10.2.3. Ғарыштық ғаламшарлық мониторинг

213
10.2.3. Ғарыштық ғаламшарлық мониторинг
Климаттың өзгеруi БҰҰ Бас Ассамблеясы кезекті сессиясы-
ның күн тəртібінде қаралды. БҰҰ мамандарының болжаула-
рына сəйкес, «планетамыздағы климаттың жылыну үдерістері 
бірте-бірте жүреді, алайда экстремалды климаттық құбылыстар 
– дауыл 
дар, су тасқындары, қуаңшылық пен аптап ыстықтар 
кезеңдері күрт туындап, оның салдарлары өте жылдам сезілетін 
болады» деген пікірде. Сондықтан əлемдегі табиғи апаттардан 
келетін залалдарды азайту үшін БҰҰ жер шарындағы территория 
аумағы үлкен елдерде ауа райының күрт өзгеруін үлкен дəлдікпен 
болжайтын құрылғыларды орналастырып, ғарыштық мониторинг 
жүргізуді міндеттеді. Мониторингті «Бірлесіп жүзеге асыру» тетігі 
дамыған елдерге инвестициялар есебінен технологиялық даму 
деңгейі едəуір төмен елдерде жылу газдардың шығарындыларын 
азайтуға мүмкіндік береді. 
Ғаламшар мониторингі мен ғаламшарлар атмосферасының 
құрылымын зерттеулер арасында айырмашылық бар. Бір ғалам-
шарды зерттеудің өзі бірнеше жылды қажет етеді жəне қуатты 
оптикалық, аппаратуралық құралдармен бақылаулар жүргізіледі. 
Мəселен, Қазақстан ғалымы Г. А. Тихов өмір бойы тек Марсты 
зерттеген. Əрбір ғаламшар атмосферасы оның ғаламдық геог-
рафиялық ендігі мен бойлығына, Күн сəулесінің тəуліктік жəне 
мезгілдік өзгеру тəртібіне қарай ауытқып отырады. 
Осындай зерттеулердің бір мысалы ретінде 1997 жылдан ба-
стап Юпитер ғаламшарын зерттейтін Galileo ғарыш аппаратын 
айтуға болады. Бұл ғарыштық зерттеуден алынған мəліметтер 
жер беті зерттеулерінен алынған нəтижелерден мүлдем басқа бо-
лып, əлем ғалымдарын ойға қалдырды. 
Ғарыштық зерттеулер нəтижесінде Юпитер атмосфера-
сы «құрғақ» болған, ал жердегі көпжылғы астрономиялық өл-
шеулерде атмосфераның химиялық құрамы «ылғалдықты» көр-
сеткен. Сондықтан жеке ғаламшарлық зерттеулер нəтижелерін 
жалпы ғарыштық мониторингтің нəжижесі деп қарауға мүлдем 
болмайды.
Қазір ғарыш əлемін мониторингтаумен қатар жүйелі түрде 
геофизикалық зерттеулер де жүргізілуде. Ғаламшарлар физи-

214
касы мəселелері бойынша 1987 жылы жəне 1992 жылы NASA 
қолдауымен «Time variable pnenomenia in the jovian system» атты 
арнайы конференциялар өткізілді.
Халықаралық бақылау бағдарламалары планеталардағы өзге-
рістерді зерттеуге бағытталған, мысалы, əрбір 2 жыл сайын Марс 
планетасының «Mars watch»бағдарламасы немесе көп жыл дық 
бағдарлама International Jupiter Watch. Кейбір ерекше жағдайлар 
15 жылда бір рет болатын жер жазықтығы сақи наларының жəне 
Сатурн серіктерінің орбиталарының қиылысуы, 6 жылда бір рет 
қайталанылатын Юпитердегі жағдайлар. 
Халықаралық RHEMU-02 бағдарламасы Юпитерді бақылауға 
арналған жəне оған Қазақстан астрофизика институтының ға-
рыштық зертханасы қатысады.
Планеталық атмосфераны тура бағдарлау арқылы ғана оның 
құрамын толық біле аламыз, бірақ қазіргі кезде тура бағдарлау 
Марс, Шолпан жəне бағдарламасы бойынша ғаламшарлардың 
фотосуреттері арқылы бақылауға алынды, Маун Кеа (АҚШ) жəне 
Медон обсерваторияларында (Франция) бір типті қондырғы 60 
см телескоп пен арнайы жартылай автомат фотокамера жасалған. 
Бірнеше жылдар бойы, 60-жылдары грек астрономы Фокастың 
ойы бойынша Юпитердегі қара бұлтты белдеулердің өзгеруіне 
халықаралық бірлестік ұйымдастырылған.
Бірнеше жылдар бойы американ астрономы Кервин ұсылуы 
бойынша ғаламшардың интегралды жылтырлық өзгеруін фото-
электрлік фотометрлер арқылы тексерген. Ғаламшардың инте-
гралды жарықтығы фаза бұрышымен өзгеретіндіктен, мұндай 
өзгерістер ғаламшар атмосферасының жəне беткейдің шағылысу 
қасиеттерінің сипаттамаларын алуға мүмкіндік туғызды.
Шолпан – Күн жүйесіндегі оған жақын екінші ғаламшар. 
Көлемі мен массасы жағынан Жерге жуық болғандықтан, ерте 
кезден-ақ ғалымдардың назарын өзіне аударған. Оның Күннен 
орташа арақашықтығы 108 млн. км. 
Ол Күн батқаннан кейін (кешкі жұлдыз) не Күн шығардың 
алдында (таңертеңгі жұлдыз) ғана аз уақыт көрініп тұрады. 
Шолпан – аспандағы ең жарық шырақ (Күн мен Aйдан 
кейінгі). Жер типті Шолпан жəне Марс ғаламшарларында сулы 
қабаттың болмауы (мұхиттар, теңіздер, өзен, көдердің) Жер 
климатының ғаламдық өзеруіне ықпал етеді. Бір жағынан, Шол-
пан ғаламшарындағы атмосфералық өзгерістерді бақылау өте 

215
қызықтырады, себебі ол Күнге жақын орналасқан жəне мұнда 
«Күн желісінің» ағыны концентрленген, яғни ғаламшар күндік 
белсенділікте. 
Күнге жақын орналасқандықтан жəне фазасын жылдам 
өзгертетін болғандықтан, ғаламшарларды ғарыштық аппа 
рат-
пен бақылау қиын. Сондықтан, Шолпан ғаламшарын монито-
рингілеудің тиімді жолы - арнайы, «Магелланға» ұқсас, оның 
көпжылдық жасанды серігін жасау. Алайда оны тұтасқан ақ бұлт 
қабаты қоршап жатқандықтан, бұл ғаламшардың табиғаты мен 
қозғалысын оптикалық бақылаулар арқылы анықтау қиындық 
келтіруде. 
Юпитер – Күн жүйесінің ең үлкен ғаламшары, ол Күннен 773 
млн. шақырым қашықтығында орналасқан. Диаметр бойынша ол 
Жерден 11 есе, салмағы бойынша 300 есе үлкен. Юпитер Күнді 
11 жылда бір айналады. Бірақ онда Жердегідей жыл мезгілдері 
жоқ, өйткені ғаламшардың белі оның орбитасының жазықтығына 
перпендикуляр болып тұр. 
Ғаламшарларды жүйелі түрде бақылау өткен ғасырдың 
50-70 жылдарында АҚШ, Франция, Грация елдерінің ғалым да-
рымен қатар Қазақстандық астрофизика институты да жүргізді. 
10.8-сурет. Юпитердің бұлтты белбеулері
Грек астрономы Фокастың ұсынған «белсенділік факторы» 
бойынша Юпитердегі қоңыр бұлтты белбеулерін зерттеудің