A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет12/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   45

38
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
ўр  тЇрлi а¬заларды¦ эукариот жасушалары Јзiнi¦ єµрылысы 
жа¬ынан кЇрделiлiгiмен жЎне Ўр тЇрлiлiгiмен ерекшеленедi (22-сурет). 
Жасушалар атєаратын мiндеттерiне єарай Ўр тЇрлi: домалає (тµєым 
жЎне май жасушалары), жµлдыз тЎрiздес (бiрiктiрушi µлпа жасушалары), 
Јсiндi тЎрiздес (жЇйке жасушалары), амїба тЎрiздес, я¬ни Јзгергiш (лей-
коциттер жЎне кейбiр бiрiктiрушi µлпа жасушалары) пiшiнге ие болады.
Жасушалар Їлкен-кiшiлiгiне єарай да Ўр тЇрлi болады. КЈп жа¬-
дайларда олар Јте кiшкентай: 10—100 мкм-¬а те¦. Бiрає Јте Їлкен 
жасушалар да бар. МЎселен, єарбыз жасушаларын єарапайым кЈзбен 
баєылау¬а болады. Е¦ Їлкен жасушалар¬а єµстарды¦ тµєымы мысал 
бола алады.
Жасушалар Їлкен-кiшiлiгiне єарай тЇрлi салмаєєа ие. МЎселен, 
тЇйеєµс жµмыртєасыны¦ салма¬ы 100 г-нан 1,5 кг-¬а шейiн болады. Ал 
єызыл єан денешiктерi — эритроциттердi¦ салма¬ы 10
-9
 г, я¬ни, 0,000 
000 001 г.-¬а те¦.
Олар¬а єарапайым жануарлар (жал¬анаяєтылар, талшыєтылар, 
ин фузо риялар), са¦ырауєµлаєтар, жо¬ары сатылы Јсiмдiктер мен жа-
нуарлар кiредi. Эу кариоттыє жасушалар прокариоттарды¦ кЇр деленуi 
нЎтижесiнде пайда бол¬ан деген жорамал бар. ўрбiр жасуша 3 єµрам-
дыє бЈлiктен: сыртєы цито плазмалыє жар¬аєшадан,  цито плазмадан 
жЎне ядродан єµрал¬ан (40-беттегi 23-сурет).
Цитоплазма. Цитоплазмада бiрєатар єµрылымдар (органоидтар мен 
органеллалар) болады да, оларды¦ Ўрєайсысыны¦ Јзiне тЎн єасиет-
терi бар жЎне белгiлi мiндеттi атєару¬а арнайы бейiмделген. КЈптеген 
органоидтар барлыє жасушалар єµрамында µшырайды (митохондрия, 
жасуша орталы¬ы, Гольджи жиынты¬ы, рибосома, эндоплазмалыє тор, 
лизосома), ал басєалары тек белгiлi бiр тЇрдегi жасушаларда ¬ана бар 
(миофибрилла, кiрпiкше жЎне басєалар).
§ 12.  Эукариот жасушасы. Цитоплазма
ТЈмендегi кестенi толтыр.
Жасуша єµрылысыны¦ дЎрежелерiне єарай тiрi а¬заларды¦ атта-
рын жаз.
 
 Эукариоттар
Прокариоттар


39
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
A
Д
Г
Ж
Е
В
Б
      
A
Б-В-Г
      Д
      Е
      Ж
Жасуша пiшiндерi:
ЖЇйке жасушасы;
Эпителийлi жасуша;
Бiрiктiргiш жасуша;
Жµмыртєа жасуша;
Бµлшыєет жасушасы.
22-сурет.
Цитоплазма¬а Ўр тЇрлi заттар да жиналады. Олар кiрмелер деп атала-
ды. Бµлар цитоплазманы¦ (кейде ядроны¦) тµраєсыз єµрылысы болып 
саналады, органоидтардан Јзгешелiгi сол, олар жасушаны¦ тiршiлiгi 
барысында бiресе пайда болып, бiресе жоє болып тµрады. јатты кЇйде 
кездесетiн кiрмелер — гранулалар, ал сµйыє кЇйдегiсi — вакуольдер деп 
аталады. Зат алмасуы нЎтижесiнде жасушада та¬ы бiрнеше Јнiмдер: 
секреция жасайтын жасушаларда — аєуыз гранулалары, пигменттер 
немесе єорда¬ы єорек Јнiмдерi — глюкоген тЇйiршiктерi, май тамшы-
лары кездеседi.
Бµл жасуша жар¬аєшалы єµрылым¬а негiзделген. Со¬ан єарай жа-
суша єµрылымы бiртектi жар¬аєшалардан єµрал¬ан. Олар екi єабат 
липидтерден єµралады да,  iшкi жЎне сыртєы жа¬ынан аєуыз молеку-
лалары Ўр тЇрлi тере¦дiкке батып кiредi. 
Сыртєы цитоплазмалыє жар¬аєша барша жасушаларда µшырайды да, 
жасуша цитоплазмасын сыртєы ортадан бЈлiп тµрады. Тiрi жасушаны¦ 
Їстi¦гi жа¬ы Їздiксiз єоз¬алыста болады, онда дЈ¦естер мен ойыстар, 


40
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
толєын тЎрiздес тербелiс пайда болып, ол арєылы  макромолекулалар 
Їздiксiз ауысып тµрады. Цитоплазмалыє жар¬аєша жо¬ары берiктiкке 
жЎне иiлгiштiкке ие, ол аз ¬ана жараланса да, Јзiнi¦ бЇтiндiгiн оп-
о¦ай, тез єалпына келтiре алады.
Бiрає цитоплазмалыє жар¬аєша бiртегiс сызыєтан єµралма¬ан: ол 
Јте кЈп µсає са¦ылаулармен (пора) єамтамасыз етiлген. Олар арєылы 
жасу шаны¦ iшкi бЈлiгiне ферменттер жЎрдемiнде иондар мен кiшкене 
молеку лалы заттар Јтуi мЇмкiн. Сонымен бiрге мµндай заттар жасу-
шаны¦ iшiне тiкелей жар¬аєша арєылы да Јте алады, бµл пассив диф-
фузия емес, белсендi (актив) iрiктеп Јткiзу єµбылысы бол¬андыєтан, 
энергияны¦ жµмсалуын талап етедi.
Центриоль
Цитоплазмалыє 
мембрана
МикротЇтiкшеле
р
Митохондрия
Кiрпiк-
шелер
Вакуоль
Ядрошыє
Гольджи 
жиынты¬ы
Хро-
матин
Ядро 
мембра-
насы
Ядро
Рибосома
Эндоплазмалыє
    тор (тегiс)
Эндоплазмалыє
 тор (тЇйiршiк)
Лизосомалар
Лейкопласт
Хлоропласт
Жасуша 
єабы¬ы
¤СIМДIК­ЖАСУШАСЫ
ЖАНуАР ЖАСуШАСЫ
Аєуыз
талшыє-
тары
 
Жануар мен Јсiмдiк жасушасыны¦ єµрылысы 
 сызбасы.
23-сурет.
Вакуоль


41
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
 Жасуша¬а заттарды¦ Јтуi
 жЎне жасуша iшiнде зат-
 тарды¦ сi¦iрiлу сызбасы:
Фагоцитоз.
Пиноцитоз.
Сыртєы жар¬аєша. 
Эндоплазмалыє тор.  
Гольджи жиынты¬ы мен лизосома.
Лизосоманы¦ пино яки фагоцитозбен 
єосылуы.
Жасуша єµрылымдарын сi¦iруге 
дайындау.
Сi¦iру вакуолi.
Сi¦iрiлмеген єалдыєтарды¦ 
шы¬арылуы.
24-cурет.
1
2
3
4
5
6
7
8

Цитоплазмалыє  жар¬аєша арєылы кейбiр заттар о¦ай ¬ана Јтiп 
кетсе, ал басєалары тiптi Јтпейдi. МЎселен, К
+
 иондарыны¦ жасуша 
iшiндегi кЈлемi, оны¦ сыртына єара¬анда кЈбiрек болады. nа
+
 иондары 
керiсiнше жасушаны¦ сыртында кЈп. Жасуша жар¬аєшасыны¦ та¦дап 
Јткiзу єасиетi шала Јткiзгiштiк деп аталады. Жо¬арыда атал¬ан екi 
жолдан тыс, химиялыє єоспалар мен єатты тЇйiршiктер жасушаны¦ 
iшкi бЈлiгiне пиноцитоз жЎне фагоцитоз жолымен де Јтедi (24-сурет). 
Жасуша  жар¬аєшасында ойыс жер пайда болады да, оны¦ екi µшы 
жасушалар арасында¬ы сµйыєтыєты (пиноцитоз), яки єатты заттарды 
(фагоцитоз) бiрте-бiрте єамтып алып, бiр-бiрiмен тµтасады.
Цитоплазмалыє  жар¬аєшаны¦ та¬ы бiр мiндетi — кЈп жасушалы 
а¬заларды¦ µлпасында жасушалар арасында¬ы байланысты єамтамасыз 
етуi. Бµл, бiрiншiден, Јте кЈп бЇрмелер мен Јсiндiлер жасау; екiншiден, 
жасушалар тарапынан жасушалар арасында¬ы бос ке¦iстiктердi толты-
ратын Јте ты¬ыз бiрiктiргiш заттарды бЈлу арєылы жЇзеге асырылады. 
¤сiмдiк  жасушасы  да  дЎл  жануарлар  жасушасы  секiлдi  цитоплазма-
лыє жар¬аєшамен оралады. Бiрає бµдан тыс жануарлар жасушасында 
кездес пейтiн целлюлозадан єµрал¬ан єалы¦  жасуша  єабы¬ы болады. 
Жасуша єабы¬ында арнайы са¦ылаулар бар, кЈршi жасушаларды¦ эн-
доплазмалыє торлары бiр-бiрiмен тµтасып жатады.
9
1
2
3
4
5
6
7
8


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау