83
АFЗАЛАРДЫЁК¤БЕЮIЖўНЕДЕРБЕСДАМУЫ
IVБ¤ЛIМ
Ашытєы са¦ырауєµла¬ыны¦
бЇршiктенiп кЈбеюi.
Кеуектiлердег
i
бЇршiктену: ана а¬за
денесiнде дербес а¬заны¦ пайда болуы.
40-сурет.
41-сурет.
ете бастайды (41-сурет). Кейбiр кЈп жасушалы а¬заларда жыныссыз
кЈбею денесiнi¦ екiге бЈлiнуi (медуза, жауынєµрттар) яки бiрнеше
бЈлiктерге бЈлiну (ає планария, єылєандылар) жолымен жЇредi. Пайда
бол¬ан Ўрбiр бЈлiктен жа¦а шынайы а¬залар дамуы мЇмкiн.
¤сiмдiктер дЇниесiнде вегетативтi кЈбею ке¦ тара¬ан, мµнда ана-
лыє а¬заны¦ кейбiр бЈлiгiнi¦ кЈбеюiнен жа¦а а¬залар пайда болады
(84-беттегi 42-сурет).
Вегетативтi кЈбеюге Јсiмдiктердi¦ єалемшелерi, шырмауыєтары
мен тамыры, тЇйнектерi, пиязшыєтары жЎне тамыр сабаєтары арєылы
кЈбеюiн мысал етiп кЈрсетуге болады. Картоп пен єµртєашаш пiшiнi
Јзгерген жерасты сабаєтары, я¬ни тЇйнектерi арєылы; тал, терек,
жЇзiм а¬ашы, єараєат єалемшелерi арєылы; алма, жантає, алша, терек
сияєтылар атпа бµтаєтары арєылы; жауєазын, пияз, сарымсає пияз-
шыєтары арєылы; єµлпынай шырмауыєтары арєылы; бегония жапы-
ра¬ыны¦ тамыр тЇйнектерi арєылы; картопгЇл, ажырыє, бЎйшешек,
шырынмиялар тамыр саба¬ы арєылы кЈбейедi. Мысалы, саламалейкум
шЈбi тЇйнегiнен 1 м
2
жерде 1800-ге шейiн кЈбейедi.
Кейбiр жануарларда, кЈптЇктi саєиналы жауынєµрттарда бЈлiктерге
бЈлiнiп кЈбеюдi баєылау мЇмкiн. Мµнда жауынєµртты¦ денесi бiрнеше
бЈлiкке бЈлiнедi жЎне бµл бЈлiктерден жа¦а а¬за пайда болады. Жа-
нуарларда байєалатын вегетативтiк кЈбею негiзiнде регенерация яки
84
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV Б¤ЛIМ
жо¬ал¬ан бЈлiктi єайта єалпына келтiру жатады. Регенерация омырт-
єасыз жЎне омыртєалы жануарлар¬а (рептилиялар) тЎн. Жыныссыз
кЈбею эволюция барысында жыныстыє кЈбеюден бµрын пайда бол¬ан.
Жыныс сыз кЈбеюде пайда бол¬ан жа¦а µрпає аналыє а¬заны¦ дЎл
нµсєасы болады. Жыныссыз кЈбеюдi¦ биологиялыє ма¦ызы а¬заны¦
тез кЈбеюi жЎне кЈп µрпає єалдыруы болып саналады. Жыныссыз
кЈбею нЎ тижесiнде пайда бол¬ан Ўрбiр а¬заны¦ генотипi аналыє а¬за
генотипiне Јте µєсас болады. Себебi, дене жасушалары тек митоз
Ўдiсiмен кЈбейедi, митозды¦ интерфаза басєышында генетикалыє ма-
териалды¦ екi есе кЈбеюi баєыланады. Митозды еске тЇсiр. Митозды¦
бЈлiнуi нЎти жесiнде пайда бол¬ан жасушалардан жыныссыз кЈбею
арєылы жа¦а а¬залар дамиды. Митозды¦ бЈлiнуi негiзiнде жыныссыз
јµлпынайды¦ жер бетiнде
Јрмелейтiн сабаєтарыны¦
вегетативтiк кЈбеюi;
Картопты¦ тЇйнектерi
(єара тЇстi картоп солып,
Јсiмдiк одан Јнiп шы¬ады;
Молодило Јсiмдiгiнi¦ «бЈлiну
бЇртiкшелерi» арєылы кЈбеюi;
Хлол Јсiмдiгiнi¦ тамырсаба¬ы;
Пияз гЇлiндегi пиязшыєтар,
пиязбас жЎне пиязбасшалар;
јонаєжЇгерi тамырсаба¬ы;
СарыгЇл тамырсаба¬ы;
Эллодеяны¦ Јркендерден
кЈбеюi
.
42-сурет.
¤сiмдiктердi¦ вегета -
тивтiк кЈбеюi:
1
7
5
6
3
2
4
8
8
7
5
6
4
2
3
1
85
АFЗАЛАРДЫЁК¤БЕЮIЖўНЕДЕРБЕСДАМУЫ
IVБ¤ЛIМ
1.
2.
3.
јай а¬заларда жыныссыз кЈбею байєалады?
Жыныссыз кЈбеюдi¦ єандай тЇрлерiн бiлесi¦?
Нелiктен жыныссыз кЈбею арєылы алын¬ан а¬залар бiр-бiрiне жЎне
ата-ана а¬засына генетикалыє жа¬ынан µєсас болады?
1.
2.
3.
јандай жа¬дайларда жыныссыз кЈбею нЎтижесiнде пайда бол¬ан
инди видтер ата-ана а¬засынан Јзгешеленiп тµрады?
Жыныссыз кЈбеюдi¦ биологиялыє ма¦ызы неде?
Нелiктен партеногенез Ўдiсiмен кЈбеюдi жыныссыз кЈбеюдi¦ нЎти-
жесi деуге болмайды?
§ 37. Жыныстыє кЈбею
Жыныстыє жасушалар мен оларды¦ єµрылысы
жолмен кЈ бейген а¬залар генотипiнi¦ бiр тЇрлi болу себептерiн тЇсiн-
дiруге болады. Пайдалы мутациялар мµндай а¬заларда сыртєы орта
жа¬ дайыны¦ Јзгеруiне орай Јте аз кездеседi.
Жыныстыє кЈбеюдi¦ биологиялыє тµр¬ыдан ма¦ызы зор. Оны¦
жыныссыз кЈбеюден айырмашылы¬ы — ата мен ананы¦ тµєым єуалау
белгiлерiн бiрiктiру мЇмкiндiгiн бередi. Сол себептен µрпає ата-ана¬а
єара¬анда µзає жаса¬ыш, Јзгерген орта жа¬дайына бейiмделгiш болады.
А¬за эволюциясында жыныстыє кЈбею ма¦ызды рЈл ойнайды.
Жыныстыє жасушалар Јлшемi мен пiшiнi жа¬ынан бiр-бiрiнен ерек-
шеленiп тµрады. Сперматозоидтар жµмыртєа жасушадан бiршама кiшi,
бiрає Јте єоз¬ал¬ыш болады.
СЇтєоректiлер сперматозоидыны¦ єµрылысымен танысамыз (86-бет-
тегi 43-сурет). Ол µзын жiп секiлдi болады да, Їш бЈлiмнен єµралады:
бас, мойын, єµйрыєша. Бас бЈлiгiнде ядро орналасады, басєасыны¦
алды¦¬ы бЈлiгiнде цитоплазманы¦ ны¬ыздал¬ан бЈлiгi бар. Осы бЈлiгi
сперма тозоид арєылы жµмыртєа жасуша¬а кiредi. Мойын бЈлiгiнде
жасуша орталы¬ы жЎне митохондриялар болады. Мойын тiкелей єµй-
рыєєа Јтедi. јµйрыєша єµрылысына єарай кiрпiкке яки талшыєєа
µєсайды жЎне сперматозоидты¦ єоз¬алу органоиды болып саналады.
Жµмыртєа жасуша кЈбiнесе домалає амїба тЎрiздес болады, ол єи-
мылсыз. Басєа жасушалардан негiзгi айырмашылы¬ы — пiшiнiнi¦ Јте
86
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV Б¤ЛIМ
Тауыє жµмыртєа-
сы єµрылысыны¦
сызбасы:
Їлкен болуы. Жµмыртєа жасушаны¦ Їлкендiгi цитоплазма аєуызына
бай єоректiк зат — сары уыз¬а байланысты. Жµмыртєа салып кЈбейетiн
омыртєалыларда (бауырымен жор¬алаушылар жЎне єµстар) да жµмырт-
єа жасушасы айтарлыєтай iрi болады (44-сурет). Жµмыртєа жасуша
а¬заны¦ дамуы Їшiн єажеттi барлыє тµєым єуалайтын аєпаратты
Јзiнде саєтайды.
Жыныстыє жасушаларды¦ дамуы (гаметогенез). Жыныстыє жасу-
шалар (гаметалар) жыныстыє бездерде дамиды. Сперматозоидтар — ата-
лыє безде, жµмыртєа жасуша — аналыє безде. Сперматозоидтарды¦ да-
муы — сперматогенез, жµмыртєа жасушаны¦ дамуы — овогенез делiнедi
(45-сурет). Жыныстыє жасушаны¦ пайда болуы барысында спермато-
генез бен овогенез бiрнеше басєыш бойынша жЇредi.
43-сурет.
СЇтєоректiлер сперматозоиды: A — жалпы кЈрiнiсi; Б — сызбада¬ы
єµрылысы.
1 акросома;
2 ядро;
3 бас бЈлiгiндегi центриоль;
4 арєа бЈлiгiндегi центриоль;
5 митохондриялыє оралма;
6 Јзек жiп.
5
4
6
Б
A
3
2
1
1 єабыє;
2 єабыєасты пердесi;
3 сарыуыз;
4 эмбрион дискi;
5 ауа камерасы;
6 аєуыз пердесi;
7 аєуыз жiпшесi;
8 халаза (тартпа).
44-сурет.
3
4
3
2
1
6
7
8
6
5
I басєыш. КЈбею кезе¦i. Бастап-
єы жыныстыє жасушалар — митоз
тЎсi лiмен кЈбею арєылы жасушалар
саны артып отырады. Сперматоге-
незде бастапєы жыныстыє жасу-
шалар Јте тез кЈбе йедi, кЈбiнесе
бµл Їдерiс кЎме летке жету кезе¦iнен
бастап єартаю кезе¦iне дейiн созы-
Достарыңызбен бөлісу: |