-кесте – Азаматтық-құқықтық жауапкершілік

10-кесте – Азаматтық-құқықтық жауапкершілік

Азаматтық жауапкершілік мүліктік болып табылады және өтемақылық сипатқа ие. Өйткені оны қолданудың басты мақсаты зиян шеккен тараптың (кредитордың) құқықтарын қалпына келтіру болып табылады. Кәсіпкерлердің азаматтық жауапкершілігі келісімшарттан тыс қатынастардан пайда болады. Ол өз кезегінде құқықтың сәйкес нормаларымен белгіленеді. Сонымен қатар, жасалған келісімшарттардың орындалмауы немесе дұрыс орындалмауы нәтижесінен шығады. Кінәлі тараптың жауапкершілік деңгейіне (рөліне) байланысты азаматтық жауапкершілік үлестік, бірлескен, қосымша және аралас болып бөлінеді (10-кесте).

Қайта талап ету (регрессивті) жауапкершілік, заңдық тұрғыдан бір тұлғаның жауапкершілігін екінші тұлға өтейды. Мысалы, жұмыс беруші, өз жұмыскерінің әрекетінен болған зардапты, оны шегушіге өтегеннен кейін, зардап мөлшерін жұмысшыдан өндіріп алуға құқығы бар, яғни қайта талап ету әдісімен.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде кәсіпкерлік қызмет аясындағы қылмысты істерге арналған – «Экономикалық қызмет аясындағы қылмыстар» атты арнайы тарау бар.

«Экономикалық қызмет аясындағы қылмыстар» тарауы бойынша жиі кездесетін қылмыстық істерге келесілер жатады:

1) заңды кәсіпкерлік қызметке қарсы тұру;

2) заңсыз кәсіпкерлік;

3) жалған кәсіпкерлік;

4) заңсыз жолмен алынған ақшалай қаражаттарды немесе басқа да мүлікті заңдастыру;

5) монополиялық іс-әрекеттер мен бәсекені шектеу;

6) тауарлық белгіні заңсыз пайдалану;

7) акцизделуге жататын тауарларды маркілеу ережелері мен тәртібін бұзу, акциздік алым маркаларын қолдан жасау мен пайдалану;

8) экономикалық контрабанда;

9) кедендік алымдар мен төлемдерді төлеуден бас тарту;

10) бухгалтерлік есеп ережелерін бұзу;

11) кредиторлық борышты төлеуден бас тарту;

12) азаматтың салықты төлеуден бас тартуы;

13) ұйымдардың салықты төлеуден бас тартуы;

14) тұтынушыларды алдап-арбау;

15) мәмілені жасауға күштеу немесе одан бас тартуға күштеу.

1) 25-25000 дейінгі айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде немесе 2 аптадан 1 жылға дейінгі кезеңге сотталғанның жалақысының немесе басқа да табысының мөлшері ретінде айыппұл;

2) белгілі бір қызметпен айналысуға немесе белгілі бір лауазымынан айыру құқығы, негізгі жаза ретінде 1-5 жылға дейінгі аралықта және қосымша жаза ретінде 6 айдан 3 жылға дейінгі аралықта;

3) 60 сағаттан 240 сағатқа дейінгі аралыққа қоғамдық жұмыстарға тарту;

4) 2 айдан 2 жылға дейінгі тәртіп жұмыстарына жіберу;

5) 1-6 айға дейінгі аралыққа тұтқындау;

6) мүлікті тәркілеу арқылы немесе 6 айдан 15 жылға дейінгі аралыққа бас бостандығынан айыру.

2. 
   КӘСІПКЕРЛЕРДІҢ ӘКІМІШІЛІК ЖАУАПКЕРШІЛІГІ
   

«Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы» Қазақстан Республикасының Кодексінде (ары қарай Кодекс) кәсіпкерлік қызмет, сауда мен қаржылар аясындағы, сонымен қатар салық салу аясындағы әкімшілік құқық бұзушылықтарға арналған арнайы тараулары бар (11-кесте).

1) белгілі бір тәртіпте бекітілген жобалық құжатсыз, сараптаманы өткізусіз немесе құрылыс жұмыстары құқығына рұқсат алмай объектілерді тұрғызу және қайта құру жағдайлары бойынша құрылыс, құрылыс-монтажды, жөндеу-қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу, тұрғын үйлерді қайта жабдықтау мен қайта жобалау;

2) белгілі бір тәртіпте іске қосылмаған объектілер мен кешендерді іске қосу;

3) қоршаған ортаны қорғау бойынша экологиялық талаптарды бұзу және жерді дұрыс пайдаланбау;

4) Қазақстан Республикасының шетелдік жұмыс күшін тарту мен пайдалану ережелерін бұзу.

Әкімшілік Кодекспен заңды тұлғалардың жауапкершілігі, ал Кодекстің жеке тарауларында – ұйымның лауазымды тұлғаларының жауапкершілігі қарастырылған. Бұл жағдайда, кәсіпкерлік қызмет құрылымдарында баскару фунциясын атқаратын, ұйымдастырушылық – реттеуші немесе ұйымдастырушылық – шаруашылық қызметтегі міндеттемелерді орындау барысында, әкімшілік құқықты бұзған басшылар мен басқа да қызметкерлер жауапты болады.

Құқық бұзушылық үшін жауапкершілік бестен екі мыңға дейінгі айлық есептік көрсеткіш есебіндегі айыппұл түрінде, ал кейбір жағдайларда тіпті одан да жоғары көлемде қарастырылған. Кейбір құқық бұзушылықтар үшін айыппұл белгілі бір сомадан пайыздық мөлшерде есептелінеді. Мысалы, салық төлеуші – салық салу объектісінің заңды тұлғасы ретінде салық салу объектілерін көрсетпеген жағдайда, салық салу объектілерінің көрсетілмеген құнының елу пайызы мөлшерінде айыппұл төлеуге міндетті.

  Айыппұлдардан басқа, Кодексте қосымша немесе өз бетінше жұмыс істейтін әкімшілік – құқықтық әсер етудің келесідей шаралары қарастырылған:

1) азаматтығы жоқ тұлғалар мен шетелдіктерді Қазақстан Республикасынан тыс жерге шығару;

2) 15 тәулікке дейінгі әкімшілік тұтқындау;

3) құқық бұзушылықтың тікелей объектілері болып табылатын тауарлар мен көлік құралдарын тәркілеу;

4) лицензия, арнайы рұқсат немесе білікті аттестат (куәлік) іс- әрекетін тоқтату.

Әкімшілік жауапкершіліктің қағидалары болып мыналар табылады:

• 
  заңдылығы;
  
• 
  жазаның даралығы;
  
• 
  материалды қарастыру мен ол бойынша шешім қабылдаудың жариялылығы;
  
• 
  жауапкершіліктің (жазаның) болмауының мүмкін еместігі;
  
• 
  тек құқық бұзу мен кінә болған жағдайдағы жауапкершілік.
  

2. 
   КӘСІПКЕРЛЕРДІҢ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ШАРТТАРЫ ЖӘНЕ ТӘСІЛДЕРІ
   

Міндеттемелер заң талаптары мен оның шарттарына, басқа да құқықтық актілерге сәйкес орындалуы қажет. Ал олар болмаған жағдайда – іскерлік айналым дәстүрлеріне және басқа да қойылатын талаптарға сәйкес орындалуы керек. Іскерлік айналым дәстүрлер қандай да бір құжатта тіркелмеген, заңмен қарастырылмаған кәсіпкерлік қызметтің қандай да бір аясындағы қалыптасқан және кеңінен қолданылатын мінез-құлық ережесі болып танылады. Заңнамаға немесе келесімшарт ережелеріне қарама – қайшы қатысушылардың міндеттемелері сәйкесінше іскерлік айналым дәстүрлерге жатпайды.

Міндеттемелердің пайда болу негіздері :

• 
  Заңмен қарастырылған келісімшарт пен басқа да мәмілелерден, сонымен қатар қарастырылмаған, бірақта заңға қайшы келмейтін мәмілелерден.
  
• 
  Заңнама күшіне қатысты азаматтық-құқықтық салдарды туғызатын әкімшілік актілерден.
  
• 
  Заңнамалық актілермен тыйым салынбаған, негіздер бойынша мүлікті жасау мен сатып алу нәтижесінде.
  
• 
  Азаматтық құқықтар мен міндеттерді орнатқан сот шешімінен.
  
• 
  Өнертабыстарды, өнеркәсіптік үлгілерді, ғылым, әдебиет және өнер туындылары салдарынан туындайтын және интеллектуалды қызметтің басқа да нәтижелерінен.
  
• 
  Басқа тұлғаға залал тигізу салдарынан.
  
• 
  Басқа тұлға есебінен мүлікті негізсіз сақтау немесе сатып алу (негізсіз баюы).
  
• 
  Азаматтар мен заңды тұлғалардың басқа да іс-әрекеттерінің салдарынан.
  
• 
  Азаматтық-құқықтық салдардың пайда болуына байланысты заңнамалық жағдайлар салдарынан.
  

• 
  дұрыс орындау;
  
• 
  борышты кешіру;
  
• 
  бас тарту;
  
• 
  орындау мүмкіндігінің болмауы;
  
• 
  есепке алу;
  
• 
  мемлекеттік орган актісі;
  
• 
  кредитор мен борышкер бір тұлға болған жағдайда;
  
• 
  азаматтың қайтыс болуы;
  
• 
  міндеттемені жаңарту;
  
• 
  заңды тұлғаның жойылуы;
  
• 
  заңнамамен және келісімшартпен міндеттемелерді тоқтатудың басқа да негіздері болуы мүмкін.
  

• 
  айыппұл,
  
• 
  кепіл,
  
• 
  борышкер мүлкін ұстап қалу,
  
• 
  кепілгер болу,
  
• 
  банктік кепілдеме,
  
• 
  кепілпұл және заңмен немесе келісімшартпен қарастырылған басқа да тәсілдер (12-кесте).
  

12-кесте – Міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ету тәсілдері

Жоғарыда келтірілген кестедегідей кәсіпкерлер өз міндеттемелерін қамтамасыз етудің алуан түрлі тәсілдерін пайдаланады.

• 
  құқық бұзушылық құрамының жоқтығы;
  
• 
  жеңе алмайтын күш (форс-мажор);
  
• 
  сұрау мерзімінің өтіп кетуі;
  
• 
  ақшалай міндеттеме бойынша борышкер төлеу мерзімі өтіп кеткені үшін сыйақы (мүдде) төлеуге міндетті емес.
  

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Кәсіпкердің жауапкершілігі деп нені айтады?
   
2. 
   Жауапкершіліктің пайда болу шарттары қандай?
   
3. 
   Кәсіпкердің әкімшілік-құқықтық жауапкершілігі дегеніміз не?
   
4. 
   Бірлескен жауапкершіліктің мәні неде? Ол үшін кім жауап береді?
   
5. 
   Қосымша (субсидиарлы) жауапкершілік дегеніміз не? Ол қалайша жүзеге асырылады?
   
6. 
   Кәсіпкерлердің азаматтық жауапкершілігінің мәні неде?
   
7. 
   Кәсіпкерлер өз міндеттемелерін (міндеттерін) қамтамасыз ету тәсілдері қандай?
   
8. 
   Кәсіпкерлердің әкімшілік жауапкершілігінің мәні неде? Құқық бұзушылықтың қандай түрлері оған жатқызылады?
   
9. 
   Қандай құқық бұзушылықтары үшін кәсіпкерлер қылмыстық жауапкершілікке тартылады?
   
10. 
    Салықтық құқық бұзушылықтың қандай түрлері бар?
    

7. 
   - тақырып:
   

Нарық

Қоғам


Кәсіпорын мәдениеті

арқылы танылады


құндылықтар туралы түсінік

олардан шығады

мінез-құлық нормалары мен ережелері

нақты мінез-құлыққа

2

) Ұйымдық мәдениетке кәсіпорынның өзінше ерекше нысан екенің көрсететін түсініктер, құндылықтар мен ережелердің жиынтығы жатқызылды.

Сонымен қатар, кәсіпкерлік мәдениетке аясы кең ұғым ретінде төмендегідей де анықтама беріледі:

Кәсіпкерлік мәдениет – белгілі бір уақыт аралығында субъектілерді кәсіпкерлік аяда экономикалық белсенділіктің қандай да бір түрлеріне бағыттайтын, кәсіпкерліктің тұрақты дамуына септігін тигізетін, жинақталған тәжірибені беруді қамтамасыз ететін мінез – құлық үлгілерінің, құндылықтар жүйесінің, әлеуметтік нормалардың, іргелі қағидалар мен қоғамдық институттардың жиынтығы болып табылады.

Адамдарға әсер етудің, яғни оларды басқарудың үш түрлі құралы бар, олар:

• 
  иерархия (ұйым), онда адамға әсер етудің негізгі құралы бағындыру болып табылады;
  
• 
  нарық, онда көлденең түрде тепе – теңдіктен қарым-қатынастар қалыптасады;
  
• 
  мәдениет – жасап шығарылған және қоғаммен танылған құндылықтар, мінез – құлық ерекшеліктері, әлеуметтік нормалар.
  

Материалдық мәдениеттің құрамдас бөлігі кәсіпкерлік мәдениет болып табылады. Оған басқару мен ұйымдастыру, айырбастау мен үлестіру, технологиялар, еңбек жағдайларының және т.б. мәдениеті жатады. Яғни, ол кәсіпкерлік қызмет үрдісінің барысындағы субъектілер арасындағы қатынастардың ұдайы өндірісімен байланысты.

1. 
   мәдениет әлеуметтік болып табылады, өйткені оның қалыптасуына фирма қызметкерлерінің басым бөлігі әсер етеді;
   
2. 
   ұжым мүшелерінің мінез – құлқын реттейді;
   
3. 
   адамдармен құрылады;
   
4. 
   барлық қызметкерлермен қабылданады;
   
5. 
   дәстүрлерді ұстануға негізделген;
   
6. 
   танымды сипатқа ие болады;
   
7. 
   өзгеруге бейім;
   
8. 
   көпқырлы, яғни оны қандай да бір тәсіл арқылы ғана тану мүмкін емес;
   
9. 
   сезілмелі және сезілмейтін;
   
10. 
    тұрақты даму үстінде болады.
    

• 
  біріншіден, табиғи жолмен жүзеге асырылады. Яғни, онда кәсіпорындар өткен және қазіргі тәжірибені ескере отырып, қойылған мақсаттарды қамтамасыз етуде нәтижеге әкелетін мәдени дәстүрлерді қолдайды;
  
• 
  екіншіден, мінез – құлықтың белгілі бір кешендерін енгізу жолымен қалыптасуы мүмкін.
  

• 
  коммуникативті – интегративті, ол әлеуметтік – экономикалық ортада төселуді және тұрақтылықты қамтамасыз етеді;
  
• 
  консервативті – кәсіпкерлік еңбектің дәстүрлі үлгілерін қайта жаңғырту есебінен, сыртқы қарама – қайшылықтарға төзімділік пен ішкі тұрақтылық күштерін құрайды;
  
• 
  инновациялық – өзгермелі жағдайға дұрыс бейімделген жаңа үлгілерді танытады;
  
• 
  трансляциялық – ол ақпаратты берумен айналысады;
  
• 
  мақсатты - құндылықтарды, үлгілерді қалыптастырады;
  
• 
  бағалаушы – іс - әрекеттерді бағалау әдістері мен көрсеткіштерін құрастырады.
  

• 
  жалпы адами құндылықтар (борыш, әділеттілікке деген ұмтылыс және т.б.), өмірдің мәні, адамның парызы туралы жалпы түсініктер;
  
• 
  елдегі өмір сүру бейнесінің ұлттық – мәдени және діни-мәдени стереотиптері (таптаурын);
  
• 
  мінез – құлық нормалары мен ережелері, кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің өзара әрекеттесу үлгілері;
  
• 
  еңбекке, байлыққа, жағдайға деген құндылық-мотивациялық қатынас (еңбек этикасы);
  
• 
  шаруашылық жүргізудің мәдени үлгілері;
  
• 
  елдің орналасу, ландшафтық, климаттық және оның жер көлемінің ерекшеліктері.
  

• 
  ұйым қызметкерлерінің өз назарларын сыртқы міндеттерге аударуы – ашықтылығы, тұтынушыларға анық және сапалы қызмет көрсетуі, тұтынушылармен жақсы, өзара қарым – қатынастарда болуы;
  
• 
  қызметкерлердің ұйым мүдделеріне берік болуы, ұйымның аралық және шекті мақсаттарға жетуі барысындағы олардың өз ролінің қаншалықты маңызды екендігі туралы ақпарат алуы;
  
• 
  ұйымда шешім қабылдау барысында шешімдерді қабылдаудың топтық нысандарының басым болуы;
  
• 
  ұйым қызметінің алдын-ала жоспарларға сай жүруі, жеке бір қызметкерлер мен қызметкерлер тобы арасындағы тығыз ынтымақтастық;
  
• 
  ұйымдағы инновациялық үрдістер, ұйымның инновациялармен қатар жүретін тәуекел деген құбылысқа дайын болуы.
  

Корпоративтік мәдениет өзара байланысты екі құрамдас бөлімнен тұрады. Бірінші, ұйым мүшелерінің сыртқы, яғни көзге көрінетін мәдени өлшемдер: киім кию өнері, арнаулы белгілер, ұйымдық салт – дәстүрлер, жұмыс жағдайының қолайлығы және т.б. Екінші, кәсіпорын қызметкерлерінің мінез – құлқын анықтайтын, реттейтін құндылықтар мен т.б. көрсеткіштерді қамтиды.

Корпоративтік мәдениет негізінен екі маңызды фактормен анықталады:

• 
  ұйым мүшелерінің кәсіпорынның негізгі құндылықтарын қабылдау дәрежесімен;
  
• 
  ұйым мүшелерінің осы құндылықтарға адалдығы дәрежесімен.
  

Ұйымдық, корпоративті және кәсіпкерлік мәдениет түсініктерінің ерекшеліктер 13 – кестеде келтірілген.

Кәсіпкерлік қызметте мәдениеттің басты элементі барлық қабылданған заңдарды ұстану болып табылады. Өз жұмысы барысында ұйым мемлекетпен, қоғаммен, жабдықтаушылар мен тұтынушылармен, өз қызметкерлерімен алуан түрлі қатынастарға түседі. Осы жағдайларда оған кәсіпкерлікке тікелей немесе жанама түрде әсер ететін қабылданған құқықтық актілерді, стандарттарды, ережелерді, нормаларды қатаң ұстану қажет.

Кәсіпкерлік қызмет мәдениетінің тағы да бір маңызды элементі қабылданған міндеттер мен міндеттемелерді қатаң ұстану болып табылады. Кез – келген ұйымның заңнамалық актілерден, келісімшарттардан шығатын міндеттемелері бар. Оларды бұзу серіктестерге, жабдықтаушылар мен тұтынушыларға, ұйым қызметкерлеріне мүліктік және моральды зиян әкеледі.

Кәсіпкерлік қызмет мәдениетінің тағы да бір маңызды элементі – бизнесті әділетті түрде жүргізу. Барлық дамыған әлемде адамдарға, бизнес жүйесіндегі әріптестерге, мемлекетке деген әділетті және таза қарым – қатынас – кәсіпкерлік мәдениеттің маңызды белгісі болып табылады.

Кәсіпкерлік қызмет мәдениетінің маңызды элементі кәсіпкерлермен жалпы этикалық нормаларды ұстану болып табылады. Ол нормалар кәсіби этикадан, бизнесті жүргізудің жалпыға бірдей ережелерінен, және кәсіпкерлердің өздерінің тәрбиелілігі мен мәдениеттілігінен тұрады.
13-кесте – Ұйымдық, корпоративті және кәсіпкерлік мәдениет түсініктерін салыстыру

2. 
   ІСКЕРЛІК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАР. ІСКЕРЛІК КЕЛІССӨЗДЕР
   

• 
  қабылданған және қорғалатын ресми заңдар;
  
• 
  жалпы адами этикалық нормалар («ұрлама», «кісі өлтірме» және т.б);
  

Іскерлік қатынас мәдениеті - іскерлік сөйлесу мәдениетінен, іскерлік жиналыс өткізуден, клиенттерді қабылдау мен олармен сөйлесуден, телефон арқылы сөйлесу қабілетінен, іскерлік кештерден, тұсаукесерлерден, киім – киіну мен жүріс тұрыстан, іскерлік жазбаша қарым – қатынастан және факс бойынша іскерлік ақпаратпен алмасу және т.б. тұрады.

Кәсіпкерлік қызмет барысында белгілі бір адамға немесе адамдар тобына шешімдер қабылдауға тура келеді. Бұл жағдайда адамның мінез- құлқына кәсіпкерлік қызметтің жалпы мәдениетіне сай шешілетін мәселелердің сипаты мен іскерлік қарым – қатынас мәдениеті әсер етеді. Іскерлік қарым – қатынас оның тиімділігін арттырудың маңызды құралы болып табылатын белгілі бір ережелерге сай жүргізіледі. Ол этикет, сәйкестендіру, өзара әрекеттесу мен өзін – өзі көрсете білу ережелері.

Іскерлік қатынас – бұл бірлескен жұмыс нәтижесінде белгілі бір нәтижеге қол жеткізу, нақты міндетті шешу немесе қойылған мақсатты жүзеге асыруды қарастыратын іскерлік ақпарат пен жұмыс тәжірибесінің алмасуын қарастыратын үрдіс. Бұл үрдістің ерекшелігі регламент уақыты, яғни аталған территорияда қабылданған ұлттық және мәдени дәстүрлермен, тұлғалардың аталған кәсіби тобындағы кәсіби этикалық қағидалармен анықталатын белгілі бір шектеулерге бағыну болып табылады.

• 
  әңгімелесулер;
  
• 
  келіссөздер;
  
• 
  жиналыстар;
  
• 
  қатысулар;
  
• 
  көпшілік алдында сөз сөйлеу.
  

Іскерлік қатынас аясындағы құзіреттілік әр салада табыспен немесе сәтсіздікпен тікелей байланысты: ғылым, өнер, өндіріс, сауда және т.б. Менеджерлерге, кәсіпкерлерге, өндірісті ұйымдастырушыларға, басқару аясында қызмет ететін адамдарға және жеке кәсіпкерлерге келетін болсақ, олардың коммуникативті құзіреттілігі, яғни олардың кез-келген жағдайда қалыптасқан жағдайды дұрыс талдай отырып шешім қабылдауы, олардың кәсіби сипатының ең басты құраушыларының бірі болып табылады.

Қызмет аясындағы байланыстар әріптестік бастамалардан және өзара қажеттіліктерден, жалпы іс мүдделерден тұрады. Мұндай байланыстар еңбек пен шығармашылық белсенділікті арттырады және тиімді бизнестің маңызды факторы болып табылады.

Кәсіпкердің өзінің әріптестерімен сөйлесе білуі, өзін – өзі біліктілігі жағынан жоғары деңгейде көрсете білуі оның табысқа жетуінің негізгі факторларының бірі болып табылады. Мамандардың зерттеу қортындысы бойынша кез – келген адамның жетістігінің 15 % кәсіби біліміне, ал қалған 85% өзі жұмыс істейтін ұйым мүшелерімен оның араласу қабілетіне байланысты деген тұжырым бар.

Іскерлік қатынас құрылымы бес негізгі фазадан тұрады:

1. 
   Әңгімелесудің басталуы.
   
2. 
   Ақпаратты беру.
   
3. 
   Дәлелдеу.
   
4. 
   Әңгімелесушінің дәлелдерін мойындамау (мойындамау).
   
5. 
   Шешім қабылдау.
   

Әңгімелесуді аяқтау кезінде іс-әрекеттер тәртібі кері болуы керек: сөзді әңгіме жетекшісі алады және ол әңгімелесушіге берумен аяқтайды.

Әңгімелесушімен жеке байланысты орнату кезінде неге назар аудару қажет?

Біріншіден, анық, жинақы және мазмұнды кіріспе сөздер мен түсіндіруге.

Екіншіден, әңгімелесушіге міндетті түрде аты, жөнін толық атау арқылы әңгімелесу.

Үшіншіден, әңгіме арқауына сәйкес сырт келбеті болуы керек (киім, жинақылық, әлпет түрі).

Әңгіме барысында әңгімелесуші тұлғаға сыйластықпен қарау, оның ойлары мен қызығушылықтарына назар аудару кез-келген әңгімелесудің айнымас бөлігі болып табылады.

Әңгімелесушінің ескертулері, оның сізді белсенді түрде тыңдап отырғандығын, сіздің сөйлеуіңізді бақылап отырғандығын, сіздің дәлелдеріңізді мұқият тексеріп, бәрін ой елегінен өткізіп отырғандығын білдіреді. Ескертулері жоқ әңгімелесуші – ол өз ой-пікірі жоқ адам деп саналады. Сондықтан да әңгімелесу барысында әңгімелесушінің ескертулері мен дәлелдерін, нәтижеге жетудің кедергілері ретінде қарастырудың қажеті жоқ. Қайта олар әңгімелесуді жеңілдетеді және сол арқылы істің мәні туралы не ойлайтындығын байқауға болады.

Ескертулердің келесідей түрлері бар: айтылмаған ескертулер, қате түсініктер, күлкілі ескертулер, ақпарат алу мақсатындағы ескертулер, өзін таныту мақсатындағы ескертулер, субъективті ескертулер, қарсылық таныту мақсатындағы ескертулер.

Оларды толығырақ қарастырайық. Ескертулердің себептері, оларға қалай әсер ету керектігі өте маңызды роль атқарады.

Айтылмаған ескертулер. Бұл әңгімелесуші айтып үлгермейтін, айтқысы келмейтін немесе айта алмайтын ескертулер. Сондықтан біз оларды өзіміз анықтап, оның кері әсерін болдырмауымыз керек.

Қате түсініктер. Олар әңгімелесуші көзқарасы қате болған жағдайда, ыңғайсыз ескертулерді тудыратын себептерге жатады. Оның ұстанымының эмоционалды негізі бар, сондықтан барлық логикалық аргументтер мұнда қажетсіз. Біз әңгімелесушінің аргументтері агрессивті тұрғыдан негізделуінен ерекше талаптар қойып, сөйлесудің тек теріс жақтарын ғана көретінін байқаймыз. Мұндай ескертулердің себебі, сіздің тарабыңыздан дұрыс емес тәсіл, сізге деген антипатия, келеңсіз көріністер болып табылады. Демек, сізге әңгімелесушінің көзқарасы мен мотивтерін анықтап, өзара түсінушілікке келуге ұмтылу керек.

Ирониялық (кемсітуші) ескертулер. Мұндай ескертулер әңгімелесушінің теріс көңіл-күйінің салдары немесе кей бір жағдайда оның сіздің шыдамдылығыңыз бен салмақтығыңызды тексеруге деген қалауының салдары болуы мүмкін. Сіз ескертулердің әңгіме барысымен тығыз байланысы жоқ екендігін, тіпті жәбірлеуші сипатқа ие екендігін байқайсыз.

Мұндай жағдайда не істеу керек? Бұл жағдайда ескерту шындыққа жанаса ма, әлде қарсы шығу мақсатында болды ма, соны анықтау керек. Кез-келген жағдайда әңгімелесушінің сөзіне еруге болмайды. Сіздің реакцияңыз тапқырлықпен жауап беру, немесе мұндай ескертуге мүлдем мән бермеген жөн.

Сондықтан сіз барынша түсінікті, жан – жақты жауап беруіңіз керек.

Мұндай сипаттағы ескертулер сіздің тарапыңыздан ойыңызды күшті эмоциялық тұрғыдан жеткізуіңіз себеп болуы мүмкін. Мұндай жағдайда қалай істеу керек? Осы жағдайда сіздің әңгімелесушіңіз өз идеялары мен ойларына дәлелді тұжырымдама табуы қажет.

Мұндай ескертулердің себебі неде? Сіздің ақпаратыңызға сенім аз және сіз әңгімелесушінің қызығушылығына жеткіліксіз назар аударасыз. Ол сіздің ақпаратыңызға сенбейді, сондықтан да келтірілетін фактілерді бағаламайды. Мұндай жағдайда қалай істеу керек? Өзіңізді әңгімелесушінің орнына қою керек, оның мәселелерін ескеру керек.

Мұндай ескертулердің мәні сізбен әңгімелесушінің мәселені шешуде басқа жолы бар, сондықтан ол сіздікімен келіспейді. Мұндай жағдайда әңгімелесушіге ашық түрде қарсы шықпай, оған оның көзқарастарын ескеретіңізді жеткізу керек. Содан кейін мәселені шешудің сіз ұсынатын жолының қандай артықшылықтары бар екендігін түсіндіру керек.

Бұл жағдайда әңгімелесуші сіздің дәлелдеріңізбен алдын – ала таныспаған, сондықтан әңгіме тақырыбы нақты анықталмаған. Мұндай жағдайда не істеу керек? Әңгіме тақырыбын жүйелі түрде нақты анықтау керек. Егер түсініспестік күшейген жағдайда әңгімелеу тактикасын қайта қарау керек. Ал бұл жағдайда нәтиже бермесе әңгіме тақырыбын өзгерту қажет.

Іскерлік қатынас қағидалары концептуалдық этикалық тұрғыдан қызметкерлерге шешімдерді, іс-әрекеттерді, өзара қарым – қатынастарды және т.б. іске асыруға мүмкіндік береді.

Прогресс максимумы деп аталатын төртінші қағидаға сәйкес, қызметкердің іс-әрекеттері мен қызметтік мінез-құлқы ұйымның (немесе оның бөлімшелерінің) дамуына септігін тигізсе, ол моральдық көзқарас тұрғысынан емес, этикалық көзқарас тұрғысынан танылады.

Төртінші қағидалардың логикалық жалғасы бесінші қағида – прогресс минимумы қағидасы болып табылады. Егер қызметкердің немесе ұйымның іс-әрекеттері этикалық нормаларды бұзбаса, олар жалпы этикалық болып табылады.

Алтыншы қағиданың мәні, егер ұйым қызметкерлері басқа ұйымдардағы, аймақтардағы, елдердегі моральдық ұстанымдарға, дәстүрлерге және басқа да жағдайларға ұстамдылықпен қараса ол этикалық ұстанымдылық болып табылады.

Жетінші қағида дара релятивизм (салыстырылымдық) мен этикалық релятивизмді жалпы адами этика талаптарымен алуан түрлі сәйкестендіруді ұсынады.

Сегізінші қағидаға іскерлік қатынастарда шешімдерді дайындау мен оны қабылдау кезінде дара және ұжымдық бастама бірдей негізге алынады.

Тоғызыншы қағида кез-келген қызметтік мәселелерді шешу барысында өз ойын айтудан қорықпау қажет деп есептелінеді. Бірақ, қызметкер өз ойын айтуда этикалық шектерден шықпауы керек.

Оныншы қағида – қызметкерлерді кәсіби жұмыстарын атқаруда және тапсырмалар беруде оларға ешқандай күштеу әдістерін пайдаланбау қажет.

Он бірінші қағида – этикалық стандарттар ұйым өміріне бірмезгілді бұйрықпен емес, менеджерлер мен қатардағы қызметкерлер тарапынан үнемі және тұрақты түрде жүргізілуі қажет.

Он екінші қағида – әсер ету жағдайына байланысты (ұжымға, жеке қызметкерлерге, тұтынушыларға және т.б.) оған қарсылық көрсететін күштер мен факторларды ескеру қажет.

Он үшінші қағиданың мәні қызметкердің жауапкершілігіне, оның құзіреттілігіне, сенімді ақтау сияқты қасиеттеріне баса көңіл аудару.

Он төртінші қағида келіспеушілікті, дауды болдырмауға барынша ұмтылу.

Он бесінші қағида – басқалардың бостандығын шектемейтін еркіндік.

Он алтыншы қағиданы септігін тигізу қағидасы деп айтуға болады. Қызметкер тек өзі ғана этиканы ұстанбай, оны өз әріптестерінің де ұстануына септігін тигізуі керек.

Он жетінші қағида бәсекелесіңді сынама деген ұстаным.

Бұл жерде қағиданың мәні тек қана бәсекелесуші ұйым туралы ғана емес, сонымен қатар «ішкі бәсекелес» - кәсіпорынның басқа бөлім ұжымымен де және әріптестер арасындағы бәсекелестер туралыда болып отыр.

Іскерлік қатынас этикасының қағидалары кез-келген кәсіпорынның әрбір қызметкері үшін өзінің жеке этикалық жүйесін жасап шығаруға негіз болуы керек.

Қағидалар тізбегі қандай да бір ұйым қызметінің ерекшеліктерін ескеру арқылы жалғаса береді. Кәсіби этика қағидалары да бар.

Барлық кәсіптер үшін жалпы қағида келісілген мүмкіндіктер шегінде жұмыстың ең жоғары сапасы болып табылады. Корпоративті мүдделерді тұтынушы мүдделеріне қарсы қоюды болдырмау қажет.

Клиентке, сатып алушыға және т.б. кәсіби қызметтің объектісі емес, субъектісі ретінде қатынасудың, адамдарды еркінен тыс басқаруды, адамдарды алдауды болдырмаудың жалпыға бірдей талабы көптеген кәсіп түрлерінде «ақпараттандырылған келісу» қағидасы түсінігі ретінде қабылданады.

Ақпараттандырылған келісу мамандар тарапынан ұсынылатын денсаулыққа, уақытқа, материалдық шығындарға, мүмкін болатын басқа да себеп салдарға немесе моральдық тұрғыдан зиян келтіруге әкелетін жағдайларға байланысты толық ақпаратты беруді білдіреді.

Бұл ақпарат тұтынушының, пациенттің, оқытушының және т.б.тұлғалардың қызмет көрсету түрлерінің артықшылықтары мен кемшіліктерін ескере және көре отырып, олардың сапасы, бағасы, т.б. нәтижелерді өз еріктерімен қабылдауына мүмкіндік береді.

Барлық кәсіптер түрлері үшін негізгі қағида ретінде кәсіби құпияны, тұтынушылар туралы ақпаратты, ақпараттық сұраныстар, қызметтер, технологиялар, рецепттерді сақтау қағидасы болып табылады.

Маманның жұмысына қатысты құпияны, яғни маманға қатысты және маманның қызмет міндеттерін орындау нәтижесінде пайда болған оның жетістігіне айналған мәліметтерді жарияламау тұрғысынан түсіну қажет.

Меншік құқықтарын сыйлау – кәсіби этиканың маңызды қағидасы.

Көптеген кәсіп түрлерінде коллегиялылық (алқалық) қағида түрі кездеседі.

Демократия жағдайында кәсіби этиканың маңызды қағидасы ретінде сын айтуға деген құқық болып табылады.

Экологиялық қағида мамандарды жұмыс орнының тазалығы мен ауасын таза ұстауға, эпидемия кездерінде кәсіби шараларды өткізуге, табиғат пен адамды қорғау шарттары ретінде жылуды, суды, электроэнергияны үнемдеуге міндеттейді.

Гедонизм – этика қағидасы, оған сәйкес рахат алуға құштарлық пен жапа шегуді көрмеуге деген адамның ұмтылысы, оның табиғи құқығы болып табылады.

Гедонизм кәсіпкерлерді оптимизмге, жұмысқа, өмірге деген құштарлық пен ләззат алуға ұмтылдырады.

Ауызша және жазбаша сөз мәдениеті көбінесе кәсіби этиканың негізі болып табылады. Оның маңызды көрсеткіштері ретінде сөйлесу стилі, функционалдық сауаттылық көрініс табады.

Кәсіби әңгімелесуде тіл мен сөйлесу өнеріне деген этикалық талаптар өте қарапайым болғанымен, оларды орындау өте күрделі. Әрбір айтылған сөзге үлкен жауапкершілікпен қарау керек.

Келіссөздер негізінен өзара ой - пікір алмасу (талқылауға ұсынылған мәселелерді шешу үшін алуан түрлі ұсыныстар) арқылы екі тараптың да мүдделеріне жауап беретін келісімге келу және барлық қатысушылардың көңілінен шығатын нәтижелерге қол жеткізуге арналады. Олар ой – пікір алмасудан қажетті сұрақ – жауап беру, қаралатын мәселелер бойынша ескертулер мен дәлелдерден тұрады. Келіссөздер жеңіл немесе өте күрделі жағдайда жүргізілуі мүмкін. Әріптестер келіссөздер кезінде күрделі мәселені шешуде өзара келісімге келуі немесе келмеуі де мүмкін. Сондықтан да әрбір келіссөздер жүргізу барысында арнайы тактикалық ұстанымдарды тұжырымдап оны жүргізу техникасын үнемі жетілдіре отырып жүргізу қажет.

Келіссөздердің алуан түрлілігіне байланысты олардың нақты моделін ұсыну мүмкін емес. Оларды өткізу негізінен төмендегідей тәртіп бойынша жүргізіледі:

1. 
   Келіссөздерге дайындық.
   
2. 
   Келіссөздерді өткізу.
   
3. 
   Мәселені шешу (келіссөздердің аяқталуы).
   
4. 
   Іскерлік келіссөздер қорытындыларын талдау.
   

Келіссөздердің табыстылығы сіздің оған қаншалықты мұхият дайындалғандығыңызға байланысты. Келіссөздер басталғанға дейін олардың дайындалған моделі болуы керек:

• 
  келіссөздер қандай мәселеге арналады және талқыланатын сұрақтардың нақты жүйесі болуы қажет. Келіссөздерде бастамашылық мәселені жақсы білетін және терең түсінетін тарап жағында болады;
  
• 
  міндетті түрде нақты бағдарламаны, келіссөздерді өткізу сценарийін құрастыру керек. Келіссөздердің қиындықтарына, күрделілігіне байланысты бірнеше жобалар болуы мүмкін;
  
• 
  келіссөз жүргізуші мақсатқа жету үшін қандай жағдайда қарсыласының уәжіне келісу немесе келіспеу кездерін анықтап алуы керек.
  

1) келіссөздердің мақсаты;

2) келіссөздер бойынша әріптес;

3) келіссөздерді өткізу нысаны;

4) келіссөздердің жағдайы мен шарттары;

5) келіссөздерге қатысушылар;

6) келіссөздерді ұйымдастыру.

Келіссөздерді өткізу.Тәжірибе жүзінде іскерлік келіссөздерді жүргізудің келесідей негізгі әдістер қолданылады:

• 
  Вариациялық әдіс
  
• 
  Интеграция әдісі
  
• 
  Теңдестіру әдісі
  
• 
  Келісе отырып шешім табу әдісі
  

Күрделі келіссөздерге дайындалу барысында (мысалға, қарсы тараптың оң реакциясын алдын-ала байқауға болатын кезде) келесідей сұрақтарды анықтау керек:

• 
  аталған мәселені шешудің ұтымды шешімі (жүзеге асыру жағдайларына тәуелсіз) неде?
  
• 
  ұтымды шешімдердің қандай аспектілерінен (кешенді түрде қаралатын мәселенің, әріптес пен оның болжамды реакциясын ескере отырып) бас тартуға болады?
  
• 
  күтілетін нәтиже бойынша кездесетін қиындықтар мен кедергілерді жүйелеп және саралау, талдау тәсілдерін пайдаланып ұтымды (жүзеге асырудың жоғары дәрежесі) шешімді қалай қабылдауға болады?
  
• 
  шешімді біржақты жүзеге асыру кезінде мүдделердің (өзара тиімді, материалдық, қаржылық, заңды және т.б. қамтамасыз ету кезінде сәйкесінше шешімді қысқарту немесе кеңейту) қайшылығынан әріптестің сенім артқан болжамына әсер ету үшін қандай аргументтер қажет?
  
• 
  мерзімі шектеулі келіссөздер кезінде қандай мәжбүрлі шешім қабылдауға болады?
  
• 
  әріптестің қандай өте жоғары сұранысы мен ұсыныстарын міндетті түрде қабылдамау керек және қандай дәлелдердің көмегімен?
  

Әріптес интеграция қажеттілігін сезінуге қол жеткізу үшін, оның заңды мүдделерін естен шығармау қажет. Сондықтан да келіссөз барысында талқылаудың нақты мазмұнына байланысты болмайтын және әріптес мүдделеріне сәйкес келмейтін тәсілдерден бас тарту қажет. Керісінше, әріптеске өз ұстанымыңызды баяндаңыз және келіссөздер нәтижесі үшін бірлескен жауапкершілік шектерінің қандай іс-әрекеттерін одан күтетіңізді анықтап көрсетіңіз.

Сіздің ұйымдық мүдделеріңіз әріптес мүдделерінің сәйкессіздігіне қарамастан, келіссөздерде талқыланатын мәселені шешу қажеттілігі мен оның шешу нүктелерінің шегін ерекше атап көрсетіңіз.

Мүдделер аясында өзара тиімділікке қол жеткізудің барлық ортақ аспектілері мен мүмкіндіктерін анықтап көрсетуге тырысыңыз.

Қиялға берілмеңіз және келіссөздердің әрбір тармағы бойынша келісімге келуге болады деп санамаңыз олай болған жағдайда келіссөздер тіпті қажет болмас еді.

3. Теңдестіру әдісі

Бұл әдісті қолдану кезінде төменде келтірілген ұсыныстарды ескеріңіз.

Әріптесіңіздің сіздің ұсынысыңызды қабылдауы үшін қандай сендірерлік дәлелдер (фактілер, есептеулер нәтижесі, статистикалық мәліметтер және т.б.) қажет екенін анықтаңыз.

Сіз қандай да бір уақыт аралығында өзіңізді әріптестің орнына қойып ойланып көріңіз, яғни қаралатын мәселеге оның көзқарасы тұрғысынан қарау керек.

Әріптес тарапынан «иә» деген жауап алу үшін, мәселелерді жан – жақты қарастырып, оның артықшылықтарын әңгімелесушіге ұтымды түрде жеткізу қажет.

Сонымен қатар, әріптестің қарсы дәлел келтіру мүмкіндігін ойластырып, оларды «ескеріп», туындайтын жағдайға байланысты өз дәлеліңізді дайындау керек.

Әріптестің келіссөздер барысындағы қарсы дәлелдерін елемеуге болмайды. Ол сізден өз күдіктеріне, ескертулеріне және т.б. жағдайларға байланысты нақты тұжырымды күтеді. Бұл жағдайды болдырмау үшін әріптестің мұндай мінез-құлқына не себеп болғанын анықтаңыз (сіздің ескертулеріңізді толық түсінбеу, жеткіліксіз құзіреттілік, тәуекелге барғысы келмейтіндігі, уақытты создырғысы келетіндігі және т.б.).

4. Ымыраға келе отырып шешім қабылдау әдісі

Келіссөздерге қатысушылар ымыраға келуге дайын болуы керек: әріптестің мүдделері сәйкес келмеген жағдайда келісімге сатылы түрде келу керек.

Ымыраға келу барысында әріптестер өзара келісімге келудің сәтсіздікке ұшырауы мүмкін жағдайда жаңа көзқарастарды ескере отырып, өз талаптарынан жартылай бас тартады (бір нәрседен бас тартады, жаңа ұсыныстар қояды).

Әріптес ұстанымына жақындау үшін, өз мүдделерін жүзеге асыру барысында, ымыралық шешімнен туындайтын салдардың нәтижесін алдын-ала ойластыру мен оған көнудің мүмкін болатын шектерін сыни тұрғыдан бағалау керек.

Ұсынылған ымыралық шешім сіздің құзіретіңіздің аясынан асып түсетін жағдайлар болуы мүмкін. Әріптеспен байланысты сақтап қалу мүдделеріне қарай Сіз бірден шартты келісімге (мысалы, құзіретті басшының келісіміне сілтеуіңіз мүмкін) баруыңызда мүмкін.

Екі тарап үшін де өз талаптарынан бас тарту арқылы тез келісімге келу өте қиын. Сонымен қатар, басталған жұмыс ағымы бойынша әріптестер өз ойларын жүзеге асыруға ұмтылады. Мұнда шыдамдылық, мотивация және келіссөздерден шығатын барлық мүмкіндіктерді пайдалану кезінде, мәселені жаңа дәлелдер мен тәсілдер көмегімен қарастыру қабілеті өте қажет.

Ымыралық негіздегі келісім, келіссөздердің үзілуі әріптестер үшін қолайсыз жағдай тудырғанда және келіссөздердің жалпы мақсатына қол жеткізу қажет болған жағдайда жүргізіледі.

Келіссөздерді жүргізудің келтірілген әдістері жалпы сипатқа ие.Оларды жүргізу барысында нақтылайтын бірқатар тәсілдер, әдістер мен қағидалар бар.

Қарсы алу және байланыс орнату сатысы — тікелей, жеке іскерлік байланыстың басталуы. Бұл келіссөздердің жалпы, бірақ маңызды сатысы.

Қарсы алу процедурасы өте қысқа уақытты алады. Қарсы алудың еуропалық елдерде кеңінен таралған түрі – қол алысу, онда бірінші болып қолын күтіп алушы созады.

Келіссөздердің басталу сәтін көрсететін әңгіме өрісі қатысушыларды шаршатпайтын деңгейде өтуі тиіс. Аталған жағдайда, яғни қонақтарды қарсы алу кезінде емес, үстелге отырып келіссөздер жүргізудің барысында визит карточкаларын ұсыну рәсімі жүргізіледі.

Келіссөздердің іскерлік бөлігінің аяқталуы әріптестер мүдделерін ескере отырып нақты шешімдер (шешім ымыралық негізде қабылданады) қабылдаумен аяқталады.

Келіссөздер теріс нәтижемен аяқталған жағдайда да әріптеспен субъективті байланысты сақтап қалған жөн. Аталған жағдайда, келіссөздердің мағынасына емес, болашақта іскерлік байланыстарды сақтап қалуға мүмкіндік тудыратын тұлғалық аспектілерге назар аударылады. Яғни, оң нәтижелерге қол жеткізілмеген келіссөздердің тараулары бойынша қорытынды жасаудан бас тарту қажет. Екі тарап үшін де қызығушылық туғызатын жағдайды жеңілдететін және достық қатынасты қалыптастыратуға септігін тигізетін тақырыпты табу қажет.

Хаттамалық шаралар келіссөздердің айнымас құраушысы болып табылады. Келіссөздер барысында қойылған міндеттерді шешуде үлкен рөль атқарады. Іскерлік хаттамада келесідей іс – әрекеттер қамтылады: кездесулерді ұйымдастыру және келіссөздерге қызмет көрсету, әңгімелерді жазып алу, базарлықпен қамтамасыз ету, киім нысаны, мәдени бағдарлама және т.б. Осы мәселелерді шешу үшін ұйымда хаттамалық рәсімдермен айналысатын хаттамалық топты (2-3 адам) құру қажет.

Іскерлік келіссөздердің қорытындыларын талдау.Келіссөздер аяқталған деп санауға болады, егер олардың нәтижелері мұқият және жауапты түрде талданса. Оларды жүзеге асыру үшін қажетті шаралар қабылданса, келесі келіссөздерге дайындалу үшін белгілі бір тұжырымдар жасалса:

1) Келіссөздердің қорытындыларын талдау келесідей мақсаттарды көздейді:

• 
  келіссөздердің мақсаттарын олардың нәтижелерімен салыстыру;
  
• 
  келіссөздер нәтижелерінен шығатын шаралар мен іс-әрекеттерді анықтау;
  
• 
  болашақ келіссөздерді өткізу үшін немесе өткізілгендерді жалғастыру үшін іскерлік, жеке және ұйымдастырушылық тұжырымдар.
  

1. 
   келіссөздер нәтижесі туралы есепті талқылау және алдын-ала орнатылған директиваларды анықтау;
   
2. 
   қабылданған шаралар мен жауапкершілік туралы ақпаратты бағалау;
   
3. 
   келіссөздерді жалғастырумен байланысты ұсыныстардың негізділігін анықтау;
   
4. 
   келіссөз бойынша әріптес туралы қосымша ақпарат алу.
   
1. 
   Іскерлік келіссөздерді дара түрде талдау — бұл жалпы ұйымдастыру және өз міндеттеріне деген әрбір қатысушының жауаптылығын анықтау. Бұл жағдайда бақылау және келіссөздер жүргізуден сабақ алу мақсатында сыни тұрғыдан өзін іс - әрекетін талдау.
   

• 
  келіссөз бойынша әріптестің мүдделері мен мотивтері дұрыс анықталды ма?
  
• 
  келіссөздерге дайындық қалыптасқан жағдай мен талаптар, нақты жағдайларға сәйкес болды ма?
  
• 
  ымыралық туралы ұсыныстар мен дәлелдер қаншалықты дұрыс анықталған?
  
• 
  мазмұнды және әдістемелік түрдегі дәлелдеудің нақтылығын қалайша арттыруға болады?
  
• 
  келіссөздер нәтижесінде не анықталды? Болашақта келіссөздерді жүргізу барысында теріс жағдайларды қалайша болдырмауға болады?
  
• 
  келіссөздердің тиімділігін арттыруды жүргізетін адамдар не істеуі қажет?
  

• 
  екі тараптың да келіссөз мазмұнына қызығушылығы болуы қажет;
  
• 
  олардың соңғы шешімді қабылдауда жеткілікті құзіреттіліктері болуы керек (келіссөздерді жүргізуге деген сәйкес құқығы);
  
• 
  әріптестердің келіссөз мазмұнына қатысты жеткілікті біліктіліктері, қажетті білімдері болуы керек;
  
• 
  екінші тараптың субъективті және объективті мүдделерін ұтымды түрде ескеру қабілеті болуы және ымыралыққа бару мүмкіндігі болуы керек;
  
• 
  келіссөздер бойынша әріптестер белгілі бір шамада бір – біріне сенімді болуы қажет.
  

Негізгі ереже, екі тараптың да келіссөздердің нәтижесі оларға тиімді деген сенім қажет.

Келіссөздерде ең басты – ол серіктес. Оны ұсынысты қабылдауға сендіру керек.

Келіссөздер — бұл ынтымақтастық. Кез-келген ынтымақтастықтың жалпы базасы болуы қажет. Сондықтан да әріптестердің алуан түрлерінің мүдделері үшін «ортақ бөлгішті» табу керек.

Өзекті мәселелерсіз келіссөздер өте сирек түрде өтеді. Сондықтан да сіздің ымыралыққа жүгіну деген бейімділігіңіз маңызды.

Кез-келген келіссөздер диалог түрінде өтуі керек. Сондықтан да сұрақты дұрыс қойып әріптесті мұқият тыңдау қабілеті өте маңызды.

Келіссөздердің оң нәтижесін оның табиғи аяқталуы ретінде қарау керек. Сондықтан да қорытындыда әріптестердің барлық мүдделері сипатталған келісімшарт мазмұнына тоқталып өту қажет.

Келіссөздер аяқталған болып саналады, егер олардың нәтижелері мұқият тексерілсе және олардың негізінде сәйкес тұжырымдар жасалса.

2. 
   ІСКЕРЛІК ЖӘНЕ КӘСІБИ ЭТИКА
   

Кәсіби этиканың мазмұны мен мәні: 33 және 34-суреттерде келтірілген.

Жеке кәсіпкерлер мінез-құлқының ерекше сипаттарын тізбектеу, кәсіпкерлік этиканың кешенді түсінігін сипаттайды. Ол қағидаларына, ескішілдікке, заңсыз, біліксіз бизнеске емес жалпыадами, жалпыізгілік, инновациялық, заңды кәсіпкерліктің жалпы қағидаларына негізделген.

• 
  жалпы адами (әмбебап) этика;
  
• 
  кәсіби этика;
  
• 
  корпоративті және этиканың басқа да түрлері.
  

• 
  бейтараптылық, объективтілік ;
  
• 
  турашылдық, толық дәлелдеу;
  
• 
  құпиялылық;
  
• 
  үлкен ұмтылыс (қамқорлық міндеттемесі);
  
• 
  кәсіби міндеттерді нақты орындау;
  
• 
  потенциалды немесе айқын кикілжіңдерді болдырмау.
  

• 
  еңбек ұжымдарының қатынасы;
  

• 
  қажетті деңгейде кәсіби борышын орындауға мүмкіндік беретін маманның адамгершілік қасиеттері;
  
• 
  кәсіби тұрғыдан тәрбиелеу ерекшеліктері;
  
• 
  аталған кәсіби ұжым үшін ерекше болатын адамгершілік нормалар, оның ішіндегі өзара қатынастар.
  

• 
  бәсеке әділетті болуы керек;
  
• 
  ең жоғары өнімділік пен табыс, қоршаған ортаны бұзу есебінен қамтамасыз етіле алмайды;
  
• 
  адам техникаға емес, техника адамға қызмет етеді;
  
• 
  еңбекпен құрылған игіліктерді, тұрғындардың белгілі бір санаттары бойынша ерекше бөлінуін болдырмайтындай етіп құру керек;
  
• 
  экономика қоғамдық мүдделермен санаса отырып, нақты моральды нормаларға бағынуы керек;
  
• 
  қызметкерлердің кәсіпорын істеріне қатысуы жауапкершілік сезімін дамытады, еңбектенуге деген қалауын күшейтеді.
  

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Кәсіпкерлік мәдениеттің мәні мен мағынасы неде?
   
2. 
   Кәсіпкерлік мәдениеттің құраушы элементтерін атап өтіңіз.
   
3. 
   Кәсіпкерлік мәдениеттің қалыптасуына әсер ететін жағдайлар қандай?
   
4. 
   Кәсіпкерлік ұйым мәдениетінің мазмұны неде?
   
5. 
   Іскерлік қатынас пен іскерлік әңгіме қалай сипатталады? Олардың ерекшелігі неде?
   
6. 
   Іскерлік әңгіме қағидаларын атап өтіңіз.
   
7. 
   Іскерлік келіссөздердің мәні неде?
   
8. 
   Іскерлік келіссөздерді өткізу сатыларын атап өтіңіз.
   
9. 
   Іскерлік келіссөздерді өткізу барысында қандай әдістер қолданылады?
   
10. 
    Іскерлік келіссөздердің қорытындысын талдаудың мәні неде?
    
11. 
    Кәсіпкерлік этика қалайша сипатталады?
    
12. 
    Кәсіби этиканың ерекшеліктерін атап өтіңіз.
    
13. 
    Неліктен іскерлік және кәсіби этика кәсіпкерлік мәдениеттің маңызды элеменеттері деп саналады? Олардың мәні неде?
    
14. 
    Кәсіпкерліктегі іскерлік этикеттің рөлі.
    
15. 
    Әмбебап этика дегеніміз не?