407
тіктеп қояды. Мысалы, 0, 1, 2, 3 тағы сол сияқты нүктелердің
бір-бірінен биіктігі
3
2
1
,
,
h
h
h
тағы басқаң пикеттердің ортасына
нивелирді қойып, байланыстырушы түзулердің арасын өлшеу
арқылы тақтайшалардың көмегімен анықтайды [10.30 сурет].
Бірінші жəне соңғы нүктенің бір-бірінен биіктік айырмасы
жеке пикеттердің биіктік айырмасының алгебралық жиынтығына
тең болады:
∑
=
+
+
+
=
−
h
h
h
h
h
h
n
n
3
2
1
0
Тұйықталған жүрулердегі нүктелердің биіктік айырмасы
теориялық тұрғыдан нольге тең болуы тиіс (
∑
= v
h
). Нивелирлік
жүру бір нүктеде тура жəне кері бағытта орындалады. Мұндай
жағдайда тура жəне кері бағыттағы жүргізілген өлшеулердегі
нүктелердің бір-бірінен биіктік айырмасының жиынтықтары бір-
бірімен тең болуы тиіс.
10.30 сурет. Геометриялық нивелирлеу кезінде нүктелердің өзара
биіктіктерін өлшеу
h
h
= −
∑
∑
тура
кері
Əр бір бекетте нивелирлеу жұмысын төмендегі көрсетілген
ретпен жүргізеді:
Жазықта екі тақтайшаны бір-бірінен 100 немесе 200 метр
қашықтықтағы пикеттерге орналастырып тура ортасына
нивелирді орналастырып деңгейін нөл-пунктке, көру түтігін
көлденең түзу жағдайға кедтіреді. Тақтайшадан өлшемді төменде
көрсетілген ретпен алады:
1) артқы тақтайшаның қара жолағынан өлшем алады;
2) алдыңғы тақтайшаның қара жолағынан өшем алады;
3) алдыңғы тақтайшаның қызыл жолағынан өшем алады;
4) артқы тақтайшаның қызыл жолағынан өшем алады.
408
Алынған əр сандық есепті геометриялық нивелирлеу кітап-
шасына тіркеп отырады.
Егер тақтайшаның қызыл жолағының бастапқы өлшемінің
сан дық көрсеткіші қара жолақ жақтың алғашқы өлшемінің көр-
сет кішінен 100 айырма жасаса, онда метр мен диаметрдің мə нін
биіктік айырмаларының артуына жазады. Қызыл жəне қара жо л-
ақ тардың бірдей немесе 4 мм артық айырмашылықтың жоқ ты ғына
көз жеткізген соң, нивелирді келесі өлшеу бекетіне орна ластырады.
Түсіру нивелирлік жүрістің соңғы нүктесінде аяқ та ла ды.
Көп жағдайда бірқатар қателіктердің əсерінен биіктіктік бай-
ланыспаулар болады. Байланыспаудың рұқсат етілген шегі
20
L
Δ = ± мм
формуласымен анықталады, мұндағы L– жүріп өткен
нивелирлік жолдың ұзындығы. Өлшеу жұмыстарын жүргізетін
бекеттердегі оң (+) нүктелерінің сандық мəнін құралдың горизон-
ты (ҚГ) арқылы есептейді.
Өлшенген нүктелердің абсолют көрсеткіші ретінде
тақтайшаның қара жолақтарының мəні алынады. Есептелген
биіктік өлшеулерінің мəніне негізделіп, қима сызбалар құрады
[10.5-кесте].
10.5 кесте.
Нивелирлік түсіру деректерін тіркейтін дала кітапшасы
Нивелирлік
нүктелердің
реттік саны
Нүктелердің
ара қашық-
тығы, м
Есептегіш
тақтайшаның
өлшемі, мм
Нүктелердің бір-
бірінен биіктік
айырмасы, мм
Нүктенің
абсолют
биіктігі, м
артқы
алдынғы
+
-
1-2
l
1
=59,2 м
l
2
=72,6 м
А=0932
В=1228
С=5930
а=0682
в=1046
с=5870
182
593,00
l=131,8 м
D=4702 D=4625
123
592,877
2-3
l
1
=52,2 м
l
2
=67,4 м
А=1277
В=1538
С=6336
а=2038
в=2375
с=7090
837
592,04
119,6
D=4798 D=4715
83
591,921
3-4
l
1
=29,6 м
l
2
=49,0 м
А=0692
В=0840
С=5540
а=0695
в=0940
с=5720
100
592,021
409
78,6
D=4700 D=4780
80
592,101
4-5
l
1
=39,4 м
l
2
=61,0 м
А=1338
В=1535
С=6340
а=1640
в=1030
с=5730
505
592,616
100,4
D=4805 D=4700
105
592,721
Өлшенген нүктелердің абсолют көрсеткіші ретінде
тақтайшаның қара жолақтарының мəні алынады. Есептел-
ген биіктік өлшеулерінің мəніне негізделіп, қима сызбалар
құрылады. Геометриялық нивелирлеу кезінде əр 30-40 м сайын
жолда кездескен географиялық нысандар пикетаждық кітапшаға
топографиялық шартты белгілермен белгіленіп отырылады.
Өлшенген нүктелердің абсолют көрсеткіші ретінде
тақтайшаның қара жолақтарының мəні алынады. Есептелген
биіктік өлшеулерінің мəніне негізделіп, қима сызбалар құрылды.
Жергілікті жердегі тік беткейлердегі нивелирлеу жұмыстары қиын
болады. Өйткені нивелирдің нысаналық өтуі мүмкін. Мұндай
жағдайда қосымша бекеттер мен пикеттер жүргізуге тура келеді.
10.31 сурет. Талдықорған қаласындағы қан құю бекетінің маңындағы
түсіру алаңының көлденең қима-сызбасы
Тригонометриялық нивелирлеу. Тригонометриялық ниве-
лирлеу кезінде екі нүктенің бір-бірінен өзара биіктігі катеттері А
нүктесінің деңгейлік бетінің жəне В нүктесі арқылы өтетін ауыр-
лық сызығының бағытын түзетін, ал гипотенузасы АВ сызығы-
ның беткей болып табылатын үш бұрышты есептеуге негізделеді.
