Қазақ тілі
13
республикамызда
Каспий
теңізінің
көтерілуінен
мұнай
қоймалары мен мұнай ұңғымалары су астында қалып, теңіз
жануарлары мен құстарын көп шығынға ұшыратуда.
Г. С. Оспанова., Бозшатаева Г. Т. Экология.
−Алматы: Экономика, 2002 – 402 б.
14-тапсырма. Сөзжұмбақты шешіңіздер.
Қ
ұ
С
Т
А
Р
1. Суда жұбын жазбай жүретін, ең әдемі, достыққа берік құс.
2. 4500 м шың құзды тауды мекендейтін «Қызыл кітапқа»
енген құс.
3. Әдемі, көрікті, дауысы мысықтың дауысындай құс.
4. Сөйлей алатын, қолға үйретілген құс.
5. Су тазалығын сақтайтын санитар құс.
6. Жұмыртқасында секпіл бар, «Қызыл кітапқа» енген құс.
15-тапсырма.
Мәтін
бойынша
сұрақтарға
жауап
дайындаңыздар.
1. Табиғаттағы зат және энергия айналымдарының рөлі
неде? 2. Судың үлкен және кіші айналымы қалай жүреді? 3.
Табиғаттағы үлкен және кіші биологиялық айналымдар қалай
жүреді? 4. Биосферадағы зат және энергия айналымдары қалай
жүзеге асырылады? 5. Экологиялық апат аймақтарын қалай
құтқаруға болады?
16-тапсырма.
Төменде
берілген
мақал-мәтелдердегі
етістіктің
құрамын
талдап,
мағынасын
түсіндіріңіздер.
Солардың бірін пайдалана отырып, ситуация (оқиға, жағдай)
құрастырыңыздар.
Г.Т. Тұрсынова, Ұ.Р. Шүленбаева, Г.Д. Рыскелдиева, А.С. Итемирова
14
У да тамар.
Бал тамған тілден
Отпен ойнама, жанарсың,
Сумен ойнама, батарсың.
Алтынды тот баспайды.
Жіп-жіңішке жерінен үзіледі.
Судың да сұрауы бар.
Алтын тапсаң, санап ал.
Дария басы – бұлақ.
Қалауын тапса, қар жанар.
Су – ырыстың көзі,
Еңбек – кірістің көзі.
Жер тойынбай, ел
тойынбайды.
Асың барда – ел таны.
Атың барда – жер таны,
Көктемде жерге түскен
бір дән – күзде мың дән болар.
Көктемнің әр күні жылға азық. Сәуір болмай, тәуір болмас.
Қыстағы қар – жерге ырыс,
Жердегі ылғал – елге ырыс.
Қыста малыңды бақ,
Жазда шөбіңді шап.
Жаңбырмен жер көгерер,
Еңбекпен ер көгерер.
Көктемде ексең,
Күзде жинарсың.
Шанаңды жазда,
Арбаңды қыста сайла.
Ақ қар көп болса,
ақ нан көп.
17-тапсырма.
Мәтін
бойынша
түсінгендеріңізді
өз
ойларыңызбен
толықтырып,
ойларыңызды
қысқаша
жазыңыздар.
Экологиялық жүйелер деңгейі
Экологиялық жүйелер деңгейін барлық экофакторлардың
организмдерге кешенді түрде әсер ету жиынтығы деп қарауға
болады.
Өйткені
абиотикалық
факторлардың
жиынтығы
экожүйенің климаттық режимін түзеді, түрдің барлық тіршілік
процестері және түрлердің өзара әсерлесуі соның ауқымында
жүзеге асырылады. Екіншіден, экожүйенің құрамына кіретін
Қазақ тілі
15
барлық даралар абиотикалық факторлардың ықпал ету нысаны
болып табылады.
Жануарлар дүниесінде климаттың қолайсыз жағдайларына
бейімделу жолдары өсімдіктерге қарағанда көп салалы болып
келеді. Оның негізгі бөліктері жануарлардың қысқа дайындық
кезінде қор жинауынан, түсі мен мінез-құлқының өзгеруінен
байқалады.
Көптеген организмдер үшін көбеюдің бейімделуге қатысты
қайталануының маусымға тәуелділігі байқалады. Жалпы
көбеюге әсер ететін қозғаушы фактор сол ортаның жарық
режимі болып келеді. Ал кейбір қосмекенділер, жорғалаушылар
үшін қозғаушы күш ылғал немесе температура болуы мүмкін.
Жануарлар дүниесінің көптеген түрлері ауа райының
қолайсыз жағдайынан қоныс аударуға, ұзақ сапар шегуге
бейімделеді. Бұл бейімделулер, көбінесе фотопериодизм
құбылысына тәуелді. Қоныс аудару ұзақ және қысқа мерзімді
болып бөлінеді.
18-тапсырма. Мәтінді орыс тіліне аударыңыздар.
Биосфера және экожүйелерді қорғау
Биосфераны толық зерттеген академик В.И. Вернадский
өзінің еңбегінде биосфераны әлемнің «тіршілік бесігі» дей
келіп, оның пайда болу, даму және қалыптасу кезеңдеріндегі тірі
организмдердің рөлін ерекше бағалады. Биосферадағы тіршілік
бұдан, шамамен, 3−3,5 млрд жыл бұрын пайда болған. Олар –
қазіргі бактерия, саңырауқұлақ
немесе
балдырларға
ұқсас
қарапайым организмдер. Жер
бетінде алғашқы тіршілік суда
пайда болған деп есептеледі.
Одан әрі организмдер құрлықта
пайда болып, қазіргі атмосфера
құрамы қалыптасады.
Шын мәнінде, адам ғылымды, алып техниканы, атомды
игеріп, ғарышты зерттей бастағалы биосфераға бұрын-соңды
болмаған салмақ салды. Жер шарында халық санының артуына
