Сыбайлас жемқорлықҚА Қарсы мәдениет негіздері

ОСНОВЫ АНТИКОРРУПЦИОННОЙ КУЛЬТУРЫ
§  7.  Қоғамдық  бақылау  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  тетік 
ретінде.
«Қоғамдық бақылау» ұғымының сыбайлас жемқорлыққа қарсы 
құрал  ретіндегі  негізгі  қағидаттары,  маңыздылығы  мен  мазмұны
Сыбайлас  жемқорлықтың  етек  алуы  елде  жүзеге  асырылып  жатқан 
әлеуметтік-экономикалық түрленулердің табыстылығына күмән туғызады. 
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бойынша нығайту шараларын 
ойдағыдай  жүргізу  қызметі  одан  әрі  жетілдіруді  талап  ететін  сыбайлас 
жемқорлыққа қарсы бағыттылықтың азаматтық қоғам  институттарының 
қолдауынсыз  мүмкін  емес.  Барлық  қолжетімді  құралдарды  қолдана 
отырып,  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  заңнама  бойынша  түсіндіру 
жұмыстарын  қамтамасыз  етуде  мемлекеттік  органдардың,  бұқаралық 
ақпарат  құралдарының,  қоғамдық  бірлестіктердің  және  үкіметтік  емес 
ұйымдардың күш-жігерін одан әрі үйлестіру ерекше маңызға ие. 
Халықаралық  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күрестің  негізін  қалау-
шы  құжат  –  БҰҰ-ның  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  конвенциясының 
(2003 жылғы 31 қазан) 13-бабы, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте 
азаматтық  қоғамның  анағұрлым  тиімді  құралы  ретінде  қоғамдық 
бақылауды кеңейтуді айқындайды [1].  
Азаматтық  қатысу  деп  азаматтар  мен  азаматтық  қоғам  құрылым-
дарының  олар  тұратын    мемлекет  пен  жергілікті  қоғамды  басқаруға 
қатысуы  түсініледі.  Азаматтық  қатысу  нысандары  азаматтар  мен 
азаматтық қоғам құрылымдарының  мемлекеттік органдар шешімдері-
нің  дайындалуына,  қабылдануына  және  бақылауына  қатысуы  болуы 
мүмкін.  
Мемлекеттік  басқару  жүйесінің  сыбайлас  жемқорлықты  кәсіпкерлік 
құрылым ретінде таратуы жағдайында олар өздерінің қызметін бақылай 
алмайды, шешім қабылдай алмайды. Тек қана азаматтардың, азаматтық 
қоғамның  мемлекеттік  органдар  қызметіне  белсенді  және  тұрақты 
қатысуы  өз  қызметінде  сыбайлас  жемқорлық  тәжірибесін  қолданудан 
біртіндеп бас тартуға мүмкіндік береді. 
«Қоғамдық  бақылау»  ұғымы  ғылыми  әдебиетте  белсенді  пайдала-
нылады,  нормативтік  құқықтық  актілерде  пайдаланылады.  Ғылыми  
және  тәжірибелік  қызметте  «бақылау»  термині  өте  жиі  қолданылады. 
Ғалымдар оған әртүрлі: құрал, фактор, нысан, элемент, функция, қызмет, 
жүйе,  шарт,  реттегіш,  кепілгер,  құбылыс,  институт  және  әдіс  ретінде 
түсінік береді.
Қоғамдық  азаматтар  мен  қоғамдық  бірлестіктер    жүзеге  асыратын 
бақылау  мемлекеттік  органдардың  қызметін  бақылауды  білдіреді. 
Қоғамдық  қатысу  идеясы  қоғамдық  істерді  басқару  процесіне 
басқарушыларды тартуды немесе  қосуды болжайды. Қоғамдық бақылау 
«мемлекеттік  билік  пен  жергілікті  басқаруды  қоса  алғанда,  олардың 
жұмысын  оңтайландыру  мақсатында  қоғамның  қоғамдық  институттар 
қызметін бағалау мен есепке алуды жүзеге асыруының» маңызды құралы 
болып табылады [2]. 
Жалпы  қоғамдық  бақылау  қоғамның  негізгі  функцияларының  бірін 
білдіреді,  оның  субъектілері  азаматтар  мен  олардың  бірлестіктері, 
44

Глава 2. Антикоррупционная культура: механизмы 
и институты развития
сондай-ақ  негізгі  объектілері  –  мемлекеттік  органдар  мен  олардың 
лауазымдық тұлғалары болып табылады. 
Қоғамдық  бақылау  мемлекеттік  органдар  мен  азаматтардың 
коммуникациялары  саласында  жария  саясатта  азаматтардың  тікелей 
қатысуын,  азаматтардың  әлеуметтік  белсенділігінің  нысаны  ретінде 
қатысады. Бұл ретте қоғамдық бақылау проблемаларды анықтауды және 
оны шешу үшін ресурстар қалыптастыруды талап етеді. 
Мемлекеттік  органдар  жұмысын  қоғамдық  бақылау  демократияның 
базалық элементі болып табылады. Қоғам мемлекетке өкілеттіктер мен 
ресурстар  бере  отырып,  олардың    мақсатты  пайдаланылуын  бақылау 
үшін барлық негіздерге ие. 
Қоғамдық бақылау 
–
 бұл азаматтардың мемлекеттік органдардың өз 
міндеттерін орындауын, азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін 
сақтауын қадағалауы [3].
Осылайша,  қоғамдық  бақылау  –  бұл  қоғамдық  ұйымдар  мен 
бастамалық топтардың азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін 
бұзушылықты тоқтату және оған жол бермеу мақсатында азаматтардың 
құқықтары  мен  заңды  мүдделерінің  мекемелер  мен  мемлекеттік 
органдарда  және  жергілікті  басқару  органдарында,  меншіктің  әртүрлі 
нысандарындағы  кәсіпорындарда сақталуын қадағалауы. 
Қоғамдық бақылаудың негізгі қағидаттары мыналар болып табылады: 
– 
қоғамның жетілуі;
– 
тәуелсіздік;
– 
адам құқықтарын және заң талаптарын талап етудің қағидаттылығы;
– 
мемлекеттік органдар мен жергілікті басқару органдары қызметінің 
жариялығы мен ашықтығы;
– 
мемлекет  пен  қоғам  арасындағы  өзара  сыйластық  пен  серіктестік 
қатынастар.
Қоғамдық бақылау:
1)  қоғамның  барлық  мүшелерінің  мүдделері  мен  қажеттіліктерін 
бірыңғай басқарушы еркіне біріктіретін қоғамды және оның жекелеген 
институттарын  басқару нысандары ретінде болады; 
2)  әртүрлі  әлеуметтік  топтар  мүдделерінің  теңгерімін  қамтамасыз 
ету  және  осы  мүдделердің  қайшылықтарына  жол  бермеудің  негізгі 
құралдарын білдіреді;
3) кейінге қалдыратын міндеттерді шешу үшін күш-жігерді үйлестіру 
мен біріктіру әдісі болып табылады;
4)  бұзушыларды  анықтауға  және  қоғамдық  талқылаудан  бастап 
құқық  бұзушыларға  мәжбүрлі  сипаттағы  шараларды  қолдануға  әсер 
етуі  мүмкін  құқықтық  жауапкершілікпен  аяқталатын  оларды  қоғамдық 
жауапкершілікке  тарту  тетігін  әзірлеуге  мүмкіндік  беретін  әлеуметтік 
нормаларды орындаудың кепілі ретінде болады;
5)  кез  келген  қоғам  мен  оның  негізгі  институттарының  бірінің  жан 
жақты ажырамас өкілеттігі болып табылады [4].
Қазіргі  заманғы  Қазақстанда  мемлекеттік  органдар  қызметін 
қоғамдық бақылау тетігін дамыту мәселесі аса өзекті болып табылады. 
Қазіргі  уақытта  қоғамдық  бақылау  жүйесін  қалыптастыру  жүргізілуде, 
45