Ббк 3. (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы

58

екіншіден, барымта – рулар арасында ғана емес, жеке адамдар ара-

сында да болатын акт. Барымта сөзінің мағынасын өткен ғасырдағы 

қазақша-орысша  сөздіктер  дәлірек  көрсетеді.  Мысалы,  1897  жылы 

Орынборда  шыққан  қазақша-орысша  сөздікте:  «Барымта  (ба-

ранта)–  зорлап  алынған  не  ұрланған  малдың  немесе  басқа  да  бір 

көрсетілген жәбірдің есесін алу үшін жәбірленушінің қарсы жақтың 

малын өз ұйғарымымен айдап алып кетуі» деп берсе, Л. Будагов бұл 

іс-әрекеттің ертеректегі мәнін аша түседі: «Барымта ерте кезде (де-

мек,  XIX  ғасырға  дейін  –  Р.С.)  дауласушы  жақтардың  біреуі  билер 

үкіміне мойынсұнбаса, кесікті орындамаса, жәбір көрген жақ оның 

малын, жанын айдап әкетіп, күшпен орындауға праволы болғандықты 

атайды (Будагов, I, 224).

Демек, дауласқан екі жақтың (дау-дамай рулар арасында да, жеке 

адамдар  арасында  да  болуы  мүмкін)  айыптысы  билікке  көнбей, 

кесілген құнды, айыпты т.б. төлемесе немесе түгел төлемесе, даулау-

шы жоқ оны күшпен төлету шарасын істейді. Ол шара – барымталау 

актісі. Барымта – би (билер) кескен үкімді жазықты жақтың дұрыс 

орындамағанын даулаушы жақтың дәлелдеу актісі.

Барымта сөзінің төркіні монғолдың барымт сөзіне апарады деп 

ойлаймыз.  Монғолша  барымт  «1)  негіз,  дәлел,  аргумент,  2)  факт, 

жағдай, 3) есеп» деген мағыналарды білдіреді. Қазақтағы барымта – 

о баста құр тартып алу, талау емес, өзіне билікпен кесілген айып, құн 

сияқтылардың тиісті екендігін дәлелдеудің әрекеті. Сондықтан ерте-

ректе тек мал-мүлік емес, адамдар да барымтаға ілігетін болған (мы-

салы,  қанға  қан,  жанға  жан  сұрайтын  сәттерде).  Әрине,  барымтаға 

алынған зат (көбінесе мал, оның ішінде жылқы) даулаушыға тиісті 

мөлшерден  артық  болып  кетеді  (немесе  айыпты  жаққа  солай  бо-

лып көрінеді), сондықтан барымтаға қарымты қайтарылуы мүмкін. 

Қарымты, қарымта сөзі де монғолдың хариу сөзімен түбірлес, бұл 

сөздің мағынасы – «қайтару, жауап, есені қайтару». Осы мағынадағы 

қару  сөзі  қазақта  да  қолданылады:  бір  нәрсенің  (іс-әрекеттің) 

қаруын қайтару – белгілі бір іс-әрекетке жауап ретінде, оның есесін 

қайтаратын  әрекет  істеу.  Сірә,  барымта,  қарымты  дегендер  ер-

теден  келе  жатқан,  түркі-монғол  тайпаларының  көпшілігінде  орын 

алған жөн-жосық болу керек. Сол себептен қазақ тіліндегі барымта, 

қарымты сөздері – монғол тілінен соңғы дәуірлерде енген сөз емес, 

өте ертеден бар ортақ сөздер деп есептейміз. Ал әр кезеңде барым-

та актісінің өзінің сипаты өзгеруіне байланысты, бұл сөздің беретін 

мағынасы да өзгеріп отырған. Соңғы кезеңдерде, Л.Будаговтың ай-

туына қарағанда, барымта сөзі жай «тонау, талау» дегенді білдіруге 

көшкен тәрізді.

59

БЕДЕУ АТ. Қазақтың аса бай ауыз әдебиеті үлгілерінде, ақын-

жырауларының  өлең-толғауларында  бедеу,  бедеу  ат  сөздері  жиі 

кездеседі. Мұндағы бедеу сөзінің бірден ойға келетін мағынасы «бала 

көтермеген  әйел»  және  «қысыр,  бойдақ  ұрғашы  мал».  Сондықтан, 

сырт қарағанда, бедеу ат тіркесі ақылға сыйымсыз көрінеді, өйткені 

ат  дегеніміз  –  «үйірге  түспейтін,  піштірілген,  ақтатылған  жылқы» 

(ҚТТС,  І  том,  464),  демек,  еркек  мал.  Бірақ  қазақ  тілінде,  әсіресе 

«Батырлар жырлары» сияқты көркем дүниесінде малды жақсы білген 

атам қазақ бедеу ат деген тіркесті қалайша қалыптастырған? Демек, 

бедеу  сөзінің  өзге  де  мағынасын  іздеу  керек  болады.  Бір  қызығы 

–  «Қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігі»  бедеу  сөзінің  1-лексикалық 

мағынасы етіп «жүйрік, бәйгі аты, жараған жылқы» дегенді көрсетеді 

де ат сөзімен тіркеспей, жеке тұрып қолданысқа түскенін мысалға 

келтіреді: Шапса да қанша жүйрік бедеу озар (Ақан сері). Демек, бе-

деу ат дегеннің мағынасы «мықты ат, жараған ат» , ал халық жыр-

ларында  бедеу  ат  –  жай  мықты  ат  емес,  тіпті  бәйге  аты  да  емес, 

көбінесе батырлар, бектер, хандар мінетін мықты ат, сұлу ат, бағалы 

жылқы. Оны Мұрат ақын (ХІХ ғ.): 

Жібектей жалын төгілтіп,

Ерні төмен салынған.

Құйрығы гүлдей малынған,

Күдергі бел, күпшек сан

Бедеу атқа мінген жер, – 

деп сипаттайды. «Қамбар батыр» жырында: 

Бектер мінген бедеу ат 

Темір менен тағалар, – 

деп келеді. Алпамыс батыр қалмақ ханына: 

Байлаудағы бедеу ат 

Астыңдағы алтын тақ 

Я сенікі, я менікі! – 

деп айбат көрсетеді. Кедей жігіт Қамбар батырды күйеу бала етпек 

болғанда, оған:

Мінгізді бедеу атын да,

Кигізді қамқа тонын да, – деп баяндайды. 

Бұл  мысалдардың  барлығында  да  бедеу  ат  –  хан,  бек,  батырға 

лайық мықты, бағалы ат.

Бұл  атау  наз  бедеу  деп  те  келеді:  Тайбурыл  иесі  Қобыланды 

батырға:

Қарағай менен бітер тал,

Кімге келмес керім сал.

60

Наз бедеу атқа бітер жал

Аямай тарттың қамшыңды,

Батыр туған Қобылан нар! – 

деп өкпе айтады. Наз бедеу – сұлу ат. Наз – парсы сөзі, наз бедеу де-

генде оның «грациозный» деген бір мағынасы алынған болуы керек. 

Бедеу  ат  деген  тіркес  бұл  күнде  күнделікті  сөйлеу  тілінде  көп 

қолданылмайтыны белгілі, ал қазіргі көпшілік қауым ауыз әдебиеті 

жырлары мен ХV- ХVІІІ ғасыр ақын-жырауларын да көп оқымайтын 

болар. Тіпті «тіл білеміз» деп тілдегі кемшіліктерді теріп жүрген ере-

сек  журналистеріңіздің  өзі  сөздіктерге  тіркелген  бедеу  ат  дегенді 

сынап, ондай қолданыс жоқ деп білгішсінгендері де бар. Іздей білсек, 

әлі біз көп естімеген, мағынасын білмейтін, танымайтын сөздеріміз 

баршылық екен. Бабаларымыздың тіліндегі осындай қазынаны біле 

түсу үшін де осынау еңбек ұсынылып отыр. 

Бедеу ат тіркесінің мән-мағынасын іздей жүріп және бір қызық 

фактіні кездестірдік. Жалайыр Қадырғали би жазған тарихи еңбекте 

(ХVІ ғ.) ақта/ахта ат деген тіркесті кездестіреміз. Ақта ат – бе-

деу  ат  дегеннің  синонимі,  яғни  хандардың,  батырлардың  жорыққа 

мінетін  мықты  аты.  Мысалы:  Уа  анларны  йахшы  ахта  атларға 

міндіріб,  йолда  йүргүздім  (Қадырғали  би  …,  196-бет).  Ечкі  оғлы 

Хасан Едіге бинің ахта атын алып турур ерді (сонда, 235-бет). Тіпті 

осы сөзден жасалған ақтачы «атбегі» сөзі де бар. Ақтачы/ахтачы 

− Шыңғыс хан тағайындаған мәртебелі 10 қызметтің біреуінің иесі, 

сондықтан көбінесе жалқы есіммен тіркесте келеді: Буқатай ахта-

чы, Нурин ақтачы т.б. 

Парсы тілінің өте білімді маманы – Ислам Жеменей құрастырған 

«Парсыша-қазақша  сөздікте»  («Санат»  1994)  әхта  (ахта)  сөзінің 

қазақшасы бедеу деп көрсетеді. «Бедеу» мағынасындағы эхта (ахта, 

ақта ат) парсының өз сөзі ме, кірме сөз бе – оны мамандар айқындар, 

ал бізге бұл жерге көңіл аудартып отырған – ахта ат пен бедеу ат 

деген тіркестердің таза синонимдер болып келетіндігі. Сірә, ХV-ХVІІ 

ғасырларда қазақ тілінде мықты ат, жорық аты деген мағынада бе-

деу ат тіркесі өлең-жырларда жиі қолданылса, жазба тілде ақта ат 

атауы  да қолданылған  деп  түюге  болады. Ақта  ат  синонимі  парсы 

тіліндегі тарихи жазбалардың ықпалы болуы да мүмкін. 

Ахта  (ақта,  ағта)  сөзінің  этимологиясы  мен  мағынасы  

Э.В. Севортян сөздігінде берілген. Зерттеуші бұл сөз иран тілдерінен 

келген дейді, мағынасы – «азбан» («мерин»). П.М. Мелиоранскийдің 

ахта сөзі түркі мен монғол тілдеріне монғол жаулап алулары кезінде 

енген дейді. Ахта/ақта атауының түркілік ақта – «малды тартты-