A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына


АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет26/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   45

83
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ
IV­­­Б¤ЛIМ
Ашытєы са¦ырауєµла¬ыны¦ 
бЇршiктенiп кЈбеюi.
Кеуектiлердег
i
 бЇршiктену: ана а¬за 
денесiнде дербес а¬заны¦ пайда болуы.
40-сурет.
41-сурет.
ете бастайды (41-сурет). Кейбiр кЈп жасушалы а¬заларда жыныссыз 
кЈбею денесiнi¦ екiге бЈлiнуi (медуза, жауынєµрттар) яки бiрнеше 
бЈлiктерге бЈлiну (ає планария, єылєандылар) жолымен жЇредi. Пайда 
бол¬ан Ўрбiр бЈлiктен жа¦а шынайы а¬залар дамуы мЇмкiн.
¤сiмдiктер  дЇниесiнде  вегетативтi  кЈбею  ке¦  тара¬ан,  мµнда  ана-
лыє а¬заны¦ кейбiр бЈлiгiнi¦ кЈбеюiнен жа¦а а¬залар пайда болады 
(84-беттегi 42-сурет).
Вегетативтi кЈбеюге Јсiмдiктердi¦ єалемшелерi, шырмауыєтары 
мен тамыры, тЇйнектерi, пиязшыєтары жЎне тамыр сабаєтары арєылы 
кЈбеюiн мысал етiп кЈрсетуге болады. Картоп пен єµртєашаш пiшiнi 
Јзгерген жерасты сабаєтары, я¬ни тЇйнектерi арєылы; тал, терек, 
жЇзiм а¬ашы, єараєат єалемшелерi арєылы; алма, жантає, алша, терек 
сияєтылар атпа бµтаєтары арєылы; жауєазын, пияз, сарымсає пияз-
шыєтары арєылы; єµлпынай шырмауыєтары арєылы; бегония жапы-
ра¬ыны¦ тамыр тЇйнектерi арєылы; картопгЇл, ажырыє, бЎйшешек, 
шырынмиялар тамыр саба¬ы арєылы кЈбейедi. Мысалы, саламалейкум 
шЈбi тЇйнегiнен 1 м
2
 жерде 1800-ге шейiн кЈбейедi.
Кейбiр жануарларда, кЈптЇктi саєиналы жауынєµрттарда бЈлiктерге 
бЈлiнiп кЈбеюдi баєылау мЇмкiн. Мµнда жауынєµртты¦ денесi бiрнеше 
бЈлiкке бЈлiнедi жЎне бµл бЈлiктерден жа¦а а¬за пайда болады. Жа-
нуарларда байєалатын вегетативтiк кЈбею негiзiнде регенерация  яки 


84
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV   Б¤ЛIМ
жо¬ал¬ан бЈлiктi єайта єалпына келтiру жатады. Регенерация омырт-
єасыз  жЎне омыртєалы жануарлар¬а (рептилиялар) тЎн. Жыныссыз 
кЈбею эволюция барысында жыныстыє кЈбеюден бµрын пайда бол¬ан. 
Жыныс сыз кЈбеюде пайда бол¬ан жа¦а µрпає аналыє а¬заны¦ дЎл 
нµсєасы болады. Жыныссыз кЈбеюдi¦ биологиялыє ма¦ызы а¬заны¦ 
тез кЈбеюi жЎне кЈп µрпає єалдыруы болып саналады. Жыныссыз 
кЈбею нЎ тижесiнде пайда бол¬ан Ўрбiр а¬заны¦ генотипi аналыє а¬за 
генотипiне Јте µєсас болады. Себебi, дене жасушалары тек митоз 
Ўдiсiмен кЈбейедi, митозды¦ интерфаза басєышында генетикалыє ма-
териалды¦ екi есе кЈбеюi баєыланады. Митозды еске тЇсiр. Митозды¦ 
бЈлiнуi нЎти жесiнде пайда бол¬ан жасушалардан жыныссыз кЈбею 
арєылы жа¦а а¬залар дамиды. Митозды¦ бЈлiнуi негiзiнде жыныссыз 
јµлпынайды¦ жер бетiнде 
Јрмелейтiн сабаєтарыны¦ 
вегетативтiк кЈбеюi; 
Картопты¦ тЇйнектерi 
(єара тЇстi картоп солып, 
Јсiмдiк одан Јнiп шы¬ады;
Молодило Јсiмдiгiнi¦ «бЈлiну 
бЇртiкшелерi» арєылы кЈбеюi; 
Хлол Јсiмдiгiнi¦ тамырсаба¬ы; 
Пияз гЇлiндегi пиязшыєтар, 
пиязбас жЎне пиязбасшалар; 
јонаєжЇгерi тамырсаба¬ы; 
СарыгЇл тамырсаба¬ы; 
Эллодеяны¦ Јркендерден 
кЈбеюi

42-сурет.
¤сiмдiктердi¦ вегета -
тивтiк кЈбеюi:
1
7
5
6
3
2
4
8










85
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ
IV­­­Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
јай а¬заларда жыныссыз кЈбею байєалады?
Жыныссыз кЈбеюдi¦ єандай тЇрлерiн бiлесi¦?
Нелiктен жыныссыз кЈбею арєылы алын¬ан а¬залар бiр-бiрiне жЎне 
ата-ана а¬засына генетикалыє жа¬ынан µєсас болады?
1.
2.
3.
јандай жа¬дайларда жыныссыз кЈбею нЎтижесiнде пайда бол¬ан 
инди видтер ата-ана а¬засынан Јзгешеленiп тµрады?
Жыныссыз кЈбеюдi¦ биологиялыє ма¦ызы неде?
Нелiктен партеногенез Ўдiсiмен  кЈбеюдi жыныссыз кЈбеюдi¦ нЎти-
жесi деуге болмайды?
§ 37.  Жыныстыє кЈбею
Жыныстыє жасушалар мен оларды¦ єµрылысы
жолмен кЈ бейген а¬залар генотипiнi¦ бiр тЇрлi болу себептерiн тЇсiн-
дiруге болады. Пайдалы мутациялар мµндай а¬заларда сыртєы орта 
жа¬ дайыны¦ Јзгеруiне орай Јте аз кездеседi.
 
 
Жыныстыє кЈбеюдi¦ биологиялыє тµр¬ыдан ма¦ызы зор. Оны¦ 
жыныссыз кЈбеюден айырмашылы¬ы — ата мен ананы¦ тµєым єуалау 
белгiлерiн бiрiктiру мЇмкiндiгiн бередi. Сол себептен µрпає ата-ана¬а 
єара¬анда µзає жаса¬ыш, Јзгерген орта жа¬дайына бейiмделгiш болады. 
А¬за эволюциясында жыныстыє кЈбею ма¦ызды рЈл ойнайды.
Жыныстыє жасушалар Јлшемi мен пiшiнi жа¬ынан бiр-бiрiнен ерек-
шеленiп тµрады. Сперматозоидтар жµмыртєа жасушадан бiршама кiшi, 
бiрає Јте єоз¬ал¬ыш болады.
СЇтєоректiлер сперматозоидыны¦ єµрылысымен танысамыз (86-бет-
тегi 43-сурет). Ол µзын жiп секiлдi болады да, Їш бЈлiмнен єµралады: 
бас, мойын, єµйрыєша. Бас бЈлiгiнде ядро орналасады, басєасыны¦ 
алды¦¬ы бЈлiгiнде цитоплазманы¦ ны¬ыздал¬ан бЈлiгi бар. Осы бЈлiгi 
сперма тозоид арєылы жµмыртєа жасуша¬а кiредi. Мойын бЈлiгiнде 
жасуша орталы¬ы жЎне митохондриялар болады. Мойын тiкелей єµй-
рыєєа Јтедi. јµйрыєша єµрылысына єарай кiрпiкке яки талшыєєа 
µєсайды жЎне сперматозоидты¦ єоз¬алу органоиды болып саналады.
Жµмыртєа жасуша кЈбiнесе домалає амїба тЎрiздес болады, ол єи-
мылсыз. Басєа жасушалардан негiзгi айырмашылы¬ы — пiшiнiнi¦ Јте 


86
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV   Б¤ЛIМ
Тауыє жµмыртєа-
сы єµрылысыны¦ 
сызбасы:
Їлкен болуы. Жµмыртєа жасушаны¦ Їлкендiгi цитоплазма аєуызына 
бай єоректiк зат — сары уыз¬а байланысты. Жµмыртєа салып кЈбейетiн 
омыртєалыларда (бауырымен жор¬алаушылар жЎне єµстар) да жµмырт-
єа  жасушасы айтарлыєтай iрi болады (44-сурет). Жµмыртєа жасуша 
а¬заны¦ дамуы Їшiн єажеттi барлыє тµєым єуалайтын аєпаратты 
Јзiнде саєтайды.
Жыныстыє жасушаларды¦ дамуы (гаметогенез). Жыныстыє жасу-
шалар (гаметалар) жыныстыє бездерде дамиды. Сперматозоидтар — ата-
лыє безде, жµмыртєа жасуша — аналыє безде. Сперматозоидтарды¦ да-
муы — сперматогенез, жµмыртєа жасушаны¦ дамуы — овогенез делiнедi 
(45-сурет). Жыныстыє жасушаны¦ пайда болуы барысында спермато-
генез бен овогенез бiрнеше басєыш бойынша жЇредi.
43-сурет. 
СЇтєоректiлер сперматозоиды:  A — жалпы  кЈрiнiсi;  Б — сызбада¬ы
                           єµрылысы. 
1   акросома; 
2   ядро;
3   бас бЈлiгiндегi центриоль;       
4   арєа бЈлiгiндегi центриоль; 
5    митохондриялыє оралма; 
6   Јзек жiп.
5
4
6
Б
A
3
2
1
1    єабыє; 
2    єабыєасты пердесi; 
3    сарыуыз;
4    эмбрион дискi
5    ауа камерасы;
6    аєуыз пердесi;
7    аєуыз жiпшесi; 
8    халаза (тартпа).
44-сурет.
3
4
3
2
1
6
7
8
6
5
I басєыш. КЈбею кезе¦i. Бастап-
єы  жыныстыє  жасушалар — митоз 
тЎсi лiмен кЈбею арєылы жасушалар 
саны артып отырады. Сперматоге-
незде бастапєы жыныстыє жасу-
шалар Јте тез кЈбе йедi, кЈбiнесе 
бµл Їдерiс кЎме летке жету кезе¦iнен 
бастап єартаю кезе¦iне дейiн созы-


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау