Ббк 3. (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы

225

сарайына келген шетжұрттық елшіні ресми түрде қабылдайтын жай, 

зал), жошын, құж, нор сияқты ұмыт болған сөздер де бар.

Бұл тәрізді нормативтік сөздіктерге тіркелмеген сөздерді көркем 

әдебиет үлгілерінің біразынан табуға болады. Оларды көне, не ескірген 

тұлғалар немесе таза диалектизмдер, я болмаса бір қолданар окказио-

нализмдер деп танығаннан гөрі стильдік мақсатпен келген авторлық 

қолданыстар (авторлық неологизмдер емес) деп топтастырған жөн 

болар. Бұлар сан жағынан өте аз, сондықтан мұндай қолданыстардың 

әрқайсысын  іздестіріп,  көне-жаңалығын,  жергілікті  сөзге  жататын-

жатпайтындығын анықтағанша (оларды анықтау керек!), осылайша 

таныта тұруға тура келеді.

Ескіліктер кездесетін орындар

Жоғарыда сан рет айтылғандай, лексикалық ескіліктерді:

•  қазақ  халқының  мәдени  мұрасында  өте  дамыған,  молынан 

сақталып, біздің кезеңімізге жеткен ауыз әдебиеті үлгілері – батыр-

лар жырлары, ғашықтық жырлары деп аталатын циклдегі үлгілердің 

тілінен;

•  тұрмыс-салт  жырлары  деп  аталатын  алуан  түрлі  поэзиялық-

прозалық үлкенді-кішілі шығармалардан;

• қос сөздердің сыңарларынан;

• ертеде қалыптасқан тұрақты тіркестер құрамынан;

• XV-ХІХғасырларда жасап өткен ақын-жыраулар мем шешендер 

сөздерінен;

• ғылыми-танымдық еңбектерден;

• мақал-мәтелдер құрамынан іздеп таба аламыз. 

Бұлардың ең көп материал беретіндері – фольклорлық туындылар 

болып табылады. Сондықтан осы жұмыста ең әріде (XV ғ.) дүниеге 

келген  деп  саналатын  «Едіге»  жырынан  бастап,  ондаған  батырлық 

жырлар  мен  «Қозы  Көрпеш-Баян  сұлу»,  «Қыз  Жібек»,  «Айман-

Шолпан» сияқты лиро-эпостардың тілдерінде кездесетін ескіліктер 

әр  қырынан  арнайы  талданады.  Олар:  1)  ноғай-қазақ  цикліндегі 

жырларда;  2)  өзге  батырлар  жырларында;  лиро-эпостарда;  3)  XV-

ХІХ  ғасырлардағы  жыраулар  мен  ақындардың  өлең-жырларында 

сақталған ескіліктер болып келеді.

Мақал-мәтелдер  деп  аталатын  ақылды,  түйін  сөздер  негізінен 

баршаға  әбден  түсінікті  таныс  болып  келеді.  Дегенмен  мақал-

мәтелдердің  басым  көпшілігі  ертеде  қалыптасып,  қолданылып 

келе жатқандықтан, құрамында бірді-екілі сөз бұл күнде екінің бірі 

мағынасын дәл біле бермейтін болып ұшырасуы да мүмкін. Мысалы, 

226

«Иттің аузына түскен сүйек соқта болады»; «Атың қора болса, берді 

Құдай», «Киікті құралай бүлдірер, елді дүрегей бүлдірер», «Құдалық 

белгісі – сыйыт, қоныс белгісі – бейіт», «Сүтке сүт қосылса сүмесін 

болады, Сөзге сөз қосылса, демесін болады», «Құдияр құдық қазады, 

суын құлман ішеді». «Жегенін білмейтін – шұнай, жұтқанын білмейтін 

– құмай», «Құдайдан тілегенім қолаң қара шашты еді, Құдайдың өзі 

берді қу толағай бастыны» т.т. Әрине, бұл мақал-мәтелдердің жал-

пы мағынасы түсінікті, бірақ құрамдарындағы көрсетілген (курсив-

пен терілген) сөздердің жекелеген мағыналарын екінің бірі тап басып 

бірден айтып бере алмауы мүмкін. Ал бұлардағы соқта дегеніміз – 

көне түркілерде «колбаса, қазы» дегенді білдірген сөз екен. Ал қазіргі 

қазақ  тілінде  соқта  сөзінің  бір  мағынасы  иленіп,  тығыздалған, 

жұмбаздалған зат деп түсіндіріледі (ҚТТС, - Т. 8, 326-б.). Бұл күнде 

соқта сөзі – біршама түсінікті, қолданыстағы бірлік, ал бұл сөздің өте 

ертеден келе жатқан мағынасының нақтылана түскен варианты болып 

шыққан. Сірә, Қашқаридағы соқта сөзі «колбаса» дегенге біршама 

келсе  де,  қазы  деген  түсінік  қисынсыздау  (колбаса  –  еттің  әбден 

езіліп,  туралып,  шайналып,  нығыздалып  жасалған  түрі,  ал  қазыда 

ет туралмайды, езілмейді ғой). Сірә, о баста да соқта – ұсақталған 

заттың (ет, қар т.б.) тығыздалып, ұйып жұмбаздалған түрін білдірген 

сөз  болса  керек,  бұған  қазақ  тіліндегі  көк  соқта  (қар),  қан  соқта 

(ұйыған қан) деген тіркестер дәлел. Келесі мақалдағы қора сөзі, сірә, 

қорқау сөзімен не түбірлес, не осы сөздің қысқартылып айтылған өзі 

болуы керек, қорқау сөзінің бір мағынасы нағыз жыртқыш қасқырды 

атайтын болса, ауыспалы мағынасы – «тамақсау, озбыр, араны ашы-

лып  тұратын  тойымсыз»  дегенді  білдіреді  деп  топшылаймыз.  Егер 

атың араны ашылып тұратын тамақсау, тойымсыз болса, ол – жақсы, 

ондай мал мықты болады, ал қатының тойымсыз, ашқарақ, тамақсау 

болса, ол – онша жақсы емес, пісіргенін алдымен өзі жеп, әрдайым 

ашқарақтанып  жүретін  әйелдің  несі  жақсы  дейсің?  Ал  көрсетілген 

мағынада қора сөзі ешбір түркі, монғол тілдерінің сөздіктерінде де, 

көне түркі тілдері сөздіктерінде де тіркелмеген. Үшінші мақалдағы 

сүмесін – бұл күнде біршама түсінікті сияқты, сөздіктерде ол «сүт, 

ақ» дегенді білдіреді деп танытылған (ҚТТС, 8-том, 431-б.). Мұнда 

сөз  түбірі  –  сүме  –  «1)  сауын  малының  желіні,  2)  сүт  өнімі»  деп 

көрсетілген. Демек, бұл түбірге -сін деген түркілік жұрнақ жалғанып, 

«сүт өнімінен жасалған сұйық тағам» дегенді білдіретін болған болар. 

Қостанай,  Маңғыстау,  Атырау  тұрғындары  сүмесін  деп  «шалапты» 

атайды деп тіркелген (ҚТАС, 2006, 620-б.). Қазақ, қырғыз тілдерінде 

сүмесін  деп  жалпы  тағамды  айтайтын  да  болса  керек.  Қырғыздар 

сүмесін мен сүмөлөк дейді, ол «1) ұн араластырып жасаған быламық 

227

және 2) нан тағам» (кушание из лепешек) деп көрсетіледі. Жоғарыда 

келтірілген  мақалдың  «сүтке  сүт  қосылса,  сүмесін  болады»  деген 

бөлігі,  біздіңше,  «ас  болады»  дегенді  айтқан  болар.  Ал  «Құдияр 

құдық қазады, суын құлман ішеді» деген мақалдағы Құдияр, Құлман 

деген кісі аттары болар, өйткені бұл сөздерді қазақ, қырғыз тілдерінің 

сөздіктерінен  таба  алмадық,  мәтелдің  айтпағы  –  «біреудің  еңбегін 

екінші  біреу  пайдаланып  кетеді»  деген  тұспал  сөз  болар.  Келесі 

мақал-мәтелдердегі дүрегей, сыйыт, толағай сөздері бұл күнде жиі 

қолданылмағанмен, ертеден келе жатқан бірліктер екені белгілі.

Бұлардан  кейінгі  ескіліктер  кездесетін  орынның  тағы  бірі  – 

тарихқа (әрине, қазақ халқының тарихына) қатысты ғылыми еңбектер 

мен көркем әдебиетке жататын үлгілер болып келеді. Бұлар тек қазақ 

қауымының ертедегі әлеуметтік-саяси тарихына ғана қатысты емес, 

этнографиясына, мәдениетіне, әсіресе өнеріне байланысты жазылған 

ғылыми,  публицистикалық,  оқу-ағартушылық  тақырыптарындағы 

еңбектерден  де  табылады.  Мысалы,  акад.  Ә.Марғұланның  «Ежелгі 

жыр-аңыздар»  (Алматы:  Жазушы,  1985)  деген  ғылыми  еңбегінде 

тәті (диадема), баутақ (кимешек), себіл тон (оқ өтпейтін тон) де-

ген сөздер бар (Бұлар қазақ тілінің 10 томдық түсіндірме сөздігіне 

кірмеген,  яғни  көне  немесе  ұмыт  болған  сөздер).  Сол  сияқты 

С.Мұқановтың  «Халық  мұрасы»  атты  еңбегінде  (Алматы,  1974) 

қазақ халқының әскери қосындары, XVI-XVII ғасырлардағы әскери 

жасақталған құрамдарға және әскери іс-қимылдарға қатысты атақтар 

мен  атаулардың  болғанын  айтады:  олар  уан  (ван)  –  «дивизия», 

түмен – «корпус», шеру – «фронт» дегенді білдірген дейді. Мұхтар 

Әуезов: «Бұрынғы бақташы көшпелі тірлігінде арман еткен түйеде 

– жампоз, жылқыда – тұлпар, сиырда – тықжы, қойда – құтпан, 

түйеде – келепан десе, итте – құмай, адамда – алып, ал қас дұшпаны 

қасқырда – сырттан дейтін», – деп жазған болатын. Бұларда аталған 

«мықтылардың»  ішінде  тықжы,  келепан,  жампоз  деген  сөздер 

де  –  бұл  күнде  ұмыт  бола  бастаған  бірліктер.  Жеке  халық  болып 

құрылғаннан  кейін  де,  бұған  дейін  де  қазақ  халқын  құраған  ру-

тайпалардың  өмірі  ат  үстінде  кейде  қорғанған,  кейде  шабуылдаған 

ұрыс-соғыспен  өтіп  келгені  белгілі.  Шыңғыс  хан  заманынан  бері 

қарайғы  қазақ  қауымында  (тілінде)  түркі-монғолдық  әскери  лек-

сика тобы едәуір мол болған. Бұлардың ішінде аға – әскери титул-

дәреже  атауы,  айыр  –  әскер  санының  бірлігі  (пәлен  ру  ұрысқа  500 

айыр шығарды), ту астында тұру – «әскер қатарында болу» сияқты 

жеке сөздер мен сөз тіркестері болған. Олардың да көбі – көне немесе 

ескірген сөздер.

Сол сияқты хан ордасына қатысты атабек/аталық – «хан (бала- 

ларының  (ұлдарының)  тәрбиешісі,  регент»,  бауыршы/бақауыл/