77
2.15-сурет. Қалыпты конусты проекциялардың картографиялық
торларының негізгі нұсқалары: жанасатын қалыпты конусты; Ə – қиып
өтетін қалыпты конусты; СА – картографиялық тордың созылу аймағы; С–
картографиялық тордың сығылу аймағы; НБС – нөлдік бұрмалану сызығы
Жанасатын конуста жобаланған картографиялық тордың
бір нөлдік бұрмалану сызығы болады. Одан алыстаған сайын
бұрмалану арта береді. Изокалдарының пішіні параллельдер-
мен сəйкес келетін доға тəрізді. Қиып өтетін қалыпты кону-
ста құрылған картографиялық тордың сыртқы пішіні жанаса-
тын қалыпты конустағымен бірдей болғанымен глобустың екі
нүктесінде жанасатындықтан екі нөлдік бұрмалану сызығы
болады.
Нөлдік бұрмалану сызығының аралығындағы параллельдер
сығылатындықтан ұзындықтың жеке масштабы бас масштаб-
тан кіші, ал сыртында үлкен болады. Барлық қалыпты конустық
торларда басты бағыт меридиандар мен параллельдермен сəйкес
келеді.
Азимутты проекциялар. Глобустың градус торларын жана-
сатын жазықтықта жобалау арқылы құрылатын картографиялық
торлардың барлығын азимутты проекциялар дейміз. Қалыпты
азимутты картографиялық тор жазықтықты глобустың полю-
сында, ал көлденең азимуттыны экваторда, көлбеу азимуттыны
глобустың кез-келген бөлігінде жанастырып жобалау нəтижесінде
құрылады [2.16-сурет].
78
2.16-сурет. Азимутты проекцияның түрлері: А – қалыпты, Ə – көлденең,
Б – көлбеу.
Бұл топтағы проекциялардың аты осы проекциямен
құрылған картографиялық торлардың жазықтық пен глобус
жанасқан бұрынғы нүктесінде (нөлдік бұрмалану нүктесінде)
барлық бағыттардың азимуты өзгеріссіз қалуына байланысты
қойылған.
Көп конусты проекциялар. Көп конусты проекцияның
картографиялық торларын глобустың градус торларының
бөліктерін бірнеше жанасатын конустарда жобалап, ко-
нус жолақтарының бетінде түзілген кескіндерді біріктіріп
жазықтыққа көшіру арқылы құрады [2.17-сурет]. Көп кону-
сты проекциямен картографиялық торды жобалаудың жалпы
қағидалары 3.19-суретте көрсетілген.
2.17 А суретте конустың шыңы белгіленген. Сəйкес келетін
конустың əр жолағында глобуспен жанасқан ендіктер телімдері
жобаланады. Конустарды жазғанда сол телімдердің жолақтары
алынады да, олар орталық меридианда бір-бірімен жанстырып
жиналады. Содан кейін аралықтарындағы жыртылулар жойы-
лып картографиялық тордың ең соңғы нұсқасы құрылады.
Көп конусты проекциямен құрылған картографиялық
тордың меридиандары қисық, орталық меридианы мен эква-
тор түзу, параллельдері эксцентрлі доға тəрізді болады. Көп
конусты проекциялар дүниежүзінің карталарын құру үшін
қолданылады. Экватор маңы телімдері жанасатын цилиндрде
жобаланатындықтан алынған тордың экваторы түзу.
79
2.17-сурет. Көп конусты проекцияларды құру қағидалары
Көп конусты проекцияларды құру қағидалары: А – глобусқа
жанасатын диаметрі əр түрлі конустардың шыңдары (S
1
, S
2
,
S
3
) жəне экваторда жанастырылға цилиндр, Ə – конустарды
жазықтыта жайғанда алынған телімдердің жолақтары, Б –
картографиялық тордың ең соңғы нұсқасы
Дүние жүзінің картасын құруға қолданылатын көп кону-
сты проекциялардың картографиялық торларының экватор
маңы телімдерінде ұзындық масштаб бас масштабқа жақын,
ал параллельдер мен меридиандардың бойында бас масштаб-
пен салыстырғанда əсіресе шеткі бөліктеріне қарай біртіндеп
артады. Сəйкесінше осы телімдерде аудан мен бұрыштың
бұрмалануы жоғары болады.
Шартты проекциялар. Шартты проекцияларға алына-
тын картографиялық тордың түрін қандай да бір қосалқы
геометриялық жазықтықтың бетінде жобалау мүмкіндігі
болмайтын проекциялар жатады. Олардың қатарына
теңдеулер жүйесін пайдалану негізінде талдау жолымен
құрылатын жалған цилиндрлі тағы басқа проекциялар жатады
[2.20-сурет].
80
2.18 сурет. Жалған цилиндрлі проекцтяның картографиялық
торының көрінісі
Картографиялық проекцияларды бұрмалану сипаты-
на қарай жіктеу. Кескінделетін картографиялық торлардың
қасиеттеріне қарай проекциялар тең ауданды, теңаралық, тең
бұрышты жəне еркін болып бөлінеді. Тең ауданды проекцияларда
караграфиялық тордың барлық бөлігінде аудандық масштаб тең
болады. Тең ауданды проекцияның бұл қасиетін төмендегі фор-
муламен өрнектеуге болады:
Р = a·b = Const = 1
Бұл проекциялармен құрылған карталарда аудан
бұрмаланбағанымен бұрыштар мен пішіндердің бұрмалануы
жақсы байқалады [3.21 А-сурет].
Тең бұрышты проекцияларда ұзындық масштабы барлық
бағыттарда бірдей болғандықтан бұрыштары мен шексіз шағын
географиялық нысандардың пішіндері бұрмаланбайды.
Тең бұрышты проекцияның жалпы қасиеттері w = 0º. фор-
муласы айқындайды. Тең бұрышты проекцияларда шексіз шағын
аумақтардың пішін сақталғанымен ірі географиялық нысандардың
пішіндері мен аудандары бұрмаланады [2.19 Ə-сурет].
Картаның белгілі бір бөлігіндегі географиялық нысандардың
бұрыштары, аудандары мен пішіндері бұрмаланып, математикалық
заңдылықтарға сай олардың мөлшері аз болатын проекциялар-
ды еркін проекциялар дейміз. Еркін проекциялардың ішіндегі
Достарыңызбен бөлісу: | 
