219
(147-бет). Бұқар жыраудың: «Еңсесі биік кең сарай Мортық болар
бүлген соң» деген жолдарында
бөлген соң деп жазылғанын көреміз
(55-бет). Мұндай фактілерді күні бүгінге дейін баспа бетін көріп келе
жатқан ХV-ХІХ ғасырлардың мұраларынан топтап («қаптап») жиып
алуға болады. Демек, мұндай түсініксіз немесе тұрпаты бейтаныс
сөздердің барлығын ескіліктің сарқыншағы екен деп талдай бастауға
болмайды. Біздегі – қазақ мәдениетіндегі текстология дегенге аса мән
бермейтінімізді біле отырып, ескі мұралар мен заманымызда пайда
болып жатқан жазба үлгілердің мәтіндерін жарыққа шығаруда кетіп
жатқан жайсыздықтарға (қателіктерге) мейлінше сақ болуға, олар-
ды мүмкіндігінше түзете беруге тура келеді. Бұл шаруа – әсіресе
біздің осы қарастырып отырған ізденістеріміздің тұсында ерекше
байқалғанын, қиынға түскенін ескертеміз.
Төртіншіден, тілдің өзінің даму заңдылығы (эволюциясы)
бойынша белгілі бір сөздердің бұрынғы қолданыстағы мағынасы
ескіріп, сөздің не жаңа мағынада, не қосымша мағынада жұмсалуы
орын алады. Мысалы, парсы тілінен өте ертеде келген майдан
сөзінің сол тілдегі «көгал, көгорай шалғын» деген бір мағынасы
көмескіленіп (қолданыс жиілігі мен орындары әлсіреп), екінші бір
мағынасы – «ұрыс-соғыс алаңы» деген жанданғандықтан, «Қыз
Жібек» жырындағы Төлегеннің өліп бара жатып, аспандағы алты
қазға: «Қонар болсаң, жануар, міне – майдан, міне – саз» дегенін
бүгінгі оқырмандардың, әсіресе жастардың көбі түсінбеуі де мүмкін:
ұшып жүрген қаздардың ұрыс алаңында не шаруасы бар деп ойлау-
лары ықтимал. Бұл сияқты сөздердің семантикалық қозғалысы, яғни
мағыналық өзгерістерге түсуі – кәнігі құбылыс. Сондықтан да осы
жұмыста талданған (түсіндірілген) бірліктердің бірқатары осындай
факторға қатысты болып келеді.
Бесіншіден, эпостық және өзге де өлең-жырларды тудырушы-
лар өте дарынды және жауапты өнер тұлғалары болған. Олар поэзия
дүниесінің талаптары мен заңдылықтарын жақсы сезінген және сөз
өнерінде дәстүр жалғастығы дегенді мықты сақтаған. Сондықтан
өзіне дейінгі, тіпті ертеден келе жатқан сөз-образдарды – бейнелі
троптарды, теңеулерді, эпитеттерді, метафораларды реті келгенде
еркін пайдаланып отырған. Мысалы, «Қыз Жібек» жыры да соңғы
ғасырлардың туындысы сияқты көрінеді, сондықтан оның тілінде
кеше сөзінің «түн» мағынасында қолданылуы күнделікті тәжірибеден
ығысқан болса керек. Соған қарамастан, мұнда: «Айдың өткен нешесі,
Ай қараңғы кешесі» деген жолдар бар. Сондай-ақ
ала сөзінің «жақсы
мықты ат» деген мағынасы да соңғы ғасырларда (күнделікті сөйлеу
тілінде) көп кездеспейтіндігі байқалады. Соған қарамастан, мұнда
220
мінгенде аттың аласын деген өлең жолы бар. Бұлар – өте ертеден
келе жатқан дағдылы көріктеуіш элементтер. Мұндай стереотиптерді
келтіріп отыру – поэтикалық мектептердің берік заңы. Міне, ертедегі
әдеби үлгілерде сақталған, бұл күнде бейтаныстау немесе мағынасы
өзгеріп кеткен сөздердің орын алу себептерінің бірін осы тұстан
іздеуге тура келеді.
Алтыншыдан, мақал-мәтелдер – халықтың өмір тәжірибесінде
түйген ой-толғамдары, танымдық кредосы, дидактикалық «ұсыныс-
тары», қысқасы, табиғи тәжірибелік философиясы. Бұлардың дені
– өте ертеден келе жатқан тілдік-танымдық дүниелер (бірліктер).
Сондықтан қазақтың мақал-мәтелдерінде түсініксіз, бұл күнде
қолданылмайтын, жеке сөздер, сөз тіркестері, морфологиялық бір-
ліктер (жұрнақтар, жалғаулар, сөз сегменттері) кездеседі. Бүгінгі
қазақтар бұл мақал-мәтелдердің жалпы мағынасын жақсы біледі,
сондықтан оларды орнымен қолданады. Мұндағы түсініксіз, бей-
таныс сөзді немесе жұрнақты, сөз бөлшегін мәнмәтінге (контекске)
қарай өзінше топшылайды. Мысалы, Бүлген елден бүлдіргі алма де-
ген нақыл сөз бар. Мұндағы бүлген – көне сөз, бүгінде қолданылатын
бүліну етістігімен түбірлес, бірақ мағынасында өзгешелігі бар.
Бүліну
етістігінің мағыналарын түсіндірме сөздік былайша түсіндіреді:
«Бір нәрсенің бұзылуы, жарамсыз болып қалуы, қирау («соғыс
әлегімен бүлінген кәсіпорындар»)» (2-том, 1967, 569-570-б.), «ласта-
нып, былғану», («үстім бүлінеді деп жұмыстан қашты»), ауыспалы
мағынада «тәртіп нашарлап бұзылу» («ол ішкілікке салынып, бүлініп
болды»).
Бүліну сөзінің бұл ауыспалы мағынасынан «шықпаған
егіннен жер бүлінеді, олақ бастықтан ел бүлінеді» деген жаңаша
мәтел де бар деп көрсетеді. Ал бүлу етістігінің денотатив мағынасын
10 томдық түсіндірме сөздікте: бүліну етістігінің көне тұлғасы деп
көрсетеді де «осы айтқаным болмаса, ноғайлы елің бүледі» деген
эпостық жырдан мысал келтіреді. Бүлу сөзі көбінесе ел сөзімен келеді,
мәнмәтінге қарасақ, бүлу – «бір елдің қарсыласынан жеңіліп, әбден
ойрандалуы, ыдырауы» дегенді білдіреді. Әрине, бүлу тұлғасында да
«бүліну, бұзылу» семасы (мағыналық реңкі) бар, бірақ бұл күнде бүлу
тұлғасы осы мағынада еркін жұмсалмайды. Демек, көнерген тұлға,
ол көбінесе мақал-мәтелдерде, ХV-ХІХ ғасырлардың жырауларының
өлең-жырларында кездеседі. Тіпті «күні кешегі» Махамбет ақын да:
Біздің ер Исатай өлген күн,
Он сан байтақ бүлген күн, –
дейді. Бұл жолдарда екі көнелік бар: байтақ – «ел жұрт, қауым», бүлу
– «ойрандалу, жеңілу» мағыналарын білдіретін қолданыстар. Сірә,
ертеректе бүлу деген көне тұлға жиірек қолданылған болу керек,
