A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына


ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет24/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   45

76
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
ке¦iстiгiн бiр-екi µрттам сумен жаєсылап шайєайды, содан со¦ бiр µрттам 
суды 2-3 минут ауызда µстап тµрып, бос стакан¬а єµяды. Осы тЎсiлмен 
дайындал¬ан сiлекей ерiтiндiсi амилаза ферментiнi¦ сЈлi болып  есептеледi. 
ТЎжiрибе Їшiн та¬ы да йодты¦ 1%-дыє жЎне крахмалды¦ 0,5%-дыє 
ерiтiндiсi дайындалады.
1. Екi єµр¬ає пробирка (сынауыє) алынады.
2. Бiрiншi сынаыєєа 1-2 мл су жЎне 1-2 мл крахмал ерiтiндiсi єµйылады 
да, мµєият араластырылады. Оны¦ Їстiне 1 тамшы йод тамызылады. 
КЈк тЇс тi ре¦ пайда болады.
3. Екiншi сынаыєєа 1-2 мл. амилаза ферментi сЈлiн жЎне 1-2 мл 
крахмал ерiтiндiсiн єµямыз да, 5 минут Јткеннен кейiн 1 тамшы май 
тамызамыз. Мµнда¬ы сынаыєта кЈк ре¦ емес, єыз¬ыш яки сары ре¦ 
пайда болады. Бµл — крахмалды¦ фермент Ўсерiмен ыдыра¬анды¬ын 
бiлдiредi.
¤сiмдiк  жапыраєтарында  пайда  болатын  негiзгi  органикалыє  зат  — 
крах мал екендiгi бЎрi мiзге белгiлi. Ол кЇн сЎулесiнi¦ Ўсерiмен пайда 
болады. Егер кез келген Ўдiспен жапыраєты¦ бел гiлi бiр бЈлiгiне кЇн 
сЎулесi тЇсiрiлмесе, дЎл сол жер де крахмал пайда болмайды. Бµл єµбылысты 
мына тЎжiрибе арєылы аныє тау¬а болады.
јµрал-жабдыєтар: этил спиртi, 1%-дыє йод ерiтiндiсi, єаз от ы— бЈлме 
Јсiмдiгi, ашыє жерде Јсетiн жапыраєты а¬аш немесе Јсiмдiк (атєµлає не 
шынар а¬ашы).
Жµмыс тЎртiбi: 
1.  ¤сiмдiк  жапыра¬ыны¦  асты¦¬ы  жЎне  Їстi¦гi  єабатын  тосатын 
єара єа¬азды¦ екi жа¬ынан бiр тЇрлi кЈрiнiске ие пiшiн (Їшбµрыш, 
тЈртбµрыш) кесiп а лынады жЎне онымен жабыл¬ан жапырає 
єыстыр¬ыштар ар єылы бекiтiледi. 2 са¬ат Јткеннен кейiн жапырає 
кесiп алынады. ја¬аз єайнап тµр¬ан су¬а 2-3 минутке салып 
єойылады. Содан со¦ пигменттерден тазарту Їшiн спиртке салы-
нады, содан кейiн спирттен а лып сумен жуылады. Одан со¦ 
жапыраєты йод ерiтiндiсiне са ламыз. Шыны таяє ша арє ылы 
жапырає тегiстелсе, ашыє жерлерiнде кЈк ре¦дi дає пайда бол¬анын 
кЈремiз. Жапыраєты¦ жауып єойыл¬ан жерi Јзгерiссiз болады, себебi 
крахмал пайда болма¬ан.
§ 34.  5-зертханалыє жµмыс
¤сiмдiк­жапыра¬ында­органикалыє­заттарды¦­
                    пайда болуы


§ 35.  Митоз
VIII   тарау
 
 
Жасуша циклi
IV
Б¤ЛIМ
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ
ДЕРБЕС ДАМуЫ
Жасуша циклi
А¬заларды¦ жеке дамуы — 
онтогенез
А¬заларды¦ кЈбеюi
КЈбею немесе Јзiн-Јзi єайта єалпына келтiру — тiрi таби ¬атты¦ Јзi-
не тЎн єасиетiнi¦ бiрi. КЈбею — бактериялардан бастап, сЇтєоректiлерге 
дейiнгi барлыє тiрi а¬залар¬а тЎн єасиет. ўрбiр Јсiмдiк пен жануар, 
бактерия мен са¦ырауєµлає тЇрiнi¦ тiршiлiк етуi, ата-ана мен µрпаєтар 
арасында¬ы жЇйелiлiк тек кЈбею арєылы саєталады. Тiрi а¬заларды¦ 
Јзiн-Јзi тЇзуi мен басєа да єасиеттерi дамумен ты¬ыз бай ланысты. Даму 
Жер жЇзiндегi барлыє тiршiлiктi¦: е¦ кiшi бiр жасушалы а¬залар Їшiн 
де, кЈп жасушалы Јсiмдiктер мен жануарлар Їшiн де таби¬и єµбылыс 
болып саналады.
КЈп жасушалы а¬за жасушалар жиынты¬ынан тЇзiледi, Ўрбiр жа-
сушаны¦ Јз єµрылысы мен єызметi бар. Жасушаны¦ тiршiлiк ету 
мерзiмi оны¦ єµрылысы мен єызметiне байланысты болады. Мысалы, 
жЇйке мен бµлшыєет жасушалары эмбриондыє даму кезе¦i аяєтал¬ан 
со¦ бЈлiн бейдi жЎне а¬заны¦ бЇкiл Јмiрi барысында Јз функциясын 
атєарады. Басєа жасушалар — жiлiк сЇйегi, эпидермис, iшек эпителиi 
бЇкiл Јмiр барысында бЈлiнiп, кЈбейiп тµрады. СЈйтiп, жасушаны¦ 
Јмiр циклi бЈлiнуден пайда бол¬ан жа¦а жасушаны¦ жойылуына де-
йiнгi яки кейiнгi бЈлiнуге дейiнгi кезе¦дi єамтиды. Бµл кезе¦де жасуша 
Јседi, кЈп жасу шалы а¬заны¦ µлпалары мен мЇшелерiнде Јзiне тЎн 
єызметiн атєарады.
Митоз циклi деп жасушаны¦ бЈлiнуге дайындыє кезе¦iн жЎне митоз 
басєыштарын жал¬астыруын айтады (78-беттегi 35-сурет).
Бiр митоздан екiншi митоз¬а дейiнгi дайындыє кезе¦i интер фаза 
делiнедi. Ал интерфаза Їш кезе¦ге бЈлiнедi:


78
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV   Б¤ЛIМ
1. ДНј синтезiне дайындыє кезе¦i  g
1
-мен белгiленедi. Бµл кезе¦де 
аєуыз пен РНј-лар Јте тез жылдамдыєпен синтезделедi. ДНј 
синтезiне єатысатын ферменттердi¦ белсендiлiгi артады, жасуша 
жылдам Јседi.
2. Синтез кезе¦i s Ўрпiмен белгiленедi. Бµл кезе¦де ДНј молеку-
ласы екi есе артады. ДНј-ны¦ екi есе артуы нЎтижесiнде Ўрбiр 
хромосомада екi есе кЈп ДНј пайда болады, хромосома саны 
кЈбеймейдi (36-сурет).
3. Синтезден кейiнгi кезе¦ g
2
 Ўрпiмен белгiленедi. Бµл кезе¦ жасу-
шаны¦ митоз¬а дайынды¬ын аяєтайды.
Интерфаза аяєтал¬ан со¦ митоз басталады. Митоз тЈрт басєыштан: 
профаза, метафаза, анафаза, телофазалардан тµрады (37- жЎне 38-су-
реттер).
Профазада  ядро Їлкейедi, ядро шырыныны¦ жабысєаєты¬ы ке-
мейедi, хромосомалар оралмадай бµралып, Їлкен жЎне жуан кЇйге 
тЇседi. Хромо сомалар микроскопта аныє кЈрiнедi. Ядрошыєтар жо-
Жасушаны¦
бЈлiнуi
ДНј редупликациясы ДНј єос оралма-
сы ны¦ жайылуы. Ескi нуклеоидтар 
алдында жа¦а нуклеоидтарды¦ 
син  тезделуi. Жа¦а ДНј-ны¦ єос 
оралмасыны¦ пайда болуы.
Интерфаза
ДНј
редупли-
кациясы
 
Жасушаны¦ митоз 
циклi.
35-сурет.
36-сурет.


79
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ
IV­­­Б¤ЛIМ
 
Жасушаны¦ 
митоздыє бЈлiнуi.
Цитоплазманы¦
     бЈлiнуi
Телофаза
Интерфаза
ШЇйке
Жасуша
орталы¬ы
Центромера
Хромосома
Ядро жар¬аєшасы
Бастапєы профаза
Анафаза
Профаза
Метафаза
37-сурет. 
йылады. Екi  цен троль жасуша полюске єарай тарала бастайды. БЈлiну 
шЇйкесi хромо со маларды¦ полюске єарай таралуын єамтамасыз етедi. 
Профазаны¦ со¦ын да ядро єабы¬ы ыдырайды. Ядро єабы¬ы ыдыра¬ан 
со¦, хромо сомалар цитоплазмада бейберекет орна ласады.
Метафазада хромосомаларды¦ оралмалануы жал¬асады. Хромосо-
малар экваторлы жазыєтыєєа єарай єоз¬ала бастайды. Хромосомалар 
полюстен бiрдей араєашыєтыєта, я¬ни экватор жазыєты¬ында бiр-
тегiс орна ласады. Хромосомалар арасында¬ы араєашыєтыє бiркелкi 
болады. Хромосома центромерлерi єата¦ за¦дылыє негiзiнде экватор 
жазыє ты¬ына бiркелкi жай¬асады. ўрбiр хромосоманы¦ хроматидтерi 
бiр-бiрiне тiркесiп, тек бiрiктiрушi белбеумен ¬ана бiрiгедi. БЈлiну шЇй-
кесi толыє єалыптасады. ўрбiр хромосома Јз центромералары арєылы 
бЈлiну шЇй кесiне бiрiгедi.
Анафазада хромосома хромотидтерiн бiрiктiретiн белбеу Їзiледi де,  


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау