192
Қалалық жəне ауылдық жерлерді əуелік түсірістер арқылы
танып білудің жəне территориялық талдау жасаудың бірнеше
əдістері бұрыннан белгілі. Кейінгі кезде ғарыштық суреттерді
өңдеу үшін Landsat TM деректері мен KWR-1000 сканері қол-
данылуда. Бұл əдісті қолдануда ғарыштық суреттер жоғары
дəрежедегі кеңістіктік шешіліммен алынады жəне үлкен қалалар
территориясын бейнелеуде кеңінен қолданыс табуда.
Үлкен қалардың жоспарлау қызметі қажетті карталарын ар-
зан да жылдам жаңартып отыруға мұқтаждығын ескере келе,
басқалармен салыстырғанда қарапайым, дəлдігі жоғары жəне
тиімді технологияны пайдалануға болады. Мəселен, Колум-
бияның Барранквил қаласының жаңа технология - SPOT ЖЖС-
нен алынған суреттері, қаланың ЖҚЗ мен ГАЖ арқылы алдын
ала құрылған сандық картасымен салыстырғанда, қалалық тер-
риторияның жоспарланбаған жерлері бар екендігіне көз жеткізген.
Екіөлшемдік жəне үшөлшемдік бейнелері арқылы құр
лыс-
тарды жоспарлаудың автоматтык əдістері де қолданылады.
Қала жағдайын жан-жақты зерттеу кезінде биологиялық,
эстетикалық жəне басқа да атқаратын функцияларын көрсету
қажеттігі туындайды. Оларды Lansat ЖЖС алынған инфрақызыл
дипазондағы суреттерден тануға болады.
КФА-1000, КФА-3000 КВР арқылы алынған жоғары ше шім-
ділікті суреттерден құрастырылған ортографиялық карталар қа-
ланың өсу динамикасын зерттеуде кеңінен қолданылады.
Қазақстанның Алматы жəне Астана сияқты үлкен қалала-
рын карталау «Қала» бағдарламасы бойынша мына əдістеме мен
жүргізілді:
1. Қолда бар карталарды растрлі жəне векторлы тұрге келтіру.
2. Францияның SPOT ЖЖС 10 м шешімділіпен панхромдық
түсірімдер жүргізу.
3. Ресейдің «Ресурс-03» ҒА-нан 40 м шешімділікпен түрлі-
түсті түсірімдер жүргізу.
4. Нысандарды координаталық байланытыру, радиометрлік
түзету жəне теңестіру.
5. Arclnfo жəне ERМapper бағдарламалары негізінде ғарыш-
тық суреттерді пайдаланып карталарды жаңартудың технология-
сын жасау.
193
9.19-сурет. Алматы қаласының SPOT ЖЖС-нен 10 м шешімдікпен
түсірілген ғарыштық суреті
9.20-сурет. Алматының GPS – түсірімдік суреті
13–246
194
Осы əдістеме бойынша Алматы жəне Астана қалаларының
карталары жаңартылды.
Географиялық байланыстыру ERМapper бағдарламасы не-
гізінде GPS аспабымен жүргізілді, оның координаттарды анық-
тау дəлдігі 10 м шамасында. Түсірімдер кезде 50-ден артық
нүк
телердің (оның ішінде Медеу мұз айдыны мен Бұрындай
поселкесінің) координаттары анықталды. Əрі қарай Arclnfo ар-
қылы карта жасалды(9.19 жəне 9.20-суреттер).
Сонымен қатар, Алматы қаласы жер бедерінің үшөлшемді
моделі алынды. Оның негізіне биіктік изосызықтары 25 м жүр-
гізілген Алматы қаласының картографиялық мəліметі алынды.
Жер бедерінің үшөлшемді моделі TIN Arclnfo бағдарламасы
арқылы құрылады (9.19-сурет)
9.21-сурет. Жер бедері: а - Алматы жəне ə - қала төңірегі
Қаланың электронды картасын жасау процесі CalComp жəне
Kurta XLC дигитайзерлері арқылы Arclnfo бағдарламасында
жүргізіледі. Сөйтіп, Алматы қаласының векторлық деректері
(кварталдары, көшелері, қала шекаралары, парктер, су нысан-
дары, үлкен қала сыртына шығатын жолдар, ауылды мекендер,
бедер жəне т.б.) бар электрондық картасы жасалынды. Жаңадан
алынған деректер бұрынғы мəліметтерді толықтырады жəне кар-
та басқа атрибутивті ақпараттарға ие болады (9.22-сурет).
Автоматты түрде карта жасау əдістемесі бойынша Аста-
на қаласы да карталанды. Карта жасау үшін «Ресурс-03» ҒА-ан
195
МСУ-Э сканерімен түсірілген ғарыштық суреттер (9.23-сурет)
пайдаланылады. Елордамыз Астананың көшелері, кварталдары
мене жасыл нысандары, жəне де барлық атрибуттық ақпараттары
бейнеленген электронды картасы жасалынды.
9.22 - сурет Алматы қаласының электронды картасы
9.23- сурет. Астана қаласының «Ресурс-03» ҒА түсірілген сканерлік суреті
196
2. Қаланың ластануын зерттеуде ГАЖ-ды қолдану. Үл-
кен қалалар территориясының экологиялық жағдайын зерттеу-
дің əртүрлі əдістері, оның ішінде ең тиімді де жəне кеңістігінен
қолданыстағысы қашықтан зондтау əдісі. Ғарыштық суреттер-
ді пайдалану арқылы қала атмосферасы, литосферасы жəне
гидросферасының шектен тыс ластануын зерттеуге арналған
ғылыми жұмыстар өте көп.
Солардың бірі Қ. И. Сəтбаев атындағы ҚазҰТУ-дың ат-
қарған, қашықтан зондтылау деректерін қолдану арқылы қа-
ланың тұрмыстық қатты қалдықтары полигонын мониторингтеу
жұмысы. «Қарасай» қатты қалдықтар полигонындағы литос-
фералық мониторингтау кезінде түсірілген ғарыштық бейне
9.24-сурете берілген. ЖҚЗ-дың деректері əр деңгейдегі ГАЖ-
дарды құруда таптырмайтын жəне өте тиімді мəліметтер болып
есеп теледі.
Алматы қаласының жергілікті ГАЖ ның құрамына мыналар
кіреді:
- Алматы қаласының қажетті топографиялық қарта қабатта-
рын жасау үшін ГАЖ-дың базалық топографиялық негізін
(1:2000) құру;
- деректер базасы мен экологиялық жағдайларды бағалау
-
дың компьютерлік əдістемесін ГАЖ жүйесіне енгізу;
9.24-сурет. «Қарасай» ТҚҚ полигонының ғарыштық суреті
197
- функционалдық есептер мен қосымша моделдерді құруды
ГАЖ жүйесіне енгізу;
- ГАЖ-ға қажетті бағдарламаларды сатып алу, орнату жəне
жөндеу.
- ГАЖ-да жұмыст істеуге мамандарды үйрету:
Полигон территориясында ғарыштық мониторингпен қатар
жер бетінде де зерттеу жұмыстары жүргізілді. Суреттегі 1-9
нүктелер - топырақтан сынақ алу пункттері. Сөйтіп, еліміздегі
ең ірі кəсіпорындар мен мəдени орталығы болып саналатын Ал-
маты қаласының жоғарыда көрсетілген, бірінші кезекте тұрған
мəселерін шешу үшін, бірнеше мамандандырылған қалалық ме-
кемелер өз қызметтерін атқаруда.
Бүгінгі таңда қала бойынша «Алматының Бас планы» ГАЖ-ы,
«Қала экологиясы» ГАЖ-ы, «Қоршаған ортаны басқарудағы
ГАЖ», «Денсаулық сақтаудағы ГАЖ», «Төтенше жағдайларды
басқарудағы ГАЖ» сияқты жүйелер бар. Осы ГАЖ-дардың
барлығы əртүрлі жəне көп ақпараттарды жинаумен, оларды тал-
даумен тығыз байланысты.
Аумақтық ақпараттық жүйе құруда ГАЖ-технологиясын
қол
дану географиялық кеңістіктік мəліметтер базасын құруға
мүмкіндік береді. Ең негізгі ерекшелігі атрибуттық жəне гео-
графиялық құрылымдарының тығыз байланыстылығы, яғни ат-
рибуттық бөліктеріндегі барлық өзгерістер географиялық бөлі-
мінде автоматты түрде бейнеленетіндігі.
Жалпы қала туралы үлкен көлемді мəліметтер қоры Алматы
қаласының архитектура Департаментінде, сейсмология институ-
тында, ғарыштық зерттеулер институттарында жəне басқа да ме-
кемелерде жинақталған.
Бақылау сұрақтары:
1. ЖҚЗ деректерін дешифрлеуді қалай түсінесіз?
2. Дешифрлеудің негізгі компоненттері
3. Лазерлі аэротүсірістің негізiнде не жатыр?
4. Микротолқынды радиометр не үшін қолданылады?
5. ГАЖ жəне оның компонентері
6. ГАЖ-дағы деректер дегенді қалай түсінесіз?
7. Экологиялық карталарды жасаудың ерекшеліктері.
8. ЖҚЗ деректері арқылы карталарды жасау жəне жаңарту.
Достарыңызбен бөлісу: | 
