АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ

94
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV   Б¤ЛIМ
X  тарау
 
 
А¬заларды¦ дербес дамуы — 
онтогенез
 § 40.  Эмбриондыє даму кезе¦i
Жµмыртєа жасуша µрыєтан¬ан со¦, а¬заны¦ дербес (Јз алдына) да-
муы — онто генез басталады. Онтогенездi¦ Їш типi ерекшеленедi:
1. Личинкалы даму. Личинкалы онтогенез зиянды жЎндiктерде, 
баєаларда, кЈптеген єансор¬ыш єµрттарда байєалады. 
2. Личинкасыз даму. Личинкасыз онтогенез балыєтарда, бауырымен 
жор¬алаушыларда, єµстарда байєалады.
3. Ана єµрса¬ында даму. Бµл адамда жЎне басєа жо¬ары сатыда¬ы 
сЇт єоректiлерде баєыланады. 
Онтогенез негiзiнен екi кезе¦ге бЈлiнедi:
1) Эмбриондыє даму кезе¦i.
2) Постэмбриондыє даму кезе¦i.
 
КЈп жасушалы а¬заларды¦ єµрылысына єатысы жоє  эм бри он   дыє 
даму сатылары бiр єалыпты жЇредi. Эмбриондыє кезе¦ Їш негiзгi бас-
єыш єа бЈлiнедi: бЈлшектену, гаструляция жЎне тiркестi органогенез.
БЈлшектену. КЈп жасушалы а¬заларды¦ бастапєы даму басєыш-
тары бiр жасушадан басталады. ёрыєтан¬ан жµмыртєа —  жасушаны¦, 
сонымен єатар а¬заны¦ е¦ бастапєы даму басєышы. Бiр жасушалы 
а¬заны¦ бiрнеше рет кезектесiп бЈлiнуiнен кЈп жасушалы а¬за пайда 
болады. Жµмыртєа жасуша µрыєтан¬ан со¦, бiрнеше минуттан кейiн 
ядро жЎне цитоплазма бЈлiне бастайды. Жµмыртєа жасуша бiр-бiрiне 
те¦ екi жасуша¬а, я¬ни екi бластомерге бЈлiнедi. Жµмыртєа жасуша 
алдымен меридиан жазыєты¬ында бЈлiнедi. Со¦ынан бластомерлердi¦ 
Ўрєай сысы та¬ы да меридиан жазыєты¬ында бiр мерзiмде бЈлiнедi, 
нЎтижеде бiр-бiрiне те¦ тЈрт жасуша пайда болады. Кезектегi бЈлiну 
экватор жазы¬ында Јтедi — сегiз жасуша пайда болады. Кейiн мери-
диандыє жЎне экваторлыє бЈлiну кезек тесiп, 16, 32, 64 жЎне басєа 
бластомерлер пайда болады. Бµлар бiр-бiрiне ты¬ыз орналасєан жасу-
шалар. ўр бЈлiнуден кейiн пайда бол¬ан жасуша кiшiрейе бередi,  бµл 
Їдерiс  бЈлшектену деп атала ды. БЈлшектену басєышында жасушалар 
кейiнгi даму¬а жиналады (96-беттегi 50-сурет).
БЈлшектену кЈп жасушалы эмбрион — бластуланы¦  тЇзiлуiмен 
аяєталады. Бластула шар тЎрiздес пiшiнде болады, оны¦ єабыр¬асы бiр 

95
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ
IV­­­Б¤ЛIМ
                 
єабат жасушадан єµрал¬ан. Бластуланы¦ iшi сµйыєтыєєа толы болады, 
бµл ке¦iстiк бастапєы дене ке¦iстiгi — бластосел деп аталады. 
БЈлшектенуде митоз циклi Јте жедел Јтедi, бластомерлер Јспейдi 
жЎне олар жасушаларды¦ саны кЈбейген сайын кiшiрейе бередi. БЈл-
шектенуде Ўр тЇрдi¦  Јзiне тЎн жаєтары байєалады. Мысалы, бласту-
лада¬ы барша жасушаларды¦ диплоид жина¬ы бар, бiрає єµрамында¬ы 
сары уыз мЈлшерi бойынша бiр-бiрiнен ерекшеленедi.
Гаструляция. Бластула Јте кЈп жасушалардан єµрал¬ан (мысалы, 
ланцетникте 3000 жасуша болады), кейiнгi даму нЎтижесiнде екiншi 
басєыш — гаструла басталады. Гаструла басєышында тµєым екi 
єабатты болып єалады. Тµєымны¦ сыртєы єабаты эктодерма, iшкi 
єабаты  эндодерма  делiнедi. Гаструланы¦ тЇзiлуiне алып келетiн 
Їдерiстер жиынты¬ы гаструляция деп аталады.
Ланцетникте гаструла бластула єабыр¬асыны¦ iшкерi єарай батып 
кiруiнен пайда болады, кейбiр жануарларда — бластула єабыр¬асы єа-
бат-єабат орналасу жолымен iске асады (96-беттегi 51-сурет).
КЈп жасушалы жануарларда (кеуекшелерден тыс) Їшiншi єабат — 
мезодерма тЇзiледi. Мезодерма экто жЎне эндодерманы¦ ортасын-да¬ы 
бастапєы дене єуысы — бластоцеллада орналасады. Мезодерма єа баты  
тЇзiлген µрыє Їш єабатты болады: эктодерма, энто дерма жЎне мезо-
дерма (96-беттегi 52-сурет). Бµлар µрыє єабаттары болып есептеледi. 
Омыртєалы жануарларды¦ бЎрiнде бµл єабаттар бiр-бiрiне µєсайды. 
Гаструляция Їдерiсi жасушалар жиынты¬ыны¦ араласуымен си-
патталады. Бµл басєышта эмбрион жасушалар бЈлiнбейдi, Јспейдi. 
ёрыє єабаттарыны¦ даму тЎртiбi мен єалыптасуы Јны¦ тарихи 
дамуын кЈрсетедi, ал бµл биогенетикалыє за¦да Јз орнын тапєан. 
XiX ¬асырды¦ екiншi жартысында немiс ¬алымдары Ф. Мюллер мен 
Э. Геккел био генетика за¦ын тапты. ўрбiр жеке а¬за Јзiнi¦ дербес 
да муында  (онтогенез) Јз тЇрiнi¦ даму тарихын (филогенез)  єыс єаша 
єайталайды, я¬ни онто генез филогенездi¦ єысєа єайталануы болып 
табылады.
МЇшелену (дифференциация) — эмбрионны¦ кейбiр бЈлiктерi мен 
жасуша ларды¦ тЇзiлуi жЎне мiндетi жа¬ынан бiр-бiрiнен Јзгешеленуi. 
МЇшелену — морфологиялыє кЈзєарас тµр¬ысынан єара¬анда, арнайы 
єµры лысы бар бiр-бiрiнен Јзгеше жЇздеген жасуша тЇрлерiнi¦ пайда 
болуы. Бласту ланы¦ мЇшеленбеген жасушаларынан жайлап терi эпи-
телиi жасуша лары, iшек эпителиi, Јкпе, жЇйке, бµлшыє ет жасуша-
лары жЎне басєа жасушалар пайда болады. Биохимиялыє кЈзєарас 

96
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV   Б¤ЛIМ
1   2-лiк бластомер басєышы; 
2   4-тiк бластомер басєышы; 
3   8 -дiк бластомер; 
4  16-лыє бластомер.
50-сурет.
Ланцетник цитоплазмасыны¦ бЈлшектенуi:
Эктодерма
Эндодерма
Мезодерма
51-сурет.
 Гаструляцияны¦ Ўр 
 тЇрлi  жолдары:
 
1- эктодерма; 2- эндодерма; 3- бластосел.
1 
2
 
3 
4 
Бластула кесiндiсi
1 
 
3
 
2
1 
2 
1 
2
A 
Б 
В
 
2
 
1
 
2
 
1 
 
2
1 
2
Г
Д 
Е 
A
Б
В,Г
Д,E
кеуектердегi жасушалар 
миграциясы; 
ланцетникке бластуланы¦ батып 
кiруi; 
бауырымен жор¬алаушылар мен
єµстарда єабаттасып орналасуы; 
амфибияларда Јсiп кiруi. 
52-сурет.
ёрыєта¬ы бастапєы µлпа  лар да  
µрыє єабатта рыны¦ орналасу 
сызбасы.
7    хорда; 
8    екiншi дене єуысы; 
9    мезодерма; 
10   iшек тЇтiкшесi; 
11   iшек єуысы.
гаструла (кЈлдене¦ 
кесiндi);
жЇйке  тЇтiкшелерiнi¦ 
єалыптасуы; 
хорда, iшек тЇтiкшесi 
жЎне Їшiншi
жЇктiлiктi¦ жасалуы; 6   жЇйке тЇтiкшесi; 
1    эктодерма;
2   эндодерма; 
3   мезодерма — бастапєысы; 
4   гаструла єуысы (гасторосел);   
5   жЇйке пластикасы; 
   A 
Б,В 
Г,Д 
53-сурет.
Ланцетникте 
Јзектi мЇшелердi¦ 
пайда болу сызбасы:
A
Б
В
Г
1 
3
2
4
2
5
3
3
 
5
7
2
1 
7
8
9
 
10
 
6
 
7
11 
1 
2
 
4
7
 
А