A. Зикиряев , A. Тоxтаев , И. Азимов, Н. Сонин
¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi
жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына
оєулыє ретiнде µсын¬ан
ТAШКЕНТ
«yAngiyo‘l poligrAF servis»
2014
9
СЫНЫП
БИОЛОГИЯ
ЦИТОЛОГИЯ ЖўНЕ
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
5-БАСЫЛЫМ
Оєулыє єолданыста¬ы Мемлекеттiк бiлiм стандарттары мен ба¬дарламасы
негiзiнде жасалды. Оєу материалдары заманалыє жЎне єызыєты Ўдiстер
кЈмегiмен баяндал¬ан. Оєулыєта Отанымыз ¬алымдарыны¦ iрi жа¦алыєтарына,
оларды¦ ¬ылыми ма¦ызына тере¦ мЎн берiлген. Таєырыптар¬а тиiстi мЎтiндер,
суреттер, сµрає-тапсырмалар жЎне зертхана жµмыстары єайта єарастырылып,
толыєтырылды жЎне ке¦ейтiлдi.
©
«yangiyo‘l poligraf servis» ЖШС, 2014 ж.
ШАРТТЫ БЕЛГIЛЕР:
ЗЕРТХАНАЛЫј
ЖёМЫС
CёРАјТАР
ТАПСЫРМАЛАР
ISBN 978-9943-4367-3-2
28.0
Z60
Биология. Цитология жЎне генетика негiздерi. 9-сынып: Жалпы
бiлiм беретiн мектептердi¦ 9-сыныбына арнал¬ан оєулыє/
A. Зикиряев , A. Тохтаев , И. Азимов, Н.Сонин/. 5-
басылым.-
T.:
«yangiyo‘l poligraf servis», 2014. -152 б.
i. Зикиряев A. жЎне та¬ы басєалар.
Пiкiр жаз¬андар: Очил Мавлонов — биология ¬ылымдарыны¦ докторы, профессор;
Ойдин Хайдарова — биология ¬ылымдарыны¦ кандидаты, доцент;
Феруза Муборакова — биология ¬ылымдарыны¦ кандидаты.
РЕСПуБЛИКАЛЫј МАјСАТТЫ КIТАП јОРЫНЫЁ јАРЖЫЛАРЫ ЕСЕБIНЕН
ЖАЛў А БЕРу °ШIН БАСЫЛДЫ
UDK:372.857=512.122(075)
ISBN 978-9943-4367-3-2
KBK 28.0ya721
Бµл басылым¬а байланысты
барлыє єµєыєтар «Mitti Yulduz»
ЖШС-¬а тиiстi жЎне за¦ бойынша
єор¬алады.
АЛў
ЫС¤З
Биология — тiршiлiк жайында¬ы ¬ылым, ол грекше «биос» —
тiршiлiк,
«lоgos» — ¬ылым деген екi сЈзден келiп шыєєан. Бµл ¬ылым тiрi а¬залар-
ды: бактерияларды, са¦ырауєµлаєтарды, Јсiмдiктердi, жануарларды жЎне
адамды зерттейдi.
Бµл оєулыєтардан ал¬ан бiлiмi¦ са¬ан биологияны бµрын¬ыдан да жає-
сырає жЎне толы¬ырає Їйренуге кЈмектеседi. «Биология» оєулы¬ы тiршiлiк
туралы, барлыє негiзгi за¦дар жЈнiндегi бiлiмдердi Їйретедi. Биологиялыє
Їдерiстер мен єµбылыстарды¦ мЎнiн тЇсiндiруге байла нысты тবажайып
жетiстiктермен таныстырады. Тiрi а¬заларды¦ негiзгi єасиеттерi мен оларды¦
сан алуанды¬ын кЈрсетедi. Биология тiрi таби¬ат туралы бiлiмдер жЇйесiн
бiрiктiрушi ¬ылым ретiнде танылады. ¤йткенi бµл ¬ылымда бµрын зерт-
телген дЎлелдер тарихи кЈзєарас тµр¬ысынан
белгiлi жЇйелерге реттеледi
жЎне оларды¦ жина¬ы органикалыє Ўлемнi¦ негiзгi за¦дылы¬ын аныєтау¬а
мЇмкiндiк бередi.
Мiне, сол за¦дылыєтар негiзiнде таби¬атты
тиiмдi пайдалану, оны
єор¬ау жЎне єайта єалпына келтiру жµмыстары iске асырылады. Оєулыєты
оєу барысында сен органикалыє Ўлемнi¦ сан алуанды¬ымен жЎне тiрi а¬-
заларды¦ єµрылысымен танысасы¦. А¬заларды¦ жеке дамуы мен кЈбеюiн,
даму кезе¦iнi¦ Јзiне тЎн жаєтарын тЇсiнудi, тµєым єуалаушылыє жЎне Јз-
гергiштiк єµбылыстарыны¦ єарама-єарсылы¬ын, Јзара байланыстылы¬ын,
ассимиляция жЎне диссимиляция Їдерiстерiн жЎне басєаларды Їйренесi¦.
Тiрi таби¬атты¦ єаншалыєты сан алуан жЎне кЇрделi болуына єарамай,
сен оны зерттеуге байланысты аныє дЎлелдерге ие боласы¦. јазiргi та¦да
биологияны¦ тЇрлi салаларында тЈмендегi ¬ылыми-зерттеу Ўдiстерi пайда-
ланылады. О¬ан баєылау,
салыстыру, тарихи жЎне тЎжiрибелiк Ўдiстер енедi.
Баєылау Ўдiсi — е¦ ал¬ашєы Ўдiстердi¦ бiрi, оны¦ кЈмегiмен кез келген
биологиялыє єµбылысты сипаттау, тЇсiндiру мЇмкiн. Кейiнiрек бµл Ўдiс
тЇрлердi аныєтауда да ке¦ пайдаланыл¬ан. Бµл салада К. Линней Јте кЈп
жетiстiктерге єол жеткiзген. Баєылау Ўдiсi бЇгiнгi та¦да да Јз ма¦ызын
жо¬алтпады. Тiрi а¬заларды¦ мЈлшерi мен сапалыє кЈрсеткiштерiн сипат-
та¬анда кЈбiрек єолданылады.
Салыстыру Ўдiсi бiр тЇрлi заттарды‚‚¦ яки єµбылыстарды¦ басєа затпен,
єµбылыстармен µєсасты¬ын жЎне айырмашылы¬ын аныєтау жолы арєылы
оларды¦ ма¦ызын ашу¬а негiзделген. Мµнда тЇрлi оєи¬алар Їшiн ортає
болып таныл¬ан за¦дылыєтарды ашу¬а мЇмкiндiк туылады. Бµл Ўдiстер
кЈмегiмен алын¬ан мЎлiметтер Xviii ¬асырда Јсiмдiктер
мен жануарлар
жЇйесiне (К.Линней), XiX ¬асырда жасуша теориясыны¦ (М. Шлейден, Т.
Шванн) негiзiн єалау¬а мЇмкiндiк бердi. јазiргi кезде де салыстыру Ўдiсi
ке¦ пайдаланылуда.
Тарихи Ўдiстi єолдану биологияда Ч. Дарвиннi¦ атымен байланысты. Бµл
Ўдiс биологияда тере¦ сапалыє Јзгерiстердi жЇзеге асырды.
Тарихи Ўдiс тiршiлiк єµбылыстарын Їйренудi¦ негiзiне айналды. ¤йт-
кенi бµл Ўдiс кЈмегiмен єазiргi заман Ўлемiн жЎне оны¦ Јткенiн кЈрсететiн
мЎлiметтер негiзiнде тiрi
таби¬атты¦ даму Їдерiстерiн аныєтау¬а болады.
Эксперименттiк яки тЎжiрибе Ўдiсi биологияда Орта ¬асырларда (ўбу
ўли ибн Сина) бастал¬ан болса, физика жЎне химия пЎндерiнi¦ дамуы
арєылы XiX—XX ¬асырлардан берi єарай ке¦ єолданыла бастады. БЇгiнде
жо¬арыда атап Јтiлген Ўдiстер арасында¬ы айырмашылыєты аныєтау єиын.
Бµл Ўдiстер биология¬а тиiстi салаларда пайдаланылады Ўрi олар бiрiн-бiрi
толыєтырады. јазiргi кЇнде халыє шаруашылы¬ыны¦ дерлiк барлыє са-
лаларында биология бiлiмдерi ке¦ пайдаланылады. Келешекте биология-
ны¦ iс жЇзiндегi ма¦ызы одан да артады. ¤йткенi ауыл шаруашылы¬ымен
байланысты бол¬ан Јндiрiске тiкелей єатыспайтын єала халєыны¦ саны
кЇннен-кЇнге кЈбейiп барады. Мµндай жа¬дайда азыє-тЇлiк ресурстарын
тек ауыл шаруашылы¬ын дамыту есебiнен кЈбейтуге болады. Бµл ба¬ытта
микроа¬заларды‚¦, Јсiмдiктер мен жануарларды¦ жо¬ары Јнiмдi сµрып-
тары мен тµєымдарын ойлап табу аса ма¦ызды. Сонымен бiрге таби¬и
байлыєтарды тиiмдi пайдалану, топырає єµнарлылы¬ын саєтау жЎне оны
арттыру да ерекше мЎнге ие.
Тµєым єуалаушылыє жЎне Јзгергiштiк за¦дарын жетiк бiлген елiмiздi¦
¬алым дары ауыл шаруашылы¬ы саласында Јте Їлкен жетiстiктерге єол жет-
кiзуде. °й жануарларыны¦ жа¦а Јсiмтал тµєымдарын жЎне мЎдени Јсiмдiк-
тердi¦ жемiстi сµрыптарын ойлап табуда бµл жетiстiктердi ке¦ пайдалану
жол¬а єойыл¬ан. Сен оєулыє арєылы єоза сµрыптарын табуда есiмi дЇниеге
танымал ¬алымдарымызды¦ iстерiмен танысасы¦. Мемлекетiмiзде жемiс-жи-
дек, кЈкЈнiс егiндерiне ежелден жете мЎн берiлген. Со¬ан
орай оєулыєта
¬алымдарымызды¦ бµл салада єол жеткiзген жетiстiктерi жайлы єызыєты
мЎлiметтер келтiрiлген. Микроа¬заларды зерттейтiн ¬алымдарымыз Ўр тЇрлi
пайдалы заттарды шы¬арушы микробтарды iрiктеу бойынша жµмыс жЇр-
гiзуде. Медицинада пай даланылатын дЎрi-дЎрмектердi алуда, тЇстi металдар
мен радиоактивтi заттары бар рудаларды байытуда да микроа¬залар пайда-
ланылуда. ўсiресе шаруашылыє жемшЈбiн байытуда хлорелла су балдырын
пайдалануды¦ жол¬а єойыл¬аны мал шаруашылы¬ыны¦ одан Ўрi дамуына
мЇмкiндiк бердi. Оєулыєта негiзгi оєу материалдарымен єатар єосымша
мЎлiметтер, зертхана жµмыстары да берiлген. Сµраєтар
мен тапсырмалар
Јтiлген таєырыпты пысыєтау¬а ба¬ыттал¬ан.
4
АЛ ў
ЫС¤З
