141
16. Указ Президента РК «О стратегии территориального
развития Республики Казахстан до 2015 года.» (28 тамыз 2006ж. №
167)
17. К. Бердалиев, С. Ы. Өмірзақов. Менеджмент негіздері.
ҚазМБА, Алматы, 1994.
142
Үшінші бөлім. МЕНЕДЖМЕНТ
20. Басқару ілімінің дамуы
Басқару туралы
идеялардың пайда болуы
Басқару туралы идеяның тамыры тереңде жатыр. Клод Ст. кіші-
Джорждың (басқару саласының американдық теоретигі) «Басқару
ойларының тарихы» атты кітабындағы «Басқару континуумы»
тарауында біздің дәуірге дейінгі 5000 м.ж. бастап менеджменттің
дамуы суреттелген. Ол туралы бірқатар мәліметтер (қысқартылып
алынды) төмендегідей.
3-кесте – Менеджмент дамуының хронологиясы
Жылдары
Жеке тұлға
немесе
этникалық топ
Менеджменттің дамуына
қосқан
негізгі үлестері
Біздің дәуірге
дейінгі 5000ж.
Шумерлер
Жазу; фактілерді тіркеу
4000
Мысырлықтар
Жоспарлаудың,
ұйымдастырудың және
бақылаудың керек екендігін
мойын¬дайды
2600
Мысырлықтар
Басқаруды
орталықсыздандыру
1100
Қытайлар
Ұйымдастырудың,
жоспарлаудың, басшылықтың
және бақылаудың қажеттілігін
мойындайды
400
Сократ
Менеджмент
әмбебаптығының
қағидаларын қалыптастырады
900
Әл-Фараби
Басшылыққа талап қояды
143
1832
Чарльз Баббедж
Ғылыми тәсілдемеге
ерекше мән бе¬реді;
мамандандырудың айрықша
маңыздылығын мойындайды;
еңбекті бөлу; еңбек қозғалысы
мен уақыт шығынын зерттеу;
өзіндік құнды есептеу
Менеджмент теориясының одан әрі дамуы ғылыми менеджмент
жасалған ХХ ғасырдың басында жалғасын тапты. Дамудың бұл
кезеңінде көптеген ғылыми бағыттар пайда болды. Бұл бағыттардың
көрнекті өкілдері: Фредерик У. Тейлор, Анри Файоль, Мэри П.
Фоллет, Макс Вебер, Норберт Винер, Игорь Ансофф, Майкл Портер
және т.б.
Басқару ғылымының эволюциясын дәлірек әрі терең түсіну үшін
басқару ойларының негізгі даму бағыттары туралы нақты ұғымға
ие болу керек.
«Ғылыми менеджмент» мектебі
«Классикалық» («ғылыми менеджерлеу мектебі») кез келген
ұйымды басқаруға жарайтын басқару қағидаларын әзірлеуге
ұмтылды.
Бұл мектеп ең алдымен Ф. Тейлордың есімімен
байланыстырылып аталады (ХХ ғ. басында). Оның негізгі теориялық
ережелері «Управление фабрикой» (1903 ж.); «Принципы научного
управления» (1911г.); «Показания перед специальной комиссией
конгресса» (1912ж.) еңбектерінде баяндалған.
Ол еңбек өнімділігін арттыру қожайынға да, жұмысшыға да
мол өнім әкеледі деп ұйғарған. Бұл үшін оның да, басқалардың да
санасын ояту, яғни олардың сана сезімдеріне төңкеріс жасау қажет.
Фредерик Уинслоу Тейлор (20.03.1856 – 21.03.1915 жж.),
көрнекті өнертапқыш, ол өз өмірінде 100-ден аса патент алған.
Ол басқару ғылымының негізін қалаушы ретінде аталады. Оның
құлпытасында былай деп жазылған: «Менеджмент ғылымының
атасы».
Ф. Тейлор тұжырымдамасының негізгі ережелерін былайша
бөліп көрсетуге болады:
•
тәжірибеде қалыптасқан ескі, дәстүрлі жұмыс тәсілдерін
144
алмастыра алатын ғылыми фундаментті жасау, оның әрбір элементін
ғылыми тұрғыдан зерттеу;
•
ғылыми критерийлердің негізінде жұмысшыларды іріктеп,
оларды жаттықтыру және үйрету;
•
еңбекті ұйымдастырудың ғылыми тұрғыдан әзірленген
жүйесін іс жүзіне енгізуде әкімшілік пен жұмысшылардың
ынтымақтастығы;
•
әкімшілік пен жұмысшыларға жауапкершілікті және еңбекті
тең бөліп беру.
Ф. Тейлор әрбір операцияны қарапайым құрамдық бөліктерге
бөлшектеудің және жұмсалған уақытты есептеудің көмегімен
жұмыстың әлдеқайда озық тәсілдерін анықтаудың мүмкіндіктеріне
сенді.
Ф. Тейлор еңбекақы жүйесінің елеулі түрде қайта құрылуына
ықпал етті. Ол белгіленген нормалардың орындалуына қарай қатаң
дараланған әрі сараланған түрде болды.
Ф. Тейлор шұғылданған жекелеген жұмысшының еңбегін
оңтайландыру мәселелерімен қатар еңбекті ұйымдастырудың
әлдеқайда жалпы қағидаларын әзірлеу қолға алынды.
«Классикалық» мектепке зерттеудің осы бағытының негізін
Анри Файоль (1841–1925 ж.ж.) қалады.
Ол өзінің «Общая и промышленная администрация» атты
негізгі еңбегінде әкімшілік қызметін талдаудың жалпы тәсілдемесін
жасауға талпынды.
Оның пікірі бойынша, әкімшілік өзіне мына функцияларды
(функцияларды қамту арқылы әлдеқайда кең ауқымдағы қызметті
білдіретін басқару ісінің бір бөлігін) құрамақ:
- өндірістік;
- коммерциялық;
- қаржылық;
- несиелік;
- есептік-бухгалтерлік;
- әкімшілік.
А. Файоль кез келген әкімшілік қызметте, оның пікірі бойынша
қолдануға жарайтын қағидаларды әзірледі. Оған жататындар:
еңбекті бөлу, билік (бедел әрі жауапкершілік), тәртіп, біртұтас
басшылық, сыйақы, теңдік, бастама, корпоративтік рух.
Ол, сонымен қатар, маңызды қағидаларды бөліп көрсетті:
145
басшылық пен бұйрықтың (әміршілдіктің) біртұтастығы.
Басқарудың «классикалық мектебі» одан әрі екі негізгі бағытта
дамыды – өндірісті оңтайландыру, басқарудың жалпы мәселелерін
зерттеу.
Бұл арада Г. Эмерсонның, Л. Урвиктің, М. Вебердің және Г.
Фордтың еңбектерін бөліп айтуға болады.
Г. Эмерсон «Двенадцать принципов производительности
труда» атты еңбегінде кәсіпорынды басқарудың мына қағидаларын
қарастырып, қалыптастырды:
•
әрбір басшы мен оның әр түрлі деңгейдегі бағыныштылары
қол жеткізуге ұмтылатын нақты белгіленген мақсаттар;
•
алдағы кезеңнің мақсаттарын қоса ескеретін әрбір жаңа
үрдісті талдаудың мағынасы айқын тәсілдемесі;
•
білікті кеңес (кеңес беру) – арнайы білімдердің қажеттілігі.
Шынайы білікті кеңес тек алқалылық (коллегиальный) қана бола
алады;
•
тәртіп;
•
қызметкерге дұрыс қарым-қатынас жасау;
•
жылдам, сенімді, дәл және тұрақты есебі;
•
диспетчерлеу – оперативтік басқару;
•
нормалар және кесте;
•
жақсы нәтижелер арқылы қол жететін жағдайларды
нормалау;
•
орындалу тізбегін (ретін) белгілеу үшін операцияларды
нормалау;
•
жұмысты орындаудың барлық ережелерін дәл бекітуді
қамтамасыз ететін жазбаша стандартты нұсқаулар;
•
әрбір қызметкерді көтермелеуге бағытталған өнімділік үшін
сыйақы.
Өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың күрделі міндеттерін
шешу үшін қажет болатын кешенді тәсілдеменің мақсатқа лайықты
болатынын әрі оның қажеттілігін алғаш рет Г. Эмерсон айтты.
Оңтайландыруды тиімділік тұрғысынан қарастыру тән (алғаш рет
енгізілген ұғым). Тиімділік дегенде, шығындар мен нәтижелер
арақатынасындағы ең көп шамадағы пайданы ұтуға болады.
Бұл тұжырымдамаға артынан Василий Леонтьев – «шығын –
шығарылым» үлгісін жасаған Американың атақты экономисі де
қосылды.
Достарыңызбен бөлісу: |
