76
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III Б¤ЛIМ
ке¦iстiгiн бiр-екi µрттам сумен жаєсылап шайєайды, содан со¦ бiр µрттам
суды 2-3 минут ауызда µстап тµрып, бос стакан¬а єµяды. Осы тЎсiлмен
дайындал¬ан сiлекей ерiтiндiсi амилаза ферментiнi¦ сЈлi болып есептеледi.
ТЎжiрибе Їшiн та¬ы да йодты¦ 1%-дыє жЎне крахмалды¦ 0,5%-дыє
ерiтiндiсi дайындалады.
1. Екi єµр¬ає пробирка (сынауыє) алынады.
2. Бiрiншi сынаыєєа 1-2 мл су жЎне 1-2 мл крахмал ерiтiндiсi єµйылады
да, мµєият араластырылады. Оны¦ Їстiне 1 тамшы йод тамызылады.
КЈк тЇс тi ре¦ пайда болады.
3. Екiншi сынаыєєа 1-2 мл. амилаза ферментi сЈлiн жЎне 1-2 мл
крахмал ерiтiндiсiн єµямыз да, 5 минут Јткеннен кейiн 1 тамшы май
тамызамыз. Мµнда¬ы сынаыєта кЈк ре¦ емес, єыз¬ыш яки сары ре¦
пайда болады. Бµл — крахмалды¦ фермент Ўсерiмен ыдыра¬анды¬ын
бiлдiредi.
¤сiмдiк жапыраєтарында пайда болатын негiзгi органикалыє зат —
крах мал екендiгi бЎрi мiзге белгiлi. Ол кЇн сЎулесiнi¦ Ўсерiмен пайда
болады. Егер кез келген Ўдiспен жапыраєты¦ бел гiлi бiр бЈлiгiне кЇн
сЎулесi тЇсiрiлмесе, дЎл сол жер де крахмал пайда болмайды. Бµл єµбылысты
мына тЎжiрибе арєылы аныє тау¬а болады.
јµрал-жабдыєтар: этил спиртi, 1%-дыє йод ерiтiндiсi, єаз от ы— бЈлме
Јсiмдiгi, ашыє жерде Јсетiн жапыраєты а¬аш немесе Јсiмдiк (атєµлає не
шынар а¬ашы).
Жµмыс тЎртiбi:
1. ¤сiмдiк жапыра¬ыны¦ асты¦¬ы жЎне Їстi¦гi єабатын тосатын
єара єа¬азды¦ екi жа¬ынан бiр тЇрлi кЈрiнiске ие пiшiн (Їшбµрыш,
тЈртбµрыш) кесiп а лынады жЎне онымен жабыл¬ан жапырає
єыстыр¬ыштар ар єылы бекiтiледi. 2 са¬ат Јткеннен кейiн жапырає
кесiп алынады. ја¬аз єайнап тµр¬ан су¬а 2-3 минутке салып
єойылады. Содан со¦ пигменттерден тазарту Їшiн спиртке салы-
нады, содан кейiн спирттен а лып сумен жуылады. Одан со¦
жапыраєты йод ерiтiндiсiне са ламыз. Шыны таяє ша арє ылы
жапырає тегiстелсе, ашыє жерлерiнде кЈк ре¦дi дає пайда бол¬анын
кЈремiз. Жапыраєты¦ жауып єойыл¬ан жерi Јзгерiссiз болады, себебi
крахмал пайда болма¬ан.
§ 34. 5-зертханалыє жµмыс
¤сiмдiкжапыра¬ындаорганикалыєзаттарды¦
пайда болуы
§ 35. Митоз
VIII тарау
Жасуша циклi
IV
Б¤ЛIМ
АFЗАЛАРДЫЁК¤БЕЮIЖўНЕ
ДЕРБЕС ДАМуЫ
Жасуша циклi
А¬заларды¦ жеке дамуы —
онтогенез
А¬заларды¦ кЈбеюi
КЈбею немесе Јзiн-Јзi єайта єалпына келтiру — тiрi таби ¬атты¦ Јзi-
не тЎн єасиетiнi¦ бiрi. КЈбею — бактериялардан бастап, сЇтєоректiлерге
дейiнгi барлыє тiрi а¬залар¬а тЎн єасиет. ўрбiр Јсiмдiк пен жануар,
бактерия мен са¦ырауєµлає тЇрiнi¦ тiршiлiк етуi, ата-ана мен µрпаєтар
арасында¬ы жЇйелiлiк тек кЈбею арєылы саєталады. Тiрi а¬заларды¦
Јзiн-Јзi тЇзуi мен басєа да єасиеттерi дамумен ты¬ыз бай ланысты. Даму
Жер жЇзiндегi барлыє тiршiлiктi¦: е¦ кiшi бiр жасушалы а¬залар Їшiн
де, кЈп жасушалы Јсiмдiктер мен жануарлар Їшiн де таби¬и єµбылыс
болып саналады.
КЈп жасушалы а¬за жасушалар жиынты¬ынан тЇзiледi, Ўрбiр жа-
сушаны¦ Јз єµрылысы мен єызметi бар. Жасушаны¦ тiршiлiк ету
мерзiмi оны¦ єµрылысы мен єызметiне байланысты болады. Мысалы,
жЇйке мен бµлшыєет жасушалары эмбриондыє даму кезе¦i аяєтал¬ан
со¦ бЈлiн бейдi жЎне а¬заны¦ бЇкiл Јмiрi барысында Јз функциясын
атєарады. Басєа жасушалар — жiлiк сЇйегi, эпидермис, iшек эпителиi
бЇкiл Јмiр барысында бЈлiнiп, кЈбейiп тµрады. СЈйтiп, жасушаны¦
Јмiр циклi бЈлiнуден пайда бол¬ан жа¦а жасушаны¦ жойылуына де-
йiнгi яки кейiнгi бЈлiнуге дейiнгi кезе¦дi єамтиды. Бµл кезе¦де жасуша
Јседi, кЈп жасу шалы а¬заны¦ µлпалары мен мЇшелерiнде Јзiне тЎн
єызметiн атєарады.
Митоз циклi деп жасушаны¦ бЈлiнуге дайындыє кезе¦iн жЎне митоз
басєыштарын жал¬астыруын айтады (78-беттегi 35-сурет).
Бiр митоздан екiншi митоз¬а дейiнгi дайындыє кезе¦i интер фаза
делiнедi. Ал интерфаза Їш кезе¦ге бЈлiнедi:
78
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV Б¤ЛIМ
1. ДНј синтезiне дайындыє кезе¦i g
1
-мен белгiленедi. Бµл кезе¦де
аєуыз пен РНј-лар Јте тез жылдамдыєпен синтезделедi. ДНј
синтезiне єатысатын ферменттердi¦ белсендiлiгi артады, жасуша
жылдам Јседi.
2. Синтез кезе¦i s Ўрпiмен белгiленедi. Бµл кезе¦де ДНј молеку-
ласы екi есе артады. ДНј-ны¦ екi есе артуы нЎтижесiнде Ўрбiр
хромосомада екi есе кЈп ДНј пайда болады, хромосома саны
кЈбеймейдi (36-сурет).
3. Синтезден кейiнгi кезе¦ g
2
Ўрпiмен белгiленедi. Бµл кезе¦ жасу-
шаны¦ митоз¬а дайынды¬ын аяєтайды.
Интерфаза аяєтал¬ан со¦ митоз басталады. Митоз тЈрт басєыштан:
профаза, метафаза, анафаза, телофазалардан тµрады (37- жЎне 38-су-
реттер).
Профазада ядро Їлкейедi, ядро шырыныны¦ жабысєаєты¬ы ке-
мейедi, хромосомалар оралмадай бµралып, Їлкен жЎне жуан кЇйге
тЇседi. Хромо сомалар микроскопта аныє кЈрiнедi. Ядрошыєтар жо-
Жасушаны¦
бЈлiнуi
ДНј редупликациясы ДНј єос оралма-
сы ны¦ жайылуы. Ескi нуклеоидтар
алдында жа¦а нуклеоидтарды¦
син тезделуi. Жа¦а ДНј-ны¦ єос
оралмасыны¦ пайда болуы.
Интерфаза
ДНј
редупли-
кациясы
Жасушаны¦ митоз
циклi.
35-сурет.
36-сурет.
79
АFЗАЛАРДЫЁК¤БЕЮIЖўНЕДЕРБЕСДАМУЫ
IVБ¤ЛIМ
Жасушаны¦
митоздыє бЈлiнуi.
Цитоплазманы¦
бЈлiнуi
Телофаза
Интерфаза
ШЇйке
Жасуша
орталы¬ы
Центромера
Хромосома
Ядро жар¬аєшасы
Бастапєы профаза
Анафаза
Профаза
Метафаза
37-сурет.
йылады. Екi цен троль жасуша полюске єарай тарала бастайды. БЈлiну
шЇйкесi хромо со маларды¦ полюске єарай таралуын єамтамасыз етедi.
Профазаны¦ со¦ын да ядро єабы¬ы ыдырайды. Ядро єабы¬ы ыдыра¬ан
со¦, хромо сомалар цитоплазмада бейберекет орна ласады.
Метафазада хромосомаларды¦ оралмалануы жал¬асады. Хромосо-
малар экваторлы жазыєтыєєа єарай єоз¬ала бастайды. Хромосомалар
полюстен бiрдей араєашыєтыєта, я¬ни экватор жазыєты¬ында бiр-
тегiс орна ласады. Хромосомалар арасында¬ы араєашыєтыє бiркелкi
болады. Хромосома центромерлерi єата¦ за¦дылыє негiзiнде экватор
жазыє ты¬ына бiркелкi жай¬асады. ўрбiр хромосоманы¦ хроматидтерi
бiр-бiрiне тiркесiп, тек бiрiктiрушi белбеумен ¬ана бiрiгедi. БЈлiну шЇй-
кесi толыє єалыптасады. ўрбiр хромосома Јз центромералары арєылы
бЈлiну шЇй кесiне бiрiгедi.
Анафазада хромосома хромотидтерiн бiрiктiретiн белбеу Їзiледi де,
Достарыңызбен бөлісу: |