Оқулық ретінде бекіткен Ал ма ты «Қа зақ уни вер си те ті» 016 Әож 94

І тарау. Ұлы Далада моңғол билігінің орнығуы және ұлыстардың құрылуы 
11
шах олардың өкілдерін жазалауға да дәрменсіз еді. Себебі бұған дейін Хо-
резмшах Дешті Қыпшақтағы тайпаларды бағындырып, олардың орталығы 
Сығанақты өз билігін мойындауға мәжбүр етті. Сығанақ иелігіндегі саяси 
үстемдік негізінен қаңлылар мен қыпшақтарға тиесілі еді. Тіпті, ХІІ-ХІІІ ға - 
сырлардың басында қаңлылардың елеулі саяси күшке айналғандығы сон-
шалықты олар қыпшақ хандығының саяси бытыраңқылығын тудырған 
негізгі себептердің біріне айналған. Ал өз кезегінде Хорезмшах сөз жүзінде 
ғана билігін мойындаған қыпшақтар мен қаңлыларды өзіне тәуелділікте 
ұстау үшін олардың ақсүйектерін бірте-бірте өз жағына тартып, олармен 
құда-жекжаттық байланыстар орнатып, өз саясатын қолдайтын сословиелік 
топ құруды ұстанды. Осылайша, бірте-бірте Хорезмшахтардың қаңлылар 
мен қыпшақ хандарының руларынан әйел алатын дәстүрі берік қалыптасты. 
Хорезмшах мемлекетіндегі қаңлылар мен қыпшақтар оның негізгі әскери 
тірегіне айналып, тіпті оның мемлекеттік саясатына үлкен ықпал жасай-
тын күш болды. Әбілғазы баһадүр ханның жазуынша Хорезмшахқа келіп 
нөкер болған елу-алпыс мыңдай
2
және т.б. кезеңдердегі қаңлылар осындай 
беделге ие болған еді. Мәселен, ХІІІ ға сыр-
дың басында қаңлылардың басшысы Әмин 
Мәлік Хорезмшах сарайындағы ең ықпалды 
тұлғалардың бірі болды. Ал ад-Дин Мұхаммед 
Хорезмшах оның қызына үйленген. Оның ба-
ласы ержүрек сұлтан Жалал ад-Дин де қаңлы 
тайпасының қызына үйленген. Қаңлыдан шық - 
қан көптеген билеушілер осы кезеңдегі орта-
ғасырлық қалалардың басшылары қызметіне 
тағайындалған еді.
Осы кезеңге дейін Шыңғыс хан шапқын-
шылығының ұранына айналған «киіз туыр лық-
ты халықтарды біріктіру» идеясын 1218 жыл - 
ғы құрылтай қабылдаған жоқ. Себебі бұған 
дейін өз жемісін берген бұл ұран ендігі тұста 
тиімсіз еді. Түркі, түрікмендер, соның ішінде 
қаңлылар мен қыпшақтар Хорезмшахтың негізгі әскери тірегі болған, Хо-
резмшах тарапынан қолдауға ие болмайтындығы түсінікті еді
3
. Сондықтан 
Шыңғыс хан мен оның ұлдары Хорезмшахтың даңқы мен көп санды 
әскерінің тірегі болған қаңлылар мен қыпшақтарды толық көзін жойып 
жіберу үшін барлық мүмкіндіктерді пайдаланды
4
.
Зерттеуші В.В. Трепавлов 1218 жылғы құрылтайдан соң моңғолдардың 
жаулап алу жорықтарының бұрынғы «түркі халықтарымен» одақтан оларды 
тікелей жаулап алу бағытына ауысқанын, осылайша, түркі-моңғол бірлігі ту-
ралы идея моңғол-хорезм соғысында өзінің өзектілігін жоғалтып, бұл идея 
тек Хорезмшах әскерін ыдырату үшін пайдаланылғанын атап көрсетеді
5
. 
2
Әбілғазы. Түрік шежіресі. – Алматы, 1991. – 31-б.
3
Трепавлов В.В. Государственный строй Монгольской империи ХІІІ в. – М., 1993. – С. 54-55, 57.
4
Шихаб ад-Дин ан-Нисави. Жизнеописание султана Джалал-ад-Дина Манкбурны. – М., 1996. – С. 87. 
5
Трепавлов В.В. Государственный строй Монгольской империи ХІІІ в. – М., 1993. – С. 54-55.

жүктеу 24,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: