КӘСІПКЕРЛІК АЯСЫНДАҒЫ БӘСЕКЕ ЖӘНЕ БӘСЕКЕҚАБІЛЕТТІЛІК

Жоғарыда келтірілген анықтамаға сәйкес келесідей үрдістердің болуы мүмкін:

– қоғамдық және жеке;

– экономикалық, құқықтық, әлеуметтік және табиғи;

– басқарушылық және өндірістік;

– қамтамасыз ету, түрлендіру және аяқтау үрдісі;

– материалдық және виртуалдық;

– объективті және субъективті;

– тепе – теңдікті сақтайтын (баланс) және ұдайы өндірістік;

– логикалық және эмоционалдық және т.б.

Бәсекелік артықшылықты іздестіру, жасап шығару, қолдау, пайдалану, дамыту және оның ескіру.

Субъектілердің бәсекелік артықшылықтары мұрагерлік, құрылымдық, технологиялық, ақпараттық, біліктілік, басқарушылық, табиғи-климаттық және т.б. болуы мүмкін.

– кәсіпорын миссиясын орындау;

–спорттық немесе шығармашылық конкурстарда жеңімпаз болу, нарықтық жүйеде нақты тауардың бәсекелестігімен жеңіске жету;

– сыртқы және ішкі даму немесе бәсекелесті өз құрамына қосып алу арқылы белгілі бір жоғары деңгейге қол жеткізу;

– қол жеткізілген деңгейді сақтау және жақсарту;

Қажеттіліктер төмендегідей болуы мүмкін:

– объективті (табиғат немесе қоғам туындатқан) немесе субъективті (басқару субъектісімен арқылы);

– бастапқы немесе жоғарғы;

– өткен, қазіргі және болашақтағы;

– байланысқан немесе байланыспаған;

– ғаламдық және жеке;

– теріс немесе оң;

– дара немесе қоғамдық және т.б.

бәсекелік күрес, экологиялық құқық, Азаматтық кодекс, Салық кодексі, кедендік жүйе, еңбек құқығы және т.б.

• 
  тартымды, осы жағдайда аталған сегментте субъект өз қажеттіліктерін сапалы түрде қанағаттандырады және алдыңғы сегментке қарағанда табысты көбірек алады;
  
• 
  біркелкі (қалыпты) бұл жағдайда бәсеке субъектісінің іс-әрекеттері нарықтың аталған сегментінде бәсекелік ортаға қолдау көрсетеді;
  
• 
  бәсеке объектісінің күштілігі жағынан,бұл жағдайда субъект аталған сегментке объектті қосып алады немесе шеттетеді, ал кейбір жағдайда олардың жұмысын тоқтатуы мүмкін;
  

1. 
   заттық – бірдей қажеттілікті қанағаттандыратын тауарлар ассортиментінің топтары және ұқсас объектілер арасындағы бәсеке;
   
2. 
   функционалды – алмастыруға болатын тауарлар (объектілер) арасындағы бәсеке;
   
3. 
   тұлғалық.
   

1. 
   тауар сапасын арттыру негізінде (бағалық емес);
   
2. 
   тауарды тұтынушыларға, қызмет көрсету сапасын арттыру көрсеткіштері негізінде;
   
3. 
   бағаны төмендету негізінде;
   
4. 
   тауар тұтынушыларының эксплуатациялық шығындарын төмендету негізінде;
   
5. 
   басқару үрдістерінің сапасын арттыру негізінде;
   
6. 
   объект пен субъекттің барлық бәсекелік артықшылықтарын пайдалану негізінде (интегралды).
   

• 
  жергілікті (топта, бөлімде, ұйымда және т.б.);
  
• 
  аймақтық (аймақта, қалада, облыста және т.б.);
  
• 
  ұлттық (елде);
  
• 
  ұлтаралық (бірнеше елдерде);
  
• 
  ғаламдық (елдері нақты анықталмаған әлемдік масштабта).
  

Нарық жетілген және жетілмеген болуы мүмкін.

- белгілі бір түрдегі барлық тауарлар сапасына, сыртқы түріне және қорапталуына байланысты ұқсас және олардың бағасы сәйкес келеді;

- бәсекелік күрес жағдайлары барлық сатушылар мен сатып алушылар үшін бірдей, оларда қандай да бір кеңістіктік, тұлғалық және уақыттық сипаттағы артықшылықтар жоқ;

- нарықтың мөлдірлігі: сатушылар мен сатып алушылардың нарықты толық шолуға, мәмілелерді өткізудің барлық жағдайлары (бағалары, жеңілдіктері, тауар сапасы, жеткізу мен төлеу шарттары) туралы жеткілікті ақпарат алуға мүмкіндігі бар.

Нарық түрлерінің ерекшеліктерімен сипаттамасы 14-кестеде келтірілген.

14 - кесте – Нарық түрлерінің сипаттамасы

1. 
   бәсеке бәсекелесуші кәсіпорындардың санының көбеюіне байланысты күшейеді;
   
2. 
   ірі кәсіпорындар басқа кәсіпорынды өзіне қосып алғанда және оны көшбасшыға шығару барысында шешуші шаралар қабылдаған кезде бәсеке күшейеді;
   
3. 
   тауарға деген сұраныс баяу өскен кезде бәсеке күшті болады;
   
4. 
   саладағы шаруашылық жүргізудің жағдайлары, кәсіпорынды бағаны төмендетуге немесе сату көлемдерін көбейтудің басқада тетіктерін қолдануға итермелеген кезде бәсеке күшейеді;
   
5. 
   өнімнің бір түрінен екіншісіне өту кезіндегі сатып алушылардың шығындары онша жоғары болмаған жағдайда бәсеке күшейеді;
   
6. 
   бір немесе бірнеше кәсіпорындар нарықтағы өнімдерінің алатын үлесімен қанағаттанбаған жағдайда бәсеке күшейеді;
   
7. 
   ұтымды стратегиялық шешімдердің әсерінен табыс пропорционалды түрде өскен жағдайда бәсеке күшейеді;
   
8. 
   нарыққа шығудың шығындарының көбеюі және кедергілер көп болған жағдайда бәсеке күшейеді;
   
9. 
   кәсіпорындардың стратегиялары, ресурстары, ұйымдастырушылық ерекшеліктері, миссиясы арасында айырмашылық болған жағдайда бәсеке барысы белгілі болады.
   

1. 
   Өндірісті реттеу функциясы. Бәсеке тауардың нарықтық құнын анықтайды және белгілейді, нақты еңбекті қоғамға қажетті еңбекке айналдырады: өнім өндіруші тұтынушыға қажетті бұйымдарды ұсынуы керек, ал ол тауарлар сұранысы көп салаларға жіберілуі керек.
   
2. 
   Кәсіпкерлік мінез-құлықты мотивациялау функциясы. Кәсіпкер үшін бәсеке тәуекел мен мүмкіндікті білдіреді. Сапасы бойынша ең жақсы өнімді нарыққа ұсынатын кәсіпорындар пайда табу арқылы артықшылыққа ие болады. Яғни, олар өндірісті дамыту, инновациялық тетіктерді ендіру үрдісіне ұмтылады. Қажеттіліктердің өзгеруіне баяу икемделетін және сапасы төмен тауарды ұсынатын кәсіпорындар зиян шегеді немесе нарықтық жүйеден шеттеу қалады.
   
3. 
   Өндірушілер табысын бөлу функциясы. Бәсеке басқару тиімділігі мен еңбек өнімділігіне байланысты дара құндылықтарды өзара теңестіруге және сәйкесінше пайданы ұтымды түрде бөлуге септігін тигізеді.
   
4. 
   Нарыққа қатысушылардың мінез-құлқын бақылау функциясы. Бәсеке экономикалық таңдауды жүзеге асырады, сатып алушыларға бірнеше өнім сатушылар арасынан тауарды таңдауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар олардың нарықтың жалпы жағдайына әсер етуіне мүмкіндік бермей, әрбір сатушының мінез-құлқын шектейді.
   

• 
  креативті,
  
• 
  бейімделгіш,
  
• 
  кепілдендірілген.
  

1) артықшылықтардың сыртқы және ішкі түрлерімен сипатталатын жүйеге (ұйымға) деген қатынасы арқылы;

2) артықшылықтардың пайда болу аясы табиғи-климаттық, әлеуметтік-саяси, технологиялық, мәдени және экономикалық болуы мүмкін;

3) артықшылық факторының мазмұны, тауар сапасы мен бағасына, тұтынушының оған жұмсалған шығындарына және қызмет көрсету сапасына байланысты;

4) артықшылыққа ие болудың құралы немесе әдісі ретінде мамандарды оқыту, жаңашылдықтарды енгізу және бизнес жүргізу үшін оңтайлы жерге орналасу факторларын атауға болады;

5) артықшылықтарды жүзеге асыру орны адамдардың жұмыс орны, кәсіпорын, аймақ, сала, ел, әлемдік қоғамдастық болуы мүмкін;

6) артықшылықты жүзеге асыру уақыты стратегиялық және тактикалық факторларға байланысты;

7) артықшылықты жүзеге асырудан алынатын тиімділіктің түрлері ғылыми-техникалық, экологиялық, әлеуметтік және экономикалық болуы мүмкін.

Әрбір кәсіпорында бәсекелік артықшылықтарды жіктеудің өз ерекшеліктері бар. Ол алуан түрлі экономикалық және басқарушылық аспектілердің қажетті көлемін қамтуға, сонымен қатар бәсекелік артықшылықтарды іздестіру мен іздеу үрдістерін автоматтандыруға мүмкіндік береді. Соған қарамастан, бәсекелік артықшылықтардың барлық түрлерін кешенді бағалау жеткілікті түрде күрделі, еңбек сыйымды және бәсекелестер бойынша бірқатар ақпараттың жабық болуына байланысты әрқашанда шынайы нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік бере бермейді. Сондықтан да талдаудың тек бақыланатын объектісінде ғана бәсекелік артықшылықтарды толық және жеткілікті түрде анықтау мүмкін болады. Тауарлар мен қызметтердің бәсекелік артықшылықтарын анықтаудың жалпы тәсілі екі түрден тұрады, олар –шығындар төмендігі мен тауарлар дифференциациясы. Бұл екі түрі де қандай да бір шамада жоғарыда келтірілген жіктемедегі бәсекелік артықшылықтың барлық белгілерінің мәнін қамтиды.

Төмен шығындарға ұмтылу кәсіпорындарға бәсекелестеріне қарағанда аз шығындармен өнімді өндіру және оны тұтынушыларға өткізу барысында пайда мөлшерін ұлғайтуға септігін тигізеді.

Дифференциация – бұл кәсіпорынның тұтынушыларды бәсекелестеріне қарағанда сапалы, жоғары сұранысқа ие ерекше тұтынушылық қасиеттері бар тауарлармен қамтамасыз ету қабілеті.

Бәсекелік стратегияны таңдау барысында кәсіпорындар бәсекелік артықшылықтың екі түріне де назар аудару қажет. Бірақ, оның біреуін ғана ұстануы да мүмкін. Өнімді аз шығындармен өндіруге бағытталған кәсіпорын, тауарлардың қажетті сапасын жақсарту мен қызмет көрсетуді жетілдіру керек.

Бәсекелік артықшылықтары төмен (болмашы) кәсіпорындар арзан еңбек күшін, материалдарды, шикізат пен энергияны пайдалану мүмкіндігімен байланысты. Төмен деңгейдегі артықшылықтар тұрақсыз, бағаның және жалақының өсуінен, сонымен қатар бәсекелестері арзан өндірістік ресурстарды пайдаланған жағдайда немесе сатып алған кездерде, артықшылығын жоғалтып алуы мүмкін. Басқаша айтқанда, төмен деңгейдегі артықшылықтар – бұл тұрақтылығы аз және бәсекелестер алдында артықшылықты қамтамасыз етуге қабілетсіз.

Әрбір кәсіпорын өзінің бәсекелік артықшылықтарын жоғары деңгейге жеткізу үшін өз бәсекелік стратегиясының мақсат, міндеттерін берік ұстануы керек.

Кез – келген кәсіпорынның өз ерекшеліктері мен айрықша белгілері бар. Сондықтан да өз өнімінің бәсекелік артықшылықтарын қамтамасыз ету үшін, кәсіпорын стратегиясын таңдау олардың әрқайсысы үшін дара сипатқа ие және оның мақсаттары мен мүмкіндіктеріне тікелей байланысты болады.

Бәсекеқабілеттілік Қазақстанның ұлттық экономикалық жүйесінің, сонымен қатар жеке тауар өндірушілердің экономикалық жағдайын талдауда қолданылатын маңызды интегралды сипаттамалардың бірі болып табылады. Әдетте, оны шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық қызметінің тиімділігі мен бағалау көрсеткіштері ретінде қолданады.

Тәжірибе жүзінде бәсекеқабілеттіліктің келесідей негізгі түрлерін бөліп көрсетеді:

• 
  Ұлттық экономиканың бәсекеқабілеттілігі;
  
• 
  Тауар өндірушілердің бәсекеқабілеттілігі;
  
• 
  Өндірілген өнімнің нақты түрлерінің бәсекеқабілеттілігі;
  
• 
  Қызмет көрсетудің бәсекеқабілеттілігі;
  
• 
  Шикізат пен шикізат көздерінің бәсекеқабілеттілігі.
  

Осы ережелерден шыға отырып, экономикалық категория ретінде бәсекеқабілеттілікті түсіну үшін «бәсекеқабілеттілік» терминінің негізгі құраушы қағидалары ретінде келесілерді атауға болады:

1. 
   бәсекеқабілеттілік тек еркін нарықта ғана байқалады;
   
2. 
   «бәсекеқабілеттілік» түсінігі нарықтық қатынастардың объектісіне (тауарлар, қызметтер), сонымен қатар субъектісіне де таралуы мүмкін;
   
3. 
   бәсекеқабілеттлік тауар өндіруші тарапынан, сонымен қатар сатып алушы тарапынан да тауардың (қызметтің) сапасын ескереді;
   
4. 
   бәсекеқабілеттілік деңгейін анықтау кезінде міндетті түрде тауарлардың аталған нарығындағы тұтынушының ақшалай табыстарының деңгейі ескеріледі;
   
5. 
   өнім өндірушінің бәсекеқабілеттілігі экономикалық, технологиялық және басқа да параметрлерімен, сонымен қатар еркін нарықтағы үлесімен де анықталады;
   
6. 
   тауарлар мен қызметтердің бәсекеқабілеттілігі серпінділік даму үрдістерде, сонымен қатар тұрақты түзетуші жағдайдада болады;
   
7. 
   тауардың бәсекеқабілеттілігін, қандай да бір еркін тауарлық нарықта қалыптасатын бәсеке басқарады.
   

Бұл анықтамада үш ерекше белгі бар:

1. 
   кеңістік – нақты нарық (ел, нарық сегменті);
   
2. 
   мерзім – белгілі бір уақыт мерзімі;
   
3. 
   салыстырмалы танымдылық.
   

Шаруашылық қызмет субъектісі тұрғысынан өнімнің бәсекеқабілеттілігі тұтынушыны қызықтырмайтын, бірақ дайындаушы (қызмет көрсетуші, сатушы) үшін шешуі болып табылатын – нарықтағы коммерциялық табыстың маңызы зор. Коммерциялық табыс табыстар шығындардан көп болған жағдайда, яғни табыс алған кезде орын алады. Бәсекеқабілеттілікті бағалау кезінде қолданылатын көрсеткіштер:

• 
  сапалық (тауардың сәндік т.б.үлгілерге сәйкестігі, ақаудың болмауы немесе болуы және т.б.);
  
• 
  сандық (станоктің өнімділігі, тұтынылатын қуат және т.б.).
  

Критерийлерді есепке алу мен бағалау сияқты сипаттамалар бәсекелік артықшылықтар туралы шешім қабылдауға мүмкіндік береді, қажеттіліктердің алуан түрлі топтарының қанағаттандырылуын сипаттайды:

Бәсекеқабілеттілік критерийін кем дегенде екі белгісі бойынша жіктеуге болады: қанағаттандырылатын қажеттіліктердің түрлері және ескерілетін сипаттамалардың саны (15-кесте).

Осылайша, «қауіпсіздік» және «шынайылық» критерийлері өнімнің қарапайым (базалық) қажеттіліктерді қанағаттандыру қабілетін сипаттайды:

– қорғануға деген қажеттілік (денсаулық, мүлік, қоршаған орта) және өнім дайындаушыдан (сатушымен, қызмет көрсетушімен) алданып қалмау қажеттілігі.

Бірлік және топтық критерийлерінің түсініктері біршама шартты. Өйткені бәсекеқабілеттілікті бағалау шарттары мен субъектілері алуан түрлі болуы мүмкін. Кейбір критерийлер бірлік, сонымен қатар топтық критерий ретінде де болуы мүмкін. Мысалы, сату бағасы тұтынушы тұрғысынан – бірлік критерий, ал дайындаушы – кәсіпорын тұрғысынан – топтық болып табылады.

1. 
   Нарықтың белгілі бір түріне (сыртқы, ішкі) бағытталу. Сыртқы нарық кез-келген экспорттық өнімге белгілі бір деңгейде талап қояды және олар әрбір сатып алушы – ел үшін ерекше талап қойылады.
   

Белгілі бір елдер үшін ерекше талаптар шетелдік стандарттардың ерекшеліктерімен, іске қосу жағдайларымен (ылғалды тропикалық климат, құрамында тұзы бар атфмосферада іске қосу мүмкіндігі), елдің ұлттық ерекшеліктерімен түсіндіріледі.

2. 
   Екі жақты есепті болдырмау. Бірқатар критерийлердің өзгеруі тауардың немесе қызметтің пайдалылығын да, сонымен қатар оның құнын да сипатталды. Мысалы, сенімділікті арттыру, бір жағынан сапа деңгейін тұрақтандыруды арттырады, ал екінші жағынан – тұтыну бағасын төмендетеді. Тиімділіктің екі жаққа бірдейлігі, оны бөлуді қиындатады, ал кейбір жағдайда мүмкін емес. Сондықтан, сапаның интегралды көрсеткіштерін есептеудің нақтылығын қамтамасыз ету үшін, сенімділік көрсеткіштерінің мәнін екі жақты есептеуді болдырмау қажет. Яғни, сапалық сенімділік көрсеткішін салыстырмалы сипаттама формуласының алымында немесе бөлімін ескерген жөн.
   

3. 
   Ұсынылатын талаптарды ескере отырып бәсекеқабілеттілік критерийлерінің номенклатурасын қалыптастыру және міндетті талаптардың артуы.
   

Міндетті талаптардың (қауіпсіздік, экологиялылық) негізін құрайтын көрсеткіштер шектеулі болып келеді. Өйткені олардың стандарт нормаларына сәйкес болуы міндетті сертификаттау мен бәсекеқабілеттілігін бағалау үшін жіберілу шарты болып табылады.

16 кесте – Бәсекеқабілеттілік факторларының жіктемесі

Макрорта компонеттері кәсіпорынға тікелей (мысалы, елдің басқару органдарының заңнамалық немесе салықтық әсер етуі) немесе жанама (халықаралық, экономикалық және басқа да факторлар арқылы) түрде әсер етеді (35-сурет).

Салықтар Салықтар

Төлемдер Субсидиялар

Тауарлар мен қызметтер Тауарлар мен қызметтер

Екінші (микроэкономикалық) факторлар нақты тауарлар мен қызметтер, кәсіпорындар деңгейінде әсер етеді.

• 
  Кәсіпорын қызметінің тиімділігі мен экономикалық әлеуеті (активтер, негізгі капитал, меншікті және қарыз капиталы, өнімді сату көлемі, өнім сату көлемдерінің қарқыны, нарықтағы үлесі, сату көлеміне, тартылған инвестициялық капитал, акционерлік капитал бойынша табыс);
  
• 
  Кәсіпорынның нақты нарықтық сұранысқа сәйкес жоғары сапалы және қысқа мерзімде қандай да бір өнімді өндіруге мүмкіндік беретін өндірістік және өткізу әлеуеті (инновациялық технологиялар, өндірістік және өнім өткізу қуаттары, шикізат базасының, көлік құралдарының болуы, техникалық қызмет көрсету орталықтары, өндіріс үрдісінде жұмыс істейтін қызметкерлердің жалпы саны, шығарылатын өнім номенклатурасын жаңарту);
  
• 
  Ғылыми- зерттеушілік әлеует (ғылыми зерттеулерді ұйымдастыру, зерттеу орталықтарының, лабораториялардың, патенттеу аясындағы бағытталған ғылыми зерттеулердің саны, техниканың қандай да бір саласындағы кәсіпорынның монополиялық жағдайды иеленуін бағалау);
  
• 
  Қаржылық жағдайы (төлемқабілеттілігі, яғни кәсіпорынның қажетті мерзімде өз қаржылық міндеттемелерін өтеу қабілеті, несиеқабілеттілігі мен несиелеу шарттары, капитал құрылымы, пайда (табыс) массасы мен нормасының өсуі);
  
• 
  Ел нарығындағы кәсіпорынның орны (ұзақмерзімді сұраныс өсімінің жылдамдығы, сатушылар құрамы мен өнімді пайдалану тәсілдерінің өзгеруі, өнімді жаңарту, маркетингтік инновациялар, тұрақты сатып алушылардың қалаулары, нарық үлесінің өсуі);
  
• 
  Әлемдік нарықтағы кәсіпорынның орны (ірі техникалық және технологиялық жетістіктердің таралуы, шығындар мен тиімділіктегі өзгерістер, сыртқы нарықтағы ашықтылық тәуекелі мен белгісіздіктің азаюы, нарық үлесінің өсуі);
  
• 
  Кадрлық әлеует (кәсібилік, ынтымақтастық, ұжымдылық, жұмыс күшінің мобильділігі, бәсеке рухы, кәсіпорынның жақындылығы).
  

Маманданған факторлардың қалыптасуы тұрақты және едәуір деңгейде қаржыландыруды талап етеді. Бірақ, бұл факторларды шетелдік бәсекелестер физикалық және психологиялық тұрғыдан да қайталай алмайды. Өйткені оларды қалыптастыру үшін ұзақмерзімді инвестициялар қажет.

• 
  шығарылатын өнімнің бәсекеқабілеттілігін арттыру бойынша шараларды жасап шығаруға;
  
• 
  бәсекеқабілетті өнімді бірлесіп шығаруды ұйымдастыру үшін әріптес кәсіпорынды таңдауға;
  
• 
  болашағы бар өндіріске инвестициялық қаражаттарды немесе банктік несиелерді тартуға;
  
• 
  өзінің бәсекеқабілетті өнімімен кәсіпорынның жаңа нарықтық жүйелерге шығу бағдарламасын жасау үшін.
  

Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін кәсіпорын бәсекеқабілеттілігін бағалаудың жедел және объективті әдістемесінің болуына байланысты.

1. 
   Матрицалық әдіс (Бостондық консалтингтік топпен жасап шығарылған.
   

2. 
   Негізгі тәсіл ретінде кәсіпорынның тауарын(қызметін) бағалауға пайдаланатын әдіс.
   

(1)

мұндағы С – тауар сапасының көрсеткіші; Б – тауар бағасының көрсеткіші; Б_т – тауар бәсекеқабілеттілігінің көрсеткіші.

Тауардың тұтынушылық құны мен сатып алушының ол үшін төлейтін бағасы арасындағы айырмашылық көп болған сайын, тұтынушы үшін тауар бәсекеқабілеттілігінің деңгейі де жоғары болады.

Әдістің артықшылықтары: ол кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігіне әсер ететін ең маңызды факторды – тауардың бәсекеқабілеттілігін ескереді.

Әдістің кемшіліктері: кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігі тауар бәсекеқабілеттілігінің сипатына ие болады және басқа да әсер ететін аспектілерді қозғамайды. Сондықтан кәсіпорын жұмысының артықшылықтары мен кемшіліктері туралы шектеулі мағлұмат алуға ғана мүмкіндік береді.

3. 
   Тиімді бәсеке теориясына негізделген әдіс.
   

Бұл көрсеткіштердің әрқайсысының, кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігі коэффициентін (К_БҚ) есептеу үшін маңыздылық дәрежесі әртүрлі болғандықтан, сараптамалық әдіспен критерийлердің салмақтылық коэффициенттерін жасау қажет.

мұндағы К_БҚ – кәсіпорынның бәсекеқабілеттілік коэффициенті; Э_т – кәсіпорынның өндірістік қызмет тиімділігі критерийінің мәні; Ф_т – кәсіпорынның қаржылық жағдайы критерийінің мәні; Э_ө – нарықта тауарды жылжыту мен өткзуді ұйымдастыру тиімділігі критерийінің мәні; Б_Т – тауардың бәсекеқабілетттілік критерийінің мәні (1-формуланы қараңыз); a, b, с, d – критерийлердің салмақтылық коэффициенттері.

Сарапшылармен анықталған критерийлердің есептік салмақтылық коэффициенттерінің мәнін формулаға қоя отырып келесідей мәліметтер жүйесін аламыз:

К_КП = 0,15Э_т +0,29Ф_т +0,23Э₀ +0,33Б_Т,
мұндағы Э_т, Ф_т, Э_ө коэффициенттерді ескере отырып қажет көрсеткіштер келесідей формулалар бойынша есептеледі:

Т_к = 0,31Ш + 0,19Қ + 0,40Р_Т + 0,10Е, (3)

мұндағы Т_к – кәсіпорынның өндірістік қызметі тиімділігінің критерийі; Ш – өнім бірлігіне қажетті өндіріс шығындарының салыстырмалы көрсеткіші; Қ – қор қайтарымдылығының қатысты көрсеткіші; Р_Т – тауар рентабельділігінің қатысты көрсеткіші; Е – еңбек өнімділігінің қатысты көрсеткіші; 0,31; 0,19; 0,40; 0,10 – көрсеткіштердің салмақтылық коэффициенттері.

мұндағы, К_қ – кәсіпорынның қаржылық жағдайының критерийі; К_А – кәсіпорын автономиясының салыстырмалы көрсеткіші; Т_қ – төлемқабілеттіліктің қатысты көрсеткіші; К_ө – кәсіпорын өтімділігінің салыстырмалы көрсеткіші; А₀ – айналым қаражаттары айналымдылығының салыстырмалы көрсеткіші; 0,29; 0,20; 0,36; 0,15 – көрсеткіштердің салмақтылық коэффициенттері.

мұндағы, Т_т – тауарды жылжыту мен өткізуді ұйымдастыру тиімділігінің критерийі; Р_ө – өнім рентабельділігінің қатысты көрсеткіші; Д_Т – дайын өнімнің тауарлығының салыстырмалы көрсеткіші; Ө_қ – өндірістік қуаттарды пайдаланудың салыстырмалы көрсеткіші; Ы_т – өнімді өндіруді ынталандыру тетіктері мен жарнама тиімділігінің салыстырмалы көрсеткіші; 0,37; 0,29; 0,21; 0,14 – көрсеткіштердің салмақтыық коэффициенттері.

Тауардың бәсекеқабілеттілік критерийлерін есептеу бірінші әдісте сипатталған формула бойынша жүргізіледі.

Жалпы түрде аталған әдіспен кәсіпорын бәсекеқабілеттілігінің коэффициентін есептеу алгоритмі үш сатылы әдісті қарастырады:

Көрсеткіштерді салыстырмалы шамаларға (баллдарға) ауыстыру үшін оларды базалық көрсеткіштермен салыстыру жүргізіледі. Базалық көрсеткіштер ретінде (салыстыру базалары) төмендегі мәліметтерді алуға болады:

• 
  орташа салалық көрсеткіштер;
  
• 
  кез-келген бәсекелесуші кәсіпорынның немесе нарықтың аталған сегментіндегі жетекші – кәсіпорынның көрсеткіштері;
  
• 
  бағаланатын кәсіпорынның өткен кезеңдегі көрсеткіштері.
  

Кәсіпорын бәсекеқабілеттілігінің бұл әдіспен бағалау кәсіпорынның шаруашылық қызметінің барлық маңызды жақтарын бағалауды қамтиды. Жеке көрсеткіштердің қайталануын болдырмайды, салалық нарықтағы кәсіпорын жағдайын тез және объективті тұрғыдан сипаттауға мүмкіндік береді. Бағалау барысында әр түрлі уақыт аралығындағы көрсеткіштерді салыстыруды кеңінен пайдалану, бұл тетігі жеке бөлімдердің қызметін жедел бақылау нұсқауының әдісі ретінде қолдануға мүмкіндік береді.

N k n

i=1 j=1 i=1

Ұсынылған экономико-математикалық модельдер, табыс деңгейлері алуан түрлі болатын сатып алушылардың ой-пікіріне қатысты. Берілген кәсіпорынмен өндірілетін жеке тауарлардың (азық-түлік) бәсекеқабілеттілігін бағалаудан шыға отырып бәсекеқабілеттілік деңгейін объективті бағалауға мүмкіндік береді.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Бәсекенің мәні неде?
   
2. 
   Кәсіпкерлікте бәсеке қандай функцияларды атқарады?
   
3. 
   Бәсекенің қандай түрлері мен әдістері бар?
   
4. 
   Өнім өндірушілер мен тұтынушылар саны арасындағы арақатынасқа байланысты бәсекелік құрылымдардың қандай түрлерін бөліп көрсетуге болады?
   
5. 
   Бәсекелік стратегияға байланысты бәсекелік мінез-құлықтың қандай түрлерін бөліп көрсетеді?
   
6. 
   Кәсіпорынның бәсекелік артықшылығы мен бәсекеқабілеттілігінің мәні неде?
   
7. 
   Бәсекеқабілеттілікті бағалаудың қандай қағидалары бар?
   
8. 
   Бәсекеқабілеттілік критерийлері дегеніміз не?
   
9. 
   Бәсекеқабілеттілікке әсер ететін факторларды сипаттап беріңіз.
   
10. 
    Кәсіпкерлікте бәсекелестерді бағалаудың қандай әдістері бар?
    

Кәсіпкерлік қызметтің тиімділігін талдаудың басты мақсаты, оның болашық дамуына қажетті ұйымдық, инвестициялық, технологиялық және т.б іс-әрекеттер мен оның тиімді түрде қызмет етуін анықтау болып табылады (17кесте)

Талдаудың негізгі міндеттері:

• 
  кәсіпкерлік қызметтің экономикалық нәтижелеріне қол жеткізу;
  
• 
  бизнестің кемшіліктері мен оң жағдайларын анықтау;
  
• 
  кәсіпкерлік қызметтің тиімділігін мен пайдасын арттыру жолдарын анықтау.
  

17-кесте – Кәсіпкерлік қызметті талдау түрлері

18-кесте – Талдау мақсаттарына байланысты қолданылатын әдістер

Кез-келген кәсіпорын мөлшерлеріне, қызмет аяларына, пайдалылығы мен зияндылығына байланысты тәуелсіз күрделі жүйе болып табылады. Ол нарықтық ортамен өзара қарым-қатынаста болады. Соның салдарынан кәсіпорын қызметінің барлық аспектілерін көрсете алатын жалғыз көрсеткішпен сипаттауға болмайды, яғни көрсеткіштер жүйесі қажет.

Ұтымды кәсіпкерлік шешімдерді іздеу үшін кәсіпкерлік жүйеде имитациялық(ұқсастыру) және сараптамалық модельдермен қатар оптиизациялық(оңтайландыру) модельдер де қолданылады.

Шешім қабылдаудың оңтайландыру қағидасы басқару, жоспарлау, болжау теориясында, жоспарлы – жобалық, өндірістік, коммерциялық қызметте кеңінен таралған. Бірақ, оны пайдалану әдетте қарапайым жеңілдетілген нысанды пайдалану арқылы немесе қолда бар нұсқаны таңдаумен байланысты.

Мұндай сипаттағы таңдау оңтайландыру шартына толық сәйкес емес. Ол оңтайландыру әдісінің шартына жауап береді, онда қарастырылатын нұсқаулардың аясы шектеулі болады және ең жақсы нұсқа оның шегінен тыс болуы мүмкін.

Имитациялық және оптимизациялық модельдер арасында нақты айырмашылықтар бар: олардың барлығының мақсаты мүмкін болатын нүсқалардан ең ұтымдысын (оптималдысын) таңдау болып табылады. Айырмашылық тек модельдері құрастыру негізіне байланысты (имитациялық модельдер үрдістің ағымы бойынша, ал оңтайландыру – талдау әдістерін пайдалануды қарастырады).

Оңтайландыру үрдісінің өзі барлық проблемалық – бағыттаушы модельдерге тән қасиетті жүзеге асыру кепілі екені белгілі. Оңтайландыру, бұл жағдайда, жүзеге асырылатын проблемалық – бағыттаушы модельдеудің мазмұны ретінде көрініс табады. Оның негізгі міндетті – жүйелік білім беру алдындағы мақсаттарға қол жеткізудің нақты жолдарын анықтаудың шешуші механизмі болып табылады.

Кәсіпкерлік қызметті модельдеу кезінде оңтайландырудың маңызы зор. Кәсіпкерліктің оңтайлы моделін таңдау –алуан түрлі болатын факторлар мен оңтайландыру шартына байланысты үрдістер мен көріністерді зерттеуге, олардың үйлесімділігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Оңтайландырудың ерекшелігі модельдеудің варианттық нүсқауларын анықтау үрдісінде танылады. Варианттылық (вариантты әдіс, вариантты тәсіл) ұтымды шешімдер қабылдау үшін модельдің алдын-ала жобаларын жасап шығару үрдісі болып табылады. Басқаша сөзбен айтқанда, вариантты әдіс – бұл шешімдердің көптігіне байланысты ,нұсқаулардың ұтымды бірін таңдау мүмкіндігін қамтамасыз ететін тәсіл.

Таңдау мүмкіндігі түбегейлі шешімдерді бағалау үшін, түпкілікті түрде қажет. Мысалы, басқарушылық шешімді қабылдауда олардың бірнеше нұсқалары жасалынады, ал олардың ішінен шешім қабылдаушы өз нұсқасын таңдай алады.

Вариант түсінігі «varians» деген латын сөзінен таралған, ол өзгермелі дегенді білдіреді. Орыс тілінде вариант деп өзгеруді, бір нәрсенің түрін, сонымен қатар қандай да бір туындының, ресми құжаттың немесе оның бөлігінің бірнеше редакцияларын айтады.

Талдауды өткізу тізбектілігі мен тәртібі кәсіпкерлік қызметтің ерекшеліктеріне, қойылған мақсат пен талданатын нақты материалға байланысты болады. Талдауды өткізудің белгілі бір тәртібі келесідей сипатта болады:

• 
  талдауды өткізу жоспарын құрастыру;
  
• 
  нақты материалды таңдауды, тексеруді және зерттеуді өткізу;
  
• 
  нақты мәліметтерді талдауды жүзеге асыру;
  
• 
  алынған нәтижелерді жинақтау;
  
• 
  ұсыныстарды, тұжырымдарды жасап шығару;
  
• 
  шешімдерді қабылдау.
  

Бұл шаруашылық жүргізудің нарықтық нысандарына негізделген, Қазақстан экономикасының дамуындағы потенциалды және нақты табыстар, көбінесе өндірісті басқару мен жоспарлаудағы әдістер мен жүйелерді, ұтымды пайдалану масштабтарына байланысты екенін көрсетеді. Сондықтан, кәсіпкерлік қызметті жоспарлау тек көрсеткіштер жүйесінің көмегімен ғана жүзеге асыруға болады.

Нәтижесінде, кәсіпорынның экономикалық әлеуетін пайдалану тиімділігін талдау, оның өнімінің бәсекеқабілеттілігін арттыру мүмкіндерін анықтауға мүмкіндік береді. Өз кезегінде, көрсетілетін қызмет пен шығарылатын тауарлардың сапасын арттыру, сонымен қатар ресурсты үнемдеу, сату көлеміне және табыс (пайда) алуға әсер ететін тауардың бәсекеқабілеттілігін тікелей анықтайды.

• 
  материалдық ресурстардың саны мен сапасымен, оларды ұтымды пайдалану мүмкіндіктерімен;
  
• 
  кәсіпорынның барлық ұжымының өнім өндіруге деген қабілетімен (яғни қызметкерлердің білімі, біліктілік, мотивациялық әлеуеті);
  
• 
  кәсіпорынның өндірістік қуаттарын ұтымды пайдалану;
  
• 
  кәсіпорынның инновациялық мүмкіндіктерімен, атап айтқанда өндірісті жаңарту кезеңділігі мен технология ауысымымен және т.б.;
  
• 
  ақпаратты өңдеу мен талдау бойынша кәсіпорынның ақпараттық мүмкіндіктермен;
  
• 
  кәсіпорынның қаржылық мүмкіндіктер мен (несиеқабілеттілік, инвестициялық тартымдылық және т.б.).
  
• 
  
  

Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау үшін ұсынылатын көрсеткіштер жүйесінің ерекшелігі ретінде, оның бәсеке жағдайындағы тұрақты дамуы ретінде – мақсатты бағытталуын айтуға болады. Ол кәсіпорын үшін сыртқы ортаны сипаттайтын көрсеткіштер жүйесін, сонымен қатар тиімділік көрсеткіштерінің құрамын бөліп көрсетуді сипаттайды.

Сыртқы ортада кәсіпорынның жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер, ең алдымен, стратегиялық әсер етудің бағыттарын ары қарай жасап шығару (түзету) үшін, жетекші кәсіпорын, яғни бәсекелестердің қол жеткізілген деңгеймен салыстыру және оның көрсеткіштеріне сәйкестендіру міндеттерін орындауға бағытталған.

Қазіргі жағдайларда шағын кәсіпорындарда, кәсіпорын табысын көбейту, өндіріс тиімділігін өсіру және шектеулі ресурстарды үнемдеуге қол жеткізу үшін, шекті нәтижелердің мазмұны мен бағытталуы бойынша көрсеткіштер жүйесін қолдану керек.

Қызмет нәтижесі әрқашанда да мақсатпен байланысты болғандықтан, экономикалық объекттің ол үшін қолайлы жағдайға қол жеткізуге деген ұмтылысы, оның мақсатты - мінез-құлқын анықтайды. Мақсат, осылайша кәсіпкерлік қызметтің негіздерін қалыптастырады.

Әдетте, кәсіпкерлік құрылымның қызметін бағалау кезінде кез-келген шаруашылық субъект қызметінің басты мақсатынан - кәсіпорынның ұзақмерзімді (стратегиялық) тұрақтылығын қамтамасыз етуден шығатын критерийлер ескеріледі, олар:

- оның бәсекеқабілеттілігі (Б),

- пайдалылығы (П) және

- қаржылық тұрақтылығы (Қ). Оны үш өлшемді координат жүйесі арқылы сипаттауға болады:
Э = f (Б, П, Қ)
Мақсатты қою кезінде, егерде қарама-қайшылықтар туындап жатқан жағдайда, басқарудың нарықтық тұжырымдамасы ретінде маркетинг қағидаларын жүзеге асыра отырып, кәсіпкердің нарықтық позицияларының тұрақтылығы мен бәсекеқабілеттілігін сипаттайтын мақсаттарға басымдылық беру керек.

Мұндай тәсіл маркетингтік концепцияға сәйкес пайданы максималдауға деген ұмтылысқа қарама-қайшы болмайды. Бірақ ұзақмерзімді болашақта табысты қызмет ету үшін жағдайлар жасайды. Және де мұнда тиімділікті бағалау, стратегиялық басымдылықтарды ескере отырып жүргізіледі. Негізінде кәсіпкерлік төмендегі көрсетілген жағдайларға бағытталған кезде тиімді бола алады:

- бәсекеқабілетті өнімді өндіруге,

- өнімнің қасиеттері мен сапалық сипаттамаларын үздіксіз жақсарту үрдісіне.

Отандық кәсіпкерлер үшін өнімнің сапасын жақсарту мәселесі өте өзекті. Ол кәсіпкерлік құрылымның өз бетінше жұмыс істейтін, шаруашылық субъект ретінде қызмет етуіне тек қана сыртқы ғана емес, сонымен қатар ішкі орта да әсер ететін ашық әлеуметтік-экономикалық жүйе ретінде сипатталынады.

Зерттеу мәліметтері көрсеткендей, кәсіпкер жұмысының тиімділігін бағалау кезінде келесідей қағидаларды ұстану қажет:

• 
  тиімділік көрсеткіштерін серпінділігі тұрғысынан талдауды өткізу;
  
• 
  көрсеткіштерді орташа салалық, сонымен қатар тікелей бәсекелестердің ұқсас көрсеткіштерімен салыстыру;
  
• 
  кәсіпкерлік құрылымды басқару тиімділігін кешенді түрде бағалау;
  
• 
  жеке көрсеткіштер арасында себепті-салдарлы және функционалды байланыстарды ашып көрсететін нәтижелерді сараптамалық бағалау;
  
• 
  тиімділікті бағалау модельдерінің стратегиялық бағытталуы мен олардағы кәсіпорын бәсекеқабілеттілігінің өзгеруін есепке алу.
  

Интегралды түрде кәсіпкерлік қызметтің тиімділігін кәсіпорынмен алынған пайда мен рентабельділік бойынша бағалаған жөн. Бірақ, пайданың қандай фактордың есебінен алынғандығы, оның ұйымның болашағына қалай әсер ететіндігі бұл талдауда қарастырылмайды.

Кәсіпкер қызметінің тиімділігін бағалаудың қазіргі қағидаларын толығымен жүзеге асыру үшін критерий ретінде кәсіпорын бәсекеқабілеттілігінің өсімін пайдалану ұсынылады. Ол пайданы алудың негізі болып табылады. Өйткені бәсекеқабілеттіліктің төмендеуі өнім өткізу нарығын жоғалтуға әкеледі.

Қызмет тиімділігінің деңгейі қойылған мақсаттарға байланысты. Сондықтан да тиімділік моделін нақты кәсіпкерлік құрылымның басымдылығының бағытына байланысты – ұзақ уақыт қызмет ету ме, әлде жоғары пайдаға қол жеткізу ме - соған байланысты қою керек. Егерде біріншісі болса, онда ұйым бәсекеқабілеттілігінің өсіміне әкелетін кәсіпкерлік қызметті тиімді деп санау қажет. Және де мұнда шектеу ретінде теріс емес пайда немесе теріс емес шекті табыс (жеке мәмілелер бойынша) функциясы болуы қажет. t-1 мерзімінен t мерзіміне дейінгі кәсіпкер жұмысының тиімділігі, t-1 мерзімінің басына және t мерзімінің аяғына дейінгі бәсекеқабілеттілік деңгейлерінің арақатынасына байланысты бағаланады

мұнда S П(МД)_i ≥ 0, (1)

Егер өткен талдау мерзімдері бірнеше болса, онда мерзім басын «0» индексі деп белгілеп, біз төмендегідей формула аламыз

мұнда S П(МД)_i ≥ 0, (2)

мұнда КСП_t - КСП_t-1 ≥ 0, (3)

Егер өткен талдау мерзімдері бірнеше болса, онда мерзім басын «0» индексі деп белгілеп, біз келесі жағдайдың көрінісін байқаймыз.

t

Э = S П_i

i=0

мұнда КСП_t – КСП₀ ≥ 0, (4)

Кәсіпкерлік қызметтің негізгі нәтижесі ретінде пайданы қалыптастыру мен талдау моделі ұсынылады. Онда шығындардың құралуы өнімнің өмірлік циклының сатысына байланысты болады. Бұл жағдайда пайданы есептеу кезінде келесілерді ескеру қажет:

- жаңадан қалыптасып келе жатқан нарық бойынша (енгізу сатысында) тек тікелей шығындарды ескеру;

- тез дамып келе жатқан нарық бойынша (өсу сатысында) есептеу кезінде толық шығындар мен несие бойынша пайыздарды төлеуді ескеру;

- төмендеу сатысында тек тікелей шығындарды ескеру қажет.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Кәсіпкерлік қызметтің тиімділігін бағалауға деген вариантты тәсілдің мәні неде?
   
2. 
   «Тиімді» және «тиімділік» түсініктерінің ерекшеліктері неде?
   
3. 
   «Нәтиже» және «мақсат» түсініктерінің байланысы неде?
   
4. 
   Кәсіпкерлік қызметтің тиімділігін бағалаудың негізгі қағидаларын атап өтіңіз.
   
5. 
   Өнімнің өмірлік циклының сатыларын сипаттап беріңіз.
   
6. 
   Кәсіпорын имиджінің көрсеткіші немен сипатталады?
   
7. 
   Кәсіпкерлік қызмет көрсету концепциясы деп нені айтады?
   
8. 
   "Бенчмаркинг" түсінігіне сипаттама беріңіз.
   
9. 
   Кәсіпкерліктің тиімділігін бақылау жүйесін сипаттап беріңіз.
   
10. 
    Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметі қандай көрсеткіштермен сипатталады?