A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына


ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет10/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   45

32
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
Жануарларды¦ кЈбею тЇрлерi
Жануарларды¦ аты
КЈбею тЇрi
2. КЈк жасыл балдырларды микроскоппен кЈру
1. ШЈп таяєшасыны¦ бактериясын микроскоппен кЈру
§ 8.  1-зертханалыє жµмыс
 
Аспап жЎне материалдар: микроскоп жЎне онымен iстеуге єажеттi 
єµрал-жабдыєтар: жiбiтiлген шЈп, метилен кЈк бояуы, аквариум єабыр¬асынан 
немесе шалшыєтан алын¬ан балдырлар.
1. јолба¬а сумен бiрге бiрнеше шЈп бЈлектерiн сал жЎне колбаны¦ аузын 
має тамен  бекiт.
2. јолбада¬ы єоспаны 15 минут єайнат.
3. јайнатыл¬ан єоспаны фильтрден (сЇзгiден) Јткiзiп, 20—25
°С темпера-
турада бiрнеше кЇн саєта.
4. Пайда бол¬ан єоспаны¦ сыртында¬ы жµєа перденi¦ бiр бЈлiгiн шыны 
тЇтiкшенi¦ жЎрдемiмен алып, оны затты¦ айнасына орналастыр.
5.  Затты жабын Ўйнекпен жауып, оны микроскоппен баєыла.
6. Жабын Ўйнек астына сµйылтыл¬ан сияны яки метилен цинькасын 
(кЈк бояу) тамыз.
7. КЈк тЇс астында єоз¬ал¬ыш бактериялармен бiрге жабысєає сопаєша 
денешiктер, я¬ни  споралар кЈрiнедi.
1. Аквариум єабыр¬асында¬ы яки  тЇбiндегi балдырлар тЇзген жµєа єа-
быєшаны иненi¦ µшымен ал.
2. Одан препарат дайындап, микроскопты¦ кiшi объективiмен, одан со¦ 
Їлкен объективiмен баєыла.
3. Жµєа єабыєшаны¦ жi¦iшке кЈп жасушалы жiптерден єµрал¬анына 
мЎн бер.
4. Жасыл тЇстi жiпшелердi¦ тербелуiн кiшi жЎне Їлкен объективтермен 
баєыла.
5. °лкен объективтегi Ўрбiр жiпше бiр тЇрдегi ядросыз жЎне хлоропласт-
сыз жасушалардан єµрал¬анды¬ына мЎн бер.
6. Жасушаны¦ орталыє бЈлiгi тЇссiз, ал шеттерi пигменттерден єµрал¬ан 
кЇ¦гiрт тЇстi екендiгiне назар аудар.


III  тарау
 
 
Цитология — жасуша  туралы  ¬ылым
§ 9.  Жасушаны¦ зерттелу тарихы мен жасуша теориясы
ЖАСуША  ТуРАЛЫ  IЛIМ
Цитология — жасуша  туралы  ¬ылым
Жасушаны¦ єµрылысы мен єызметi
II
 
Б¤ЛIМ
3— Биология, 9-сынып
Тiрi а¬заларды¦ iшкi єµрылысын зерттеу микроскопты¦ ойлап та-
былуымен ты¬ыз байланысты. 1665 жылы а¬ылшын ¬алымы Роберт Гук 
а¬аш єабы¬ында¬ы єуыс µлпадан жµєа кесiндiлер жасап, микроскоп 
арєылы баєыла¬анда ¬ажайып жа¦алыє тапєан. Ол а¬ашты¦ єабы¬ы 
бiр тЇрлi массадан єµралмай, Јте майда єуыстардан, я¬ни µялардан 
тµратынын аныєтады. Бµл майда єуыстарды Р. Гук «целлюла» (єуыс, 
µяшыє) деп атады. «Жасуша» атауы сол ма¬ына¬а ие. Одан кейiн 
бiрнеше ¬алымдар Ўр тЇрлi Јсiмдiктер мен жануарларды¦ µлпаларын 
микрос коп арєылы тексерiп, оларды¦ барлы¬ы да жасушалардан 
єµрал¬анын аныєтады. МЎселен, голландиялыє ¬алым А. Левенгук 1680 
жылы єанда¬ы єызыл єан тЇйiршiктерiн — эритроциттердi тапты.
КЈп жылдар барысында жасушаны¦ негiзгi бЈлiгi оны¦ сыртєы єа-
бы¬ы деп санал¬ан. Тек XiX ¬асырды¦ басында ¬ана ¬алымдар жасуша 
Ўлдеєандай сµйыє затпен толтырыл¬ан деген єорытынды¬а келген. 1831 
жылы а¬ылшын ботанигi Б. Браун жасушаларда ядроны¦ бар екенiн 
аныєтады. Чех ¬алымы Я. Пуркине 1839 жылы жасуша єµрамында¬ы 
сµйыєтыєты протоплазма деп атауды µсынды.
СЈйтiп, XiX ¬асырды¦ бас кезiнде Јсiмдiктер мен жануар а¬залары 
жасушалардан єµрал¬ан деген єорытынды дЇниеге келдi. 1838—39 жыл-
дары немiс ¬алымдары: ботаник М.Шлейден мен зоолог Т.Шванн сол 
уаєытєа шейiн ¬ылымда жинаєтал¬ан мЎлiметтерге сЇйенiп, жасуша 
теориясыны¦ негiзiн жасады. Бµдан кейiн жасуша теориясын кЈптеген 
¬алымдар дамытты. Немiстi¦ дЎрiгер ¬алымы Р.Вирхов жасушасыз тiр-
шiлiк болмайтынын, жасушаны¦ єµрамдыє бЈлiгi ядро екендiгiн жЎне 
жасуша тек єана жасушалардан кЈбейетiнiн дЎлелдеп бердi.
Микроскоп техникасыны¦ одан Ўрi жетiлдiрiлуi, электронды 


34
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
микрос коптарды¦ жасалуы жЎне молекулярлыє биология тЎсiлдерiнi¦ 
пайда болуы жасушаны¦ кЇрделi єµры лымдарын бiлуге, оларда бола-
тын ЎртЇрлi биохимиялыє єµбылыстарды аныєтау¬а мЇмкiндiк ту¬ыз-
ды. јазiргi кезде жасуша теориясыны¦ негiзгi ережелерi тЈмендегiдей: 
1. Барлыє тiрi а¬заларды¦, я¬ни микроа¬заларды¦, Јсiм дiктер мен 
жануарларды¦ денелерi жасушалардан єµрал¬ан. 2. Жа¦а жасушалар 
тек алды¦¬ы пайда бол¬ан жасушаларды¦ бЈлiнуi арєылы дЇниеге ке-
ледi. 3. А¬заларды¦ жасушалардан єµралуы оларды¦ келiп шы¬уы ны¦ 
бiркелкi екендiгiн дЎлелдейдi. 4.  Жасуша тiрi а¬заларды¦ єµрылысы 
мен функционалдыє бiрлiгi болып есептеледi. 5.  ўрбiр жасуша дер-
бес тiршiлiк етуге єабiлеттi.
Жасуша теориясы биология ¬ылымыны¦ дамуына Јте Їлкен Ўсерiн 
тигiздi. Бµл теория арєылы а¬заларды¦ бiрдей морфологиялыє негiз-
ге ие екендiгi дЎлелдендi. Тiршiлiктегi єµбылыстарды биологиялыє 
тµр¬ы дан тЇсiндiруге мЇмкiндiк жасалды. Жасуша биологиясын 
зерттеуде мемле кетiмiз ¬алымдарыны¦ да Їлкен Їлесi бар. Академик 
К.Зупаров, Ж.Хами дов жЎне оларды¦ шЎкiрт терiнi¦ бµл салада сi¦iр-
ген е¦бегi орасан зор.
Тiрi а¬заларды¦ жасушалыє єµрамын зерттеуде єолданылатын тЎсiл-
дерге жарыєтыє жЎне электрондыє микроскопия жатады.
Жарыє микроскобы объективтен жЎне окуляр дан єµрал¬ан. Микрос-
копты¦ е¦ ма¦ызды бЈлiгi — объектив, ол баєыланатын затты Їлкейтiп 
кЈрсетедi. Окулярлар линзалар жЇйесiнен єµралып, зерттелетiн затты¦ 
кескiнiн Їлкейтуге єатысады. Ал¬ашєы микроскоптар объект кескiнiн 
10—40 есеге шейiн Їлкейткен. ўдетте жарыє микроскоптары кескiндi 
10—2000 есеге шейiн Їлкейтедi. Микроскопты¦ ма¦ызды жа¬ы — Їл-
кейту емес, кЈру кЇшi, яки кЈру єасиетi болып есептеледi. Микроскоп-
ты¦ кЈру кЇшi екi нЇктенi ажырату¬а єажеттi минимум аралы¬ымен 
       § 10.  Жасушаны¦ зерттелу Ўдiстерi
1.
2.
3.
Ал¬аш рет жасушаны кiм тапєан?
Ядроны кiм жЎне єашан тапєан?
Жасуша теориясы биологияны¦ дамуына єандай Їлес єосты?
1.
2.
Жасушаны¦ табылу тарихын Ў¦гiмелеп бер.
Жасуша теориясыны¦ негiзгi ережелерiн айт.


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау