27
педагогикалық функцияларды жүзеге асырады. Мұғалімнің коммуникативті
әрекеттерінің төрт функционалды қатары анықталған: ынталандырушы, әсер
етуші (бағалаушы және түзетуші), тексеруші, ұйымдастырушы.
Оқушылардың оқу іс-әрекетін басқаруды жүзеге асыратын мұғалім үшін,
оқушылардың оқу іс-әрекетін бағыттайтын коммуникативті әрекеттерінің
типтерін дәл саналы ұғыну және дифференциациялау ғана маңызды емес,
сонымен
бірге,
осы
әрекеттердің
қайсысының
педагогикалық
коммуникативті тапсырмаларды шешетінін анықтау маңызды болып
табылады.
Педагогикалық қарым-қатынас технологиясының мәні, коммуникативті
тапсырмаларды шешу кезеңдерін сипаттамайынша, толық қарастырылып
ашылмайды. Олар келесі үлгіде берілуі мүмкін: қарым-қатынас жағдайында
бағдарлану; зейінді аудару; «объектінің жанын зонд арқылы өткізу»;
вербальды қарым-қатынасты жүзеге асыру; кері мазмұнды және
эмоционалды байланысты ұйымдастыру.
Қарым-қатынас жағдайында бағдарлану кезеңінде, қарым-қатынастың
жалпы стилінің, қарым-қатынастың нақты жағдайларына «бейімдеудің»
күрделі үдерісі жүзеге асады (сабақ, іс-шаралар және т.б.). Осындай бейімдеу
келесі компоненттерге сүйенеді: педагогтың оқушылармен қарым-
қатынастың өзіндік стилін саналы ұғынуы; аталған ұжымда қарым-
қатынастың бұрынғы ерекшеліктерін саналы түрде қалпына келтіру –
коммуникативті ес; сыныптағы ситуацияға және ағымдағы педагогикалық
тапсырмаларға сүйене отырып, іс-әрекеттің коммуникативті жаңа
жағдайларында қарым-қатынас стилін нақтылау. Бұнда қарым-қатынас
объектісін нақтылау жүзеге асырылады, объект ретінде сынып, балалар тобы
немесе жеке тәрбиеленушілер алынуы мүмкін.
Зейінді өзіне аудару кезеңі, алуан түрлі тәсілдер арқылы жүзеге
асырылуы мүмкін. Оның келесі нұсқаларын айқындауға болады: тілдік –
оқушылармен вербальды қарым-қатынас; өзіне белсенді ішкі талаппен зейін
аударудағы үзіліс; қозғалысты-белгілік – кестелерді, көрнекі құралдарды
қолдану, тақтадағы жазу және т.б.; аралас нұсқа алдыңғы үш нұсқаның
элементтерін қамтиды. Көп жағдайда зейінді аудартудың аралас типі жиі
қолданылады.
Нәтижелі
кәсіби-педагогикалық
қарым-қатынас,
мұқият
түрде
«объектінің жанын зонд арқылы өткізуді» талап етеді (К.С.Станиславскийдің
термині). Осы кезеңде педагог алдыңғы кезеңдерде қалыптасқан, қарым-
қатынас жағдайлары мен мүмкін болар коммуникативті тапсырмалар туралы
көріністерді нақтылайды, нәтижелі қарым-қатынасты жедел бастауға,
аудиторияның даярлық деңгейін бірқалыпты ұстауға ұмтылады. Тәрбие
жұмысының тәжірибесі, тәрбие үдерісін тікелей ұйымдастыратын және
жүргізетін адамдардан, жоғары сенсорлы мәдениетті талап етеді, ол өз
кезегінде тәрбиеленушілердің макро- және микроэкспрессиясындағы
ньюанстарды дәл түсіндіруде және нақты айырмашылығын табу білігінде
көрінеді.
28
Коммуникативті тапсырманы шешудің негізгі кезеңі – вербальды қарым-
қатынасты жүзеге асыру кезеңі болып табылады. Бұндай қарым-қатынастың
жетістігі, педагогтан жақсы вербальды естің болуын; айқын, мәнерлі
сөйлеуді қамтамасыз ететін тілдік құралдарды дұрыс таңдау білігінің
болуын; берілетін ақпаратты баяндауды логикалық тұрғыда дұрыс құрылу
білігінің болуын; сөйлеуді қарым-қатынастағы серіктеске бағдарлау білігінің
болуын; антиципацияның жоғары деңгейінің болуын (асыра бағалау) талап
етеді.
К.С.Станиславский (1863-1938) – ресейлік режиссер, театр қайраткері
және педагог. Актерлерді тәрбиелеудің шығармашылық жүйесін құрастырды,
оның көптеген идеялары мұғалімдерді даярлауда қолданылады.
Коммуникативті өзара іс-әрекеттің тиімділігін арттыратын құралдарға
жататындар: «жоғары және төмен» жабдықтарға бейімделу қабілеті
(аяқталған құрылыс және қосымша құрылыс); бұлшық етті мобильділік
немесе жұмылдыру, қарым-қатынастағы бастамашылдық, қарым-қатынасты
басқару қабілеті, жест (қол қимылдары), мимика (бет қимылы) және
пантомимиканы меңгеру, дауысты жоғары көтеру (күшейту) және төмен
түсіру немесе педагогикалық тұрғыдағы интонация. Тәрбиеленушілер үшін
ақпарат маңызды емес, педагогтың ақпаратты хабарлаудағы мағынасы, оның
хабарланатын деректерге қатынасы маңызды болып саналатынын есте
сақтаған дұрыс. Сондықтан, педагог әрдайым мәтінді оқу мүмкіндігін ескеруі
керек және саналы түрде берілетін ақпараттын ерекшелігін қолдануы керек.
Сенсорлы – сезетін (қарама-қарсы мағынасы – моторлы). Экспрессия –
мәнерлілік. Коммуникативті тапсырманы шешудің соңғы кезеңі – мазмұнды
және эмоционалды кері байланысты ұйымдастыру кезеңі. Мазмұнды кері
байланыс оқушылардың оқу материалын меңгеруінің деңгейі туралы ақпарат
береді. Ол фронтальды және оперативті индивидуалды сауалнаманың көмегі
арқылы, орындалған тапсырмаларды түсіну және талдауды анықтауға
бағытталған мәселелерді мерзім бойынша қою арқылы жүзеге асырылады.
Эмоционалды кері байланыс педагогтың аталған сабақта немесе тәрбиелік іс-
шарада оқушылардың көңіл-күйлерін сезу арқылы құрылады, оны
оқушылардың мінез-құлқы, беттері мен көздерінің бейнесі арқылы, жеке
репликалары және эмоционалды байланыстары арқылы байқауға болады.
Мазмұнды кері байланыс эмоционалды кері байланыспен біріге отырып,
педагогқа материалды қабылдаудың деңгейі туралы және өткізілетін
сабақтың танымдық-адамгершілік атмосферасының деңгейі туралы ақпарат
береді.
Коммуникативті тапсырмалар жұмыста коммуникативті актінің
функционалды бірлігі ретінде қарастырылады, бұл өз кезегінде қарым-
қатынастың құрылымдық бірлігі болып табылады. Коммуникативті
тапсырмалар танымдық және ойлау тапсырмаларымен тығыз байланысты, ал
ойлау тапсырмалары коммуникативті тапсырмаларды шешудің ішкі
механизмі болып табылады (В.А. Малахова). Коммуникативті тапсырмалар –
кез келген нәрсенің бірлігі, сонымен бірге кең психологиялық ұғым ретіндегі
қарым-қатынастың
ерекшеліктері
және
педагогикалық
жүйенің
