A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет13/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   45

42
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
Са¦ырауєµлаєтарды¦ жасушалары да дЎл Јсiмдiк жасушалары 
сияєты жасуша єабы¬ымен орал¬ан. Дегенмен олар целлюлоза емес, 
талшыє тЎрiздес заттардан єµралады.
Жо¬арыда атап Јткенiмiздей, цитоплазмада бiрнеше органоидтар бар 
жЎне олар Ўр тЇрлi мiндеттердi атєарады.
Эндоплазмалыє тор кЇрделi  жар¬аєшалар жЇйесiнен єµрал¬ан, ол 
барлыє эукариот жасушаларды¦ цитоплазмасын єамтиды. Олар Ўсiресе 
зат алмасуы жедел iске асатын жасушаларда дамиды. Эндоплазмалыє 
торды¦ кЈлемi жасушаны¦ жалпы кЈлемiнi¦ орташа 30%-дан 50%-¬а 
дейiнгi бЈлiгiн иелейдi. Эндоплазмалыє тор екi тЇрлi: тЇйiршiктi жЎне 
тегiс болады.
Тегiс эндоплазмалыє торды¦ негiзгi  мiндеттерiнi¦  бiрi — липидтер 
мен кЈмiрсуларды синтездеу. Тегiс эндоплазмалыє тор май бездерiнде 
(майлар синтезi), бауыр жасушаларында (гликоген синтезi), єор заттары 
жиналатын жасушаларда (Јсiмдiк µры¬ы) кЈп болады.
ТЇйiршiктi эндоплазмалыє торды¦ негiзгi  мiндетi — аєуыз  синтезi 
жЎне оны тасымалдау, мµны рибосомалармен бiрге жЇзеге асыра-
ды. Рибо сомалар эндоплазмалыє торды¦ ны¬ыздал¬ан жар¬аєша 
єапшыєтарыны¦ Їстi¦гi жа¬ында тЇйiр-тЇйiр болып орналасады. ТЇ-
йiршiк деп аталу себебi де сол єµрылым¬а байланысты.
СЈйтiп, эндоплазмалыє тор жасушаны¦ жалпы iшкi айналым жЇйесi 
болып табылады, оны¦ тЇтiкшелерi арєылы заттар тасымалданады. 
§ 13.  Эндоплазмалыє тор, рибосома, Гольджи жиынты¬ы, 
лизосома, митохондрия, жасуша орталы¬ы
1.
2.
3.
4.
5.
Эукариот жасушалары єалай пайда бол¬ан?
Эукариот жасушаларыны¦ сан алуанды¬ына мысал келтiр.
Жасушаларды жай кЈзбен кЈруге бола ма?
Сыртєы цитоплазмалыє жар¬аєшаны¦ єандай мiндеттерi бар?
Цитоплазмада¬ы Ўр тЇрлi заттар жиынты¬ы єалай аталады?
1.
2.
3.
Жасуша кiрмелерiнi¦ жасуша органоидтарынан єандай айырма-
шылы¬ы бар?
Жасушаны¦ жар¬аєшалы єµрылысын сипаттап бер.
Шала Јткiзгiштiк дегенiмiз не?


43
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
Гольджи 
жиынты¬ында 
лизосомаларды¦ пайда 
болуы.
Лизосома
25-сурет.
ТЇтiкшелердi¦  жар¬аєшасында кЈптеген ферменттер орналасєан, олар 
жасушаны¦ тiршiлiгiн єамтамасыз етедi.
Рибосомалар диаметрi 15,0—35,0 нм бол¬ан екi, я¬ни Їлкендi-кiшiлi 
бЈлшектерден єµрал¬ан жалпає денешiктерден тµрады. Рибосомаларда 
шамамен те¦ мЈлшерде аєуыз бен нуклеин єышєылы бар. Рибосома 
РНј-ы ядрода¬ы ДНј молекуласы кЈмегiмен пайда болады. Сол жерде 
рибосомалар да єалыптасады жЎне ядродан тысєа шы¬ады.
Цитоплазмада рибосомалар еркiн яки эндоплазмалыє торды¦ сыртєы 
бетiнде тiркескен кЇйiнде орналасуы мЇмкiн. Рибосомалар дерлiк бар-
лыє жасушаларда: прокариоттарда жЎне эукариоттарда кездеседi.
Гольджи жиынты¬ыны¦  (аппаратыны¦)  негiзгi єµрылым элементi 
— тегiс жар¬аєшадан, ты¬ыз  орналасєан єапшыєшалар (цистерна) 
тiзбегiнен, вакуольдерден жЎне кЈпiршiктерден єµралады (25-су-
рет). Эндо плазмалыє тор жар¬аєшаларында пайда бол¬ан аєуыздар, 
полиса харидтер мен майлар Гольджи жиынты¬ына тасымал данады. 
Оны¦ iшiнде бµл єоспалар Јзгерiске µшырайды жЎне бЈлi нуге дайын 
шырын ретiнде ора лып, керектi жерлерге жiберiледi, яки жасушаны¦ 
тiршiлiгi Їшiн пайда ланылады.
Лизосомалар  (грекше: «ли зис» — ерiтемiн), онша Їлкен емес жал-
пає денешiктер. Диа метрi 0,4  мкм, бiр єабат жар¬ає шамен (мембра-
на) орал ¬ан. Олар ды¦ iшкi бЈлегi єо ректердi ыдырататын фермент-
терге толы. Бµл фер менттер аєуызды, 
кЈмiр суларды,  нуклеин  єыш єыл-
дарын, май ларды жЎне бас єа заттарды 
ыдыратады. Лизосомалар Гольджи 
жиынты¬ынан яки эндо плазмалыє 
тордан пайда болуы мЇмкiн.
Митохондрия  (грекше — «митос» 
— жiп жЎне «хондро» — тЇйiршiк) 
бiр жЎне кЈп жасушалы а¬заларды¦ 
бар лыє эукариот жасушала ры¦да бар. 
Митохондрияларды¦ жануарлар мен 
Јсiмдiктер дЇниесiнде мµндай ке¦ 
тара луы оларды¦ жасушада зор ма¦ы-
зы бар екенiн дЎлелдейдi. 
Митохондриялар Ўр тЇрлi пiшiн-


44
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
дерде: домалає, жалпає, цилиндр тЎрiз дес, тiптi жiп тЎрiздес кескiнде 
де кездеседi. Олар 0,2-ден 15-20 мкм мЈлшерде болады. Жiп тЎрiздес 
пiшiннi¦ µзынды¬ы 15-20 мкм-¬а дейiн жетедi. ўр тЇрлi µлпаларда¬ы 
митохондрияларды¦ саны бiркелкi емес жЎне жасушаны¦ функ-
ционалдыє єызметiне байланысты. Оларды¦ саны синтез барысы 
жедел жЇзеге асырылатын (бауыр) яки Їлкен энергия жµмсалатын жа-
сушаларда кЈп болады. МЎселен, µшатын єµстарды¦ кЈкiрек бµлшыє 
еттерiнде митохондриялар саны µшпайтын єµстар¬а єара¬анда бiршама 
арты¬ырає. 
Митохондриялар єµрамында ДНј моле куласыны¦ болуы оларды¦ 
бЈлiну жолымен тез кЈбеюiне мЇмкiндiк бередi. Мито хондрияларда екi 
єабат: сыртєы жЎне iшкi жар¬аєшалар бар. Сыртєы жар¬аєша тегiс, ал 
iшкiсi бЇрмелi болады да, кристалдар деп аталады. Кристалдар жар¬ає-
шасында Јте кЈп ферменттер орналасєан. Олар энергия алмасуына 
єатысады. Митохондрия ларды¦ негiзгi мiндетi энергияны¦ Ўмбебап 
єоры есептелген АТФ-тi синтездеу болып есептеледi.
Жасуша орталы¬ы цилиндр пiшiндегi екi денешiктен єµрал¬ан, 
бiр-бiрiне тiк бµрыш жасай отырып орналасады жЎне олар центриоль 
деп аталады. То¬ыз байламнан єµрал¬ан барша центриоль єабыр¬алары-
ны¦ Ўрєайсысы Їшеуден микротЇтiкшенi  єамтиды. Цент риоль цито-
плазманы¦ Јзiнен-Јзi кЈбейетiн органоиды болып есеп теледi. Оларды¦ 
кЈбеюi аєуызды¦ кiшi бЈлшектерiнi¦ Јзiн-Јзi жи нау барысында iске 
асырылады. Жасуша орталы¬ы жасушаларды¦ бЈлiнуiнде зор ма¦ыз¬а 
ие. 
Жасуша орталы¬ынан бЈлiну арєылы µрыєтарды¦ Јсуi басталады. 
КЈптеген Јсiмдiктер мен балдырларда жасуша орталы¬ы болмайды, 
сондыєтан бЈлiну µршыє тары арнайы фермент орталыєтарынан пайда 
болады.
Цитоєа¦єа  — эукариот жасушалар¬а тЎн єасиеттердi¦ бiрi. Олар-
ды¦ цитоплазмасында микротЇтiкшелер мен аєуыз талшыєтарынан 
єµрал ¬ан тiрек єа¦єасы єµрылымдары болады. Цитоєа¦єаны¦ эле-
менттерi ядро єабы¬ымен жЎне сыртєы цитоплазмалыє жар¬аєша-
мен ты¬ыз  бiрiккен, цитоплазмада кЇрделi тiзбек жЇзеге асы рылады. 
Ци топлазманы¦ тiрек элементтерi жасушаны¦ пiшiнiн аныє тайды, 
жасушаны¦ iшкi тiзбектерiнi¦ Ўрекетiн жЎне бЇкiл жасушаны¦ орын 
алмасуын єамтамасыз етедi.


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау