а¬засында¬ы бiр яки бiр-
неше соматикалыє жасушалар тобынан жа¦а а¬за дамиды.
КЈптеген бiр жасушалы єарапайым жануарлар (амїба, эвглена, 
инфузо риялар) те¦ екiге бЈлiну жолымен кЈбейедi (39-сурет). 
Бiр жасушалы балдырлар (хлорелла, хламидомонада), споралылар 
бiрнеше бЈлiктерге бЈлiну жолымен кЈбейедi, кЈп бЈлiктерге бЈлiну —
шизогония деп аталады. БЈлiну жолымен кЈбею митоз Їшiн мысал бола 
алады. КЈптеген бiр жасушалылар, тЈмен сатыда¬ы са¦ырауєµлаєтар, 
балдырлар (хлорелла) спора тЇзедi. Спора iшiндегi жасушаны¦ ыды-
рауынан кЈп жасушалар пайда болады. Жасушалар саны бастапєы 
жасушалар ядросыны¦ еселi бЈлiнуi нЎтижесiнде пайда бол¬ан ядро 
санымен аныєталады.
Бiр жЎне кЈп жасушалы а¬заларда жыныссыз кЈбею тЎсiлдерiнi¦ 
бiрi — бЇршiктену. Мысал¬а ашытєы са¦ырауєµлаєтары мен гидралар-
ды алайыє (40-сурет). БЇршiктенiп кЈбеюде, е¦ алдымен, аналыє а¬за 
єµрамында ядросы бар бЇршiк пайда болады. Ол Јсiп, аналыє а¬за 
дЎрежесiнде Їлкейедi, со¦ынан бЈлiнiп, дербес а¬за ретiнде жасайды. 
КЈп жасушалы ларды¦ бiрi — тµщы су гидрасында бЇршiк жасушалар 
тобынан єµрал¬ан, ал бЇршiктер аналыє а¬за денесiнен єоректенiп, тез 
дамиды. Оларда єармалауыштар жЎне ауыз тесiгi пайда болады. Жас 
гидралар бiраз Јскеннен кейiн аналыє а¬задан бЈлiнiп, дербес тiршiлiк 
39-сурет.
 
Жасыл эвгленаны¦ кЈбеюi.