Қазақ тілі
107
Адам өз мамандығын таңдаған кезде, нені басшылыққа алу
керек?
Жақсы маман болу үшін адам нені біліп, үйренуі қажет?
Өз
отбасы
мүшелеріңіздің
қандай
кәсіппен
айналысатындығын естеріңізге түсіріп, «Отбасылық кәсіп»
шежіресін жасаңыздар.
241-тапсырма. Мәтіндегі негізгі ойды білдіретін тірек
сөздерді теріп жазыңыздар.
Су ресурстарының проблемалары
Су – тірі организмдердің маңызды материалдық негізі.
Биосферадағы заттар мен энергия алмасу, судың қатысуы
арқылы жүреді. БҰҰ -ның мәліметтері бойынша, Жер
шарындағы халықтардың жартысынан астамы ауыз судың
жетіспеушілігінен
жапа
шегуде.
Осыған
байланысты
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы, халықты ауыз сумен
қамтамасыз ету шараларын жүргізіп келеді. 2000 жылы Жер
шары өзендерінің суын пайдалану 14% -ды құрады. Оның көп
бөлігі ауыл шаруашылығына пайдаланылады.
Қазіргі кезде құрлық пен мұхит суының ластануы, бүкіл
адамзат қауымын алаңдатуда, ол бірнеше факторларға
байланысты туындап отыр.
Біріншіден, атмосфералық жауын-шашын жердің беткі
қабатына келіп түскен өнеркәсіп қалдықтарын шайып, құрлық
және Дүниежүзілік мұхит суына барып құяды. Мысалы, Ертіс
су алабы Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, Риддер
қорғасын зауыты, Зырян өндіріс орындарының сарқынды
суымен ластануда. Судың құрамында қорғасын, мырыш, сынап,
т.б. ауыр металдардың шектеулі мөлшерден асып кетуі
байқалады.
Іле – Балқаш су алабын ауыр металдар, мұнай өнімдері мен
фенолдар ластауда. Оған «Балқашмыс» өндірістік бірлестігі,
«Балқаш балық өнеркәсібі», «Сарышаған ұшқыр полигондар»,
т.б. кен байыту комбинаттары Балқаш көліне мыңдаған тонна
зиянды заттар төгуде.
Г.Т. Тұрсынова, Ұ.Р. Шүленбаева, Г.Д. Рыскелдиева, А.С. Итемирова
108
Екіншіден,
су
ресурстары
ауыл
шаруашылық
тыңайтқыштары мен пестицидтерді көп мөлшерде қолдануға
байланысты ластанады. Мысалы, Ақдала, Шарын, Шеңгелді
массивтерін күріш алқаптары үшін игеруге байланысты
минералды тыңайтқыштар мен химиялық препараттар өте көп
қолданылып келеді. Соның әсерінен Іле өзенінің сапалық
құрамы төмендеуде. Ал Арыс, Келес өзендері күріш пен мақта
өсіргенде жиі қолданылатын пестицидтермен ластануда.
Сырдария,
Шу,
Талас
өзендері
ауыл
шаруашылығын
химияландыру нәтижесінде дренаж суымен ластануда.
Үшіншіден, адамның белсенді іс-әркетінің нәтижесінде
дүниежүзілік мұхит суының ластану процесін жылдамдата
түсуде. Мұхит суының мұнай қалдықтарымен ластануы
ғаламдық экологиялық апат болып отыр. Мысалы, Каспий
теңізінің экологиялық жағдайын сипаттайтын болсақ, теңіз
деңгейінің табиғи көтерілуінің салдарынан, көптеген мұнай-газ
қоймалары судың астында қалды. Сөйтіп, теңізге көп мөлшерде
мұнай өнімдері, зиянды заттар мен ауыр металдар тарады.
Сонымен қатар, Еділ мен Жайық өзендерінің ластанған
суы, теңізді уландыра түсуде. Каспий теңізінің экологиялық
жағдайының
нашарлауы
ондағы
тірі
организмдердің
жойылуына, мәселен қара уылдырық беретін бекіре тұқымдас
балықтардың азайып кетуіне, түлендер мен құстардың өлуіне
әкеп соқты. Соңғы жылдары шетелдік инвесторларды Каспий
теңізінің Қазақстандық бөлігіндегі мұнай-газ қорлары қатты
қызықтыруда. Өнеркәсіп иелері мұнай-газды өндірумен қоса,
Каспий теңізі суының сапасына, тазалығына, экологиялық
нормаларын сақтауға көңіл бөліп отыруға тиіс, сонда ғана
табиғат пен қоғамның үйлесімділігі сақталып, болашақ ұрпаққа
жететін болады.
Оспанова Г. С., Бозшатаева Г. Т. Экология.
− Алматы: Экономика, 2002. – 402 б.
242-тапсырма. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіздер.
Сіздер су – тірі организмдердің маңызды тіршілік көзі
дегенге –қосыласыздар ма? Ойларыңызды білдіріңіздер.
Қазақ тілі
109
Жергілікті жердегі су ресурстарының ластану себептерін
түсіндіріп, мысалдар келтіріңіздер.
Құрлық пен мұхит суының ластануының адамзатқа
тигізетін әсері қандай?
243-тапсырма.
Мәтін
негізінде
су
ресурстарының
ластануын, көрсетілген жолдарға жазыңыздар.
Су ресурстарының ластануы
244-тапсырма. Мәтінді аударыңыздар. Мәтіндегі негізгі
ойды анықтап, қысқаша жазыңыздар.
Су ресурстары
Қазақстан су ресурсына онша бай емес, әрі олар біркелкі
таралмаған. Жалпы климаттық ерекшеліктерге байланысты су
қоры өзгеріп отырады. Климат жағдайының құрғақтығына
байланысты егістікті суландыруда, өзен суының маңызы зор.
Республикада су ауыл шаруашылығында егістік суаруға,
өндірістік және коммуналдық қажеттіліктерге пайдаланылады.
Елімізде ішкі су ресурсы 115,3 млрд м
3
-ты құрайды. Оның 60,4
млрд м
3
су қоры республика аумағында, ал 54,9 млрд м
3
су қоры
көршілес аумақтардан келеді. Су қорының жиналуы, еліміздің
географиялық жағдайымен тығыз байланысты. Қазақстан
аумағындағы ішкі су қорының 62% -ы оңтүстік Қазақстанға,
30% -ы солтүстік Қазақстанға, ал қалғаны басқа аймақтарға тиесілі.
Қазақстанда жалпы саны 85 мыңға жуық өзен мен 48 мыңнан
астам көлдер бар. Көптеген өзендер сортаң жерлер мен құмдарға
сіңіп, ізін жоғалтады. Көлдердің жалпы ауданы – 45 мың км
2
, оның
94%-ның ауданы 1 км
2
-ден аспайды. Балқаш, Зайсан, Алакөл,
Теңіз, Сілеті, Сасықкөл, Құсмұрын, Марқакөл, т.б. ірі көлдерге
жатады.
Достарыңызбен бөлісу: | 
