187
дің рөлі өте зор болды. Мəселен, Қазақстандық «Полет-М2»
бағдарламасының табиғи-ресурстық мониторингісінің құра-
мындағы «Жер» ғарыштық эксперименті Семей полигонында ғы
температуралық режимнің ауытқуы, қар жəне өсімдік жамыл-
ғыларындағы өзгерістер жайлы ғалымдар арасында қызы
ғу-
шылық тудырған бай ғылыми мəліметтер жинады. Полигонды
зондтаудың жəне карталаудың кезеңдері айқындалды.
Мəселен, қыс айларындадағы қалың қар жəне жаз айларын-
дағы ауаның жоғары температурасы режимдік ауытқуды көр сете
алмайды. Сондықтан аумақты карталауға көктемнің басы мен
жаз айларындағы зондтау деректері өте құнды болып келеді
(9.15-сурет).
9.15-сурет. 1997 ж. ақпан айындағы қар жамылғысының жағдайы
(NOAA AVHRR)
Семей полигоны аумағын қашықтан зондтау нəтижелерін
талдаудан қары ерте еріп кететін зоналар мен жазғы құрғақшылық
немесе шөлейттенуге айналған жер учаскелері арасында тұрақты
байланыстың бар екендігі анықталды.
Мəселен, 1997 жылғы маусым жəне шілде айларындағы
мол жауын-шашынға қарамастан Семей жерінде құрғақшылық
ошақтары пайда болды (9.16-сурет)
Бұл екі суреттегі қыста қары, жазда жөбі жоқ Семейдегі
жер учаскелелері бірер жылдан кейін, қу тақыр шөлге айнала-
188
тыны сөзсіз. «Magllan 2000» GPS қабылдағыш арқылы ұңғыма
сағалары мен штолнялардың орындары анықталды, яғни пози-
цияланды (9.17-сурет).
9.16-сурет. 1997 ж. маусым айындағы өсімдіктер жамылғысының
жағдайы (NOAA AVHRR деректері)
9.17-сурет. Дегелен, Балапан сынақ алаңдарындағы жабылған
ұңғымалардың орналасуы
189
Семей сынақ полигонында сынақтар тоқтатылып, жүздеген
ұңғымалар жабылса да, қазіргі кезде табиғи ортаның радиону-
клидтермен қайталанып радиоактивті ластануы дəлелденіп отыр.
Семей полигонынан басқа Қазақстан жерінде 27 əртүрлі
термоядролық сынақтар өткізілетін əскери полигондар (Ба-
тыс Қазақстандағы Азғыр, Атыраудағы Тайсойған, Балхаш көлі
маңындағы Сарышаған сынақ алаңдары) болғанын жəне Байқоңыр
ғарыш айлағынан да экологиялық зиян шегіп жатқанымызды да
жасыруға болмайды (9.18-сурет).
9.18-сурет Қазақстандағы ядролық сынақ ошақтары жəне
қашықтан зондтау аумақтары
Міне, осындай Қазақстанның кең байтақ жерін жайлаған жəне
əзірге үнсіз жатқан аждаһаның көп залалды апанын монито ринг-
тік қадағалау, басқарып отыру жəне Жер бетіндегі тіршілік
дүниесін қорғау күн тəртібінен түспейтін маңызды мəселе.
Сондықтан да, ата-бабаларымыздың біздерге қалдырған мұра-
ларының бірі - кең-байтақ жерімізді игеріп, ұрпақ кəдесіне жа-
рататындай, сол жердің ашылмаған қасиеттерін ашып, оларды
тиімді пайдалана алатын интеллектуалды əлеуетке ие ел болу
үшін алға аса зор мақсаттар қойып отырмыз.
Əлемде көлемі жағынан тоғызыншы орын алатын алып
аумағымызды тиімді пайдалануға жеткізетін даңғыл жолдың
190
бірі осы ЖҚЗ ғарыштық жүйесі. Бұл саланы жетілдірмейінше,
мемлекеттік стратегиялық басымдықтар болып табылатын ұлттық
қауіпсіздік, қорғаныс, энергетика, жердің қойнауы мен бетіндегі
байлықтарын пайдалану мəселелерін заман ағымына сай шешу
өте қиын. Сондықтан да əлемдік дəрежеге сай ЖҚЗ ғарыштық
жүйені əрі қарай дамыту, электронды түрдегі Қазақстанның
Ұлттық картографиялық геосервисін (ҰКГС) құру жəне еліміз-
де қордаланып қалған көптеген экологиялық проблемаларды
шешу – бүгінгі студент, ертеңгі болашақ мамандардың еншісінде.
9.4. Қашықтан зондтау арқылы үлкен қалалар
территориясының карталарын жасау
Халықтың қалада тұруға ұмтылуы, қаладағы тұрмыс түрле-
рін ұнатуы, басқаша айтқанда, Урбаниация процесінің күшеюі,
əрине, бұл қоғам мүшелерінің заңды құқығы. Оған қарсы тұруға,
кедергі жасауға негіз жоқ. Қала деген сөз – латынша «urbs» екені
ертеден белгілі болғанымен «Урбанизм» немесе «Урбанизация»
соңғы жылдары жиі қолданылады.
Қазақстан Республикасы да дүниежүзілік Урбанизация про-
цесінен тысқары қалған жоқ. Əсіресе, өнеркəсіп жəне қатынас
кəсіпорындары көп салынған, тың жəне тыңайған жерлерді игер-
геру кезінде қалалар саны, оның ішінде үлкен қалалар тез өсті.
Қала халқының тығыздығы, əсіресе, Алматы, Қарағанды жəне
Шымкент қалавларында бір шаршы километр жерге 300 адамнан
асып кетіп отыр. Жеке қалалар мен олардың тұрғындары өсіп
қоймай, қазір қалалар бір-бірімен қосылып, территориясы үлкен,
халқы көп аса зор аймақтар пайда болуда. Оларды мегаполис
(қосылып кеткен) деп атайды. Қазақстандағы сондай территория-
сы үлкен қалалардың бірі – Алматы.
Сонымен қатар, қала – өзгеше қоғамдық құрылыс, өзіне тəн
проблема-лары мен ерекшеліктері бар, қоршаған ортаға тигізетін
əсері де бар. Қаланың тұрғындары тез өсуіне байланысты эко-
логиялық жүйеге түсетін ауыртпалық үнемі күшейіп келеді.
Үлкен қалалар территорияларының карталарын ҚЗ деректерін
пайдаланып жасаудың 8 негізгі бағыты бар:
- территорияны карталау;
191
- қоршаған ортаның ластануын зерттеу;
- территориянны экологиялық карталау;
- климаттың өзгеруі;
- геоақпараттық жүйені құру;
- қаланы салудың жобасын ақпараттық қамсыздандыру;
- қоршаған орта мониторингі;
- қаланың үлкейіп дамуының қоршаған ортаға тигізетін əсе-
рін зерттеу.
Кез келген аймақтың территориясын ғалымдар қадағалап
басқарып жəне моделдеп отыратын нысан ретінде қарайды.
Үлкен қалалардың территториясына баға беріп жəне бақылап
отыру үшін қаланың инфрақұрылымы мен оған əсер ететін ны-
сан көздерінің орналасуы, қоршаған ортаның сипаттамалары
жəне т.б. туралы жан-жақты мəлімет болу керек. Территория ту-
ралы осындай көпжылғы мəліметтерді интеграциялау негізінде
жаңа географиялық ақпараттық жүйе (ГАЖ) құрылады. Мұндай
жүйелер ақпараттардың мол көлемін тікелей пайдалануға, талдау
жүргізуге жəне қала болашағын болжауға мүмкіндік туғызады.
ГАЖ-ға əртүрлі зерттеулердің нəтижелері қамтылған кар-
талар, қала аудандарының жоспарлану схемалары мен елді ме-
кендер пункт бас пландары, сонымен қатар, ғарыштық суреттер
жинағы кіреді. Карталар біржақты деректер берсе, ғарыштық
суреттерде ландшафттар жəне оның əртүрлі құрамдары туралы
толық мəлімет болады. РЕСУРС-Ф жəне SPOT жер серіктерінен
алынған суреттер 1:200000 нан 1:25000 масштабқа дейінгі карта-
ларды құрастыруға мүмкіндік береді.
Сіздерге Алматы мен Астана қалалары территорияларын кар-
талау жəне ғарыштық «Мир» ОК-нен алынған суреттер бой-
ынша Алматы қаласының ластануын зерттеу қандай əдістермен
жүргізілгенін айтпақпыз.
1. Үлкен қалаларды ҚЗ деректері бойынша карталаудың
əдістемесі.
Бүгінгі таңда карталарды құру жəне жаңарту тек қана
ЖҚЗ арқылы жүзеге асырылуда. Өйткені ЖҚЗ суреттері жəне
оған қосылатын деректер қоры математикалық модельдеуді
қамтамасыздандырады.
Достарыңызбен бөлісу: | 
