414
деңгейіне сəйкес келетін ағаш тақтайшаға бекітілген транспортир
болып табылады.
Білігінде жерге бағытталған ауыр салмақты, транспортирге
екі нысаналайтын тесік диоптры (алидасы) бар планка бекітілген.
Беткейдің көлбеулігін өлшегенде транспортир көлденең түзу
жағдайын өзгертіп, аурлық салмағының жібіне қарсы бағытта
көлбеуліктің өлшемін алады. Екі нүктенің өзара биіктігін анықтау
барысында нысаналау сəулесі арқылы бұл прибор қарапайым
нивелир қызметін де атқарады.
Физикалық (Барометрлік) нивелирлеу. Физикалық ни-
велирлеу теңіз деңгейінен биіктеген сайын атмосфералық
қысымның өзгеру заңдылықтарына негізделген. Нивелирлеу ба-
рысында атмосфералық қысымды өлшеу мəліметтері бойынша екі
нүктенің бір-бірінен өзара биіктігі анықталады, бұл барометрлік
нивелирлеу деп аталады.
Барометрлік нивелирлеу жергілікті жердегі нүктелердің абсо-
лют тік биіктігін жылдам анықтауға, сонымен қатар таулы аймақ-
тарда жəне өте қатты тілімденген жер бедерін түсіруге мүмкіндік
бе ре ді.
Метеорологиялық жағдайды ескере отырып, атмосфералық
қысым айырмасына сəйкес бір-бірінен онша қашық емес екі
нүктенің биіктік айырмасын анықтауға болады. Бұл мақсатта
барометрлік биіктік сатыларды немесе биіктік бойынша екі
нүктенің метр есебімен алынған арақашықтығы қолданады.
Өйткені ауаның сиреуіне сəйкес теңіз деңгейінен əр 10 метр
биіктеген сайын атмосфералық қысым 1 мм төмендейді.
Ватерпастау өлкетану жəне мектептің далалық тəжірибе
жұмыстарында кеңінен қолданылатын қарапайым геометриялық
нивелирлеудің түрі болып табылады. Биіктігі 1 метр бола-
тын, түзулігін анықтауға мүмкіндік беретін ауырлық салмақ
ілінген тіктеуіш (мектеп нивелирі) сантиметрге бөлінген екі
метрлік 2 түзу тақтай жəне ұзындық өлшегіш таспа немесе
рулетка қолданылатын жергілікті жерде жүргізілетін түсіру
жұмыстарының бұл түрі жыралар мен жылғаларды, төбенің тік
беткейлерін нивелирлеуге өте қолайлы.
415
10.36 сурет.Тік беткейлерді ватерпастау əдісімен түсіру
Бір тақтай тік орналастырылып, екінші тақтай нивелирдің
көлденең нысаналық сəулесінің қызметін атқарады. Көлденең
қойылған тақтайдың түзулігін тексеру үшін үстіне деңгей
қойылады. Көлденең жəне тік қойылған тақтайлардың қиылысы
екі нүктенің биіктік айырмасы h болып табылады. Барлық
нүктелердің биіктік айырмасының жиынтығы бастапқы жəне
соңғы нүктелердің биіктік айырмасы болып саналады
10.5 Мензульдық түсіру
Мензульдік кешенге кіретін құрал-жабдықтар. Мензульдік
түсіру жергілікті жердің сұлбасын (планын) дəл құруға мүмкіндік
беретін түсіру əдістерінің бірі. Өйткені жергілікті жердегі
географиялық нысандар мен жер бедері бірдей дала жағдайында
түсіріледі. Мензульдық түсіру бұрыш сызатын (кестетік) түсіру
жұмыстарының қатарына жатады.
Түсіру жұмыстары мензульдық кешеннің көмегімен жүргізіле-
ді. Оның құрамына мензуль, кипригель, бағдарлық буссоль жəне
қашықтықты өлшегіш сызғыш кіреді.
Мензульдың (mensula-латын тілінен аударғанда стол деген
мағынаны білдіреді) құрамына 60х60 см болатын шаршы тақта,
жəне оны орнататын штативтің орнатқышы, (2) құралды көлденең
түзу жағдайға келтіретін үш көтергіш винт (3) кіреді. Мензуль
винттер арқылы штативке бекітіледі. Ал станды винт (4) мензуль-
ды астынан штативпен байланыстырады [10.37-сурет].
416
10.37 сурет. Мензульдық кешен
Металл ұстатқыштың көмегімен мензульге КА-2 кипригель-
автоматы жалғанады. Құралдың шаршы тəрізді тақтайы штативке
металл ұстатқыш арқылы бекітіледі. Түсіру жұмыстарын жүргізу
үшін планшетке сапалы сызу қағазы жапсырылады.
Кипригель–тірек нүктелерінің бұрыштарын нысаналап, тік
бұрыштарын өлшеуге арналған прибор. Кипригельдің екі түрі
кеңінен қолданылады. Олар біршама қарапайым КБ жəне КА-2
кипригель-автомат.
Кипригельдің көмегімен тірек нүктесіне қойылған қашықтық
өлшегіш сызғышты нысаналайды да көлденең жəне тік бұрыштары
мен арақашықтығын өлшейді. Қашықтық өлшегіш арқылы ка-
пригель орнатылған нүктемен тірек нүктесінің арақашықтығы
анықталған соң, масштабқа сай қағаз бетінде арақашықтықты
белгілейді. Жергілікті жердегі нысандардың орнын 1, 2, 3 нүктеге
сəйкес келетін 1’, 2’, 3’ нүктелерін жазықтыққа (қағаз бетіне)
түсіреді. Кипригельдің тік шеңбері арқылы тригонометриялық
нивелирлеу əдісімен нүктелердің өзара биіктігін анықтау үшін тік
бұрыштары өлшенеді.
417
10.38-сурет. КА-2 Кипригель автоматтың көру алаңы: 1 - бастапқы
шеңбер; 2 - қисық өзара биік; 3 - қисық көлденең жағдай; 4 - тік
бұрыштарды өлшеу шкаласы
Жергілікті жерде топографиялық түсіру жұмыстарын
жүргізу. Жоспарлы биіктік геодезиялық тірек торларының
негізінде жүргізіледі. Биіктіктік геодезиялық тірек торлары
өлшеу жұмыстарын жүргізу барысында қателіктердің кетпеуіне
мүмкіндік береді. Шағын аумақтың мензульдық кескінін құру
үшін жергілікті жерде мензульдық тірек торларын құруға тура
келеді. Олар көбінесе мемлекеттік геодезиялық тірек торларына
сүйенбейді. Мензульдық түсірудің жұмыс негізі болып табылатын
жұмыстық тірек торлары түсіру алаңында бірдей қашықтықта
орналасқан бірнеше нүктелерден тұрады. Оларды жергілікті
жерде қазық қағу арқылы белгілейді. Олардың жоспарлы орны
геометриялық торды түзеді.
Геометриялық тордың нүктелері планшетке тура белгіленеді.
Олардың бір бұрышы базисті түзеді. Базистің сұлбадағы
ұзындығы 5-тен 10 см-ге дейін болады. Базистің сызықтары
жергілікті жерде екі рет өлшенеді. Мензульді АВ базисінің бір
ұшы болып табылатын А нүктесіне орналастырады. Көтергіш
винттің көмегімен планшетті көлденең түзу жағдайға келтіреді.
Планшетке бекітілген ақ сызу қағазының бір бұрышына
магниттік меридианның солтүстік жəне оңтүстік бағытын сызады
да оның үстіне бағдарлық буссольды қойып,қағаздың солтүстік
бағыты мен жергілікті жердегі магниттік меридианның солтүстік
бағытымен үйлестіреді.
Мензульды орналастырып болған соң А нүктесін белгілеп
үстіне нысаналық сызғышты қойып базистің екінші ұшы болып
табылатын В нүктесіне бағыттайды. Содан соң АВ нүктелерінің
27–1171
Достарыңызбен бөлісу: | 
